C → poziom skały macierzystej
ca, w gleboznawstwie, akumulacja węglanu wapnia. Stosuje się w połączeniu z różnymi poziomami gł., przejściowymi i podpozioma-mi oraz warstwapodpozioma-mi glebowypodpozioma-mi, np. Cca. calizna, niezaorana część pola malejąca w czasie orki.
całokształt uprawy roli pod daną roślinę, wszystkie zabiegi uprawowe wykonywane w okresie od zbioru przedplonu do zbioru rośliny
C
całokształt uprawy roli pod daną rośłinęnastępczej, obejmujące kilka zespołów upra-wek. Zależy on w dużym stopniu od stanowi-ska przeznaczonego dla rośliny w konkretnym płodozmianie. Przy dłuższym okresie przezna-czonym na uprawę roli liczba zespołów i uprawek jest większa, łatwiej też je wykonać. W miarę skracania tego okresu czas na wyko-nanie zespołów uprawek jest coraz krótszy, wskutek czego są one skracane, a nawet elimi-nowane z c.u.r. Wynika z tego, że oprócz wy-magań rośliny wpływ na uprawę roli wywiera miejsce rośliny w płodozmianie, a ściślej mó-wiąc jej przedplon.
cap, wytrzebiony kozioł.
caplowanie, nieprawidłowy chód konia, pole-gający na tym, że przednie nogi idą stępem, a tylne kłusem.
CCC (skrót chlorku chlorocholiny), środek chem. z grupy retardantów przeciwdziałający wyleganiu zbóż. W ogrodnictwie stosowany także jako regulator wzrostu. Zob. też antywy-legacz.
CCM (ang. corn-cob-mix), kiszonka z roz-drobnionych kolb kukurydzy (bez liści okry-wowych). Zob. też GPS.
celność ziarna, 1. odpowiednia wielkość i dorodność ziarna. 2. wyrównanie ziarna – pro-centowy udział ziarna jęczmienia browarnego o średnicy powyżej 2,5 mm.
Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU), naukowy instytut branżowy z siedzibą w Słupi Wielkiej w woj. wielkopolskim. Gł. kierunki działalności na-ukowo-badawczej: 1) badanie i ocena wartości gosp. odmian roślin uprawnych: roln., wa-rzywnych, ozdobnych i sadowniczych oraz określanie ich odrębności, wyrównania i trwa-łości; 2) rejestracja i udzielanie ochrony praw do odmian.
cenuroza → kołowacizna
cep, 1. proste narzędzie do ręcznego omłotu. 2. element roboczy bębna młócącego młocarni w postaci profilowanej, karbowanej listwy stalowej.
cetnar, nielegalna jednostka miary = 50 kg. chelaty, rodzaj związków chem., w których cząsteczki związków org. są przynajmniej
dwukrotnie związane z metalem (np. chlorofil, hem). Tę właściwość wykorzystano do pro-dukcji ch. mikronawozowych. Mimo bardzo dobrej rozpuszczalności – ch. dysocjują tylko w nieznacznym stopniu, stąd mikroelementy stosowane doglebowo w formie ch. nie prze-chodzą szybko w formy jonowe i dzięki temu stanowią dobre źródło skł. pok. dla roślin, gdyż nie są przez glebę sorbowane ani uwsteczniane.
chemia rolnicza, nauka o żywieniu i nawoże-niu roślin oraz o nawozach i środowiskowych skutkach ich stosowania.
chemigacja (ang. chemigation = ros.
chemiza-cija chemizacja + ang. irrigation
nawadnia-nie), w ogrodnictwie, podawanie subst. chem. poprzez system nawodnieniowy. Zależnie od potrzeb wraz z wodą do nawadniania możliwe jest podawanie nawozów (fertygacja), herbi-cydów, insektyherbi-cydów, fungiherbi-cydów, nematocy-dów lub regulatorów wzrostu.
chemikalia rolnicze → agrochemikalia
chemizacja rolnictwa, metoda intensyfikacji produkcji rolnej, gł. roślinnej, przez zwiększe-nie zużycia agrochemikaliów. Stosowane
środki, obok skutków oczekiwanych w postaci
efektów produkcyjnych, powodują również skutki o charakterze negatywnym. Ich uboczne działanie polega m.in. na zaleganiu w glebie przez określony czas oraz oddziaływaniu na procesy biochem. mikroorganizmów glebo-wych, co prowadzi do załamania równowagi biol. środowiska glebowego, pogorszenia wa-runków fiz. i chem. gleby. Wskutek nadmier-nego stosowania agrochemikaliów i nie-uwzględniania przyr. zasad płodozmianu w wielu krajach doprowadzono m.in. do zmę-czenia gleb, które stało się problemem gosp. zagrażającym w istotny sposób perspekty-wicznym planom zaopatrzenia ludności tych krajów w żywność. Ekol. skutki ch. gleby wy-kraczają daleko poza to środowisko. Prze-mieszczanie się środków chem. z gleby do innych ekosystemów powoduje: eutrofizację wód, zanieczyszczenie powietrza i przenosze-nie skażeń na duże odległości, kumulację subst. chem. w roślinach, czego efektem jest skażenie wszystkich ogniw łańcucha pokar-mowego.
C
chemosterylanty, w ochronie roślin, związki chem. działające sterylizująco na zwierzęta. Można je podawać w przynętach pokarmo-wych.
chemotaksja → taksje
chemotropizm → tropizm
chlewnia, budynek przeznaczony do chowu trzody chlewnej. Ch. różnią się od innych bu-dynków inwentarskich cechami wynikającymi ze specyfiki wymagań środowiskowych. Od-rębny charakter tych wymagań polega na
du-żym zróżnicowaniu optymalnych parametrów
mikroklimatu zależnie od wieku i stadium rozwoju fizjol. zwierząt oraz zakresu obsługi indywidualnej. W ch. dąży się do przestrzen-nego wyodrębnienia następujących stref: kry-cia i ciąży, porodu i odchowu prosiąt ssących, odchowu warchlaków, tuczu. Dla poszczegól-nych grup użytkowych wydziela się odrębne pomieszczenia bądź budynki.
chlorofil, zielony barwnik występujący w roślinach i niektórych bakteriach umożliwiają-cy proces fotosyntezy. Ch. należy do metalo-porfiryn zawierających w centralnej pozycji cząsteczkę magnezu.
chloroza, choroba roślin powstała na skutek zahamowania tworzenia się chlorofilu, obja-wiająca się żółknięciem liści. Ch. występuje u roślin rosnących na glebach ubogich w żelazo, magnez, azot lub inne skł. pok. w glebie. Na glebach o odczynie zasadowym występuje tzw. ch. wapienna, wywołana przechodzeniem
żelaza w połączenia trudno rozpuszczalne lub
jego inaktywacją w roślinie.
chmieliny, pędy nadziemne chmielu wyrasta-jące co roku z karpy do wys. 10 m. Na prze-kroju są sześciokątne o grubości 0,7– 1,3 cm. Brzegi ch. pokryte są haczykowatymi włoskami. Zabarwienie pędów jest cechą od-mianową i może być zielone (tzw. zieleniaki) lub zielone z czerwonymi prążkami (tzw. czerwieniaki). W czasie zbioru ch. razem z szyszkami zrywane są z konstrukcji nośnej i odwożone do omłotu.
chmury, zawieszone w atmosferze, widzialne skupienia drobniutkich kropelek wody, krysz-tałków lodu albo ich mieszaniny, powstające gł. w troposferze w wyniku kondensacji lub krystalizacji zawartej w powietrzu pary
wodnej. Kropelki wody lub kryształki lodu mają średnicę mniejszą od kilkunastu mikro-nów. Jako że prędkość opadania kropelek nie przekracza 30 cm/s, ch. mogą utrzymywać się w powietrzu przez długi czas. Ze względu na budowę, wygląd i wys. występowania rozróż-nia się 10 zasadniczych rodzajów ch.: 1) cirrus (pierzaste) – ch. wysokie o kształcie oddziel-nych białych, delikatoddziel-nych włókien, ławic bądź pasm; 2) cirrocumulus (kłębiasto-pierzaste) – ch. wysokie występujące w formie ławic pła-tów lub warstw ch. bez cieni, złożonych z bar-dzo małych elementów w kształcie ziaren, zmarszczek, soczewek; często wyglądem przypominają plaster miodu; 3) cirrostratus (warstwowo-pierzaste), – ch. wysokie wyglą-dające jak delikatna, często włóknista zasłona, biała o odcieniu mlecznym, pokrywająca niebo całkowicie lub częściowo; 4) altocumulus (średnie kłębiaste) – ch. średnie w postaci bia-łej lub szarej, albo częściowo biabia-łej, częściowo szarej ławicy lub warstwy ch.; najczęściej występują w postaci płatów, zaokrąglonych brył, walców oddzielonych od siebie i upo-rządkowanych regularnie, szeregami; na ogół ch. te zbudowane są prawie wyłącznie z krope-lek wody; nie dają opadów; 5) altostratus (średnie warstwowe) – ch. średnie w postaci szaroniebieskawej warstwy ch. w formie za-słony lub płata, prążkowanej, włóknistej lub jednolitej; miejscami Słońce lub Księżyc nie-wyraźnie przez nie przeświecają jak przez matowe szkło; opady z tych ch. są bardzo sła-be; 6) nimbostratus (warstwowe deszczowe) – ch. średnie o jednostajnej, szarej warstwie, często ciemne, o rozmytej podstawie; z powo-du powo-dużej gęstości całkowicie zasłaniają Słońce lub Księżyc; z ch. tych pada zwykle ciągły
śnieg lub deszcz; 7) stratocumulus (kłębiasto-
-warstwowe) – ch. niskie w postaci białych płatów lub warstw z wyraźnie widocznymi ciemnymi częściami; złożone są z zaokrąglo-nych brył, walców, podobnie jak altocumulus, tylko większych; opady dają bardzo rzadko; czasami pada z nich mżawka lub drobny śnieg; 8) stratus (niskie warstwowe) – ch. niskie wy-stępujące najbliżej pow. Ziemi; wyglądają jak jednorodna szara warstwa, podobna do mgły; zwykle zasłaniają Słońce i Księżyc, a gdy są cieńsze, widać przez nie dosyć wyraźnie tarcze tych ciał niebieskich; mogą dawać opady
C
chmurymżawki, a przy dostatecznie niskich temp. opady śniegu, zawsze o małym natężeniu; 9)
cumulus (kłębiaste) – ch. występujące we
wszystkich poziomach, oddzielne, zwykle gęste o wyraźnie zaznaczonych konturach, rozwijające się w kierunku pionowym w kształcie pagórków, kopuł lub wież, których wierzchołek podobny jest zazwyczaj do kala-fiora; przy silnym rozwoju pionowym mogą dać opady; 10) cumulonimbus (kłębiaste desz-czowe) – ch. występujące we wszystkich po-ziomach, potężne, gęste, rozwinięte pionowo w kształcie gór lub wielkich wież; część wierzchołkowa ch. przybiera często charakte-rystyczny kształt kowadła lub pióropusza; sprawiają przykre wrażenie ze względu na ciemny kolor, ponury, a nawet groźny wygląd oraz grzmoty i błyskawice; ch. te dają silne opady deszczu, śniegu lub gradu i zjawiska burzowe.
chochoł, 1. słomiane okrycie krzewów ogro-dowych na zimę. 2. snopek przykrywający kopę zboża.
chomąto, część ciągnąca uprzęży zakładana na szyję konia. Ch. najczęściej zbudowane jest z dwóch drewnianych kleszczyn połączonych rzemieniami u góry i u dołu. Od góry ch. okry-te jest płaokry-tem skóry nazywanym kapą lub kap-turem. Od wewnątrz, bezpośrednio do klesz-czyn, przymocowana jest na stałe skórzana rura zwana kiszką, wypełniona słomą lub
sier-ścią. Między ch. i szyją konia znajduje się
podkład, który od strony szyi konia obszyty jest lnianym płótnem, zaś od strony ch. – skó-rą. Podkład wypełniony jest wewnątrz szcze-ciną lub sierścią. Zadaniem kiszki i podkładu jest amortyzowanie wstrząsów, jakie powstają w czasie pracy konia, łagodzenie nacisku kleszczyn na szyję i łopatki konia oraz zapo-bieganie odparzeniom ciała.
choroba Aujeszky’ego, ch. zakaźna i zaraźli-wa na tle wirusowym występująca gł. u trzody chlewnej, a objawiająca się brakiem apetytu, podwyższoną do 41 °C temp. ciała oraz wy-stępowaniem już w 1–2 dniu ch. niedowładów i porażeń w połączeniu ze ślinotokiem i oczo-pląsem.
choroba Banga → bruceloza
choroba Creutzfeldta-Jakoba → BSE
choroba cieszyńska, ch. zakaźna świń na tle wirusowym występująca na południu Polski, zwalczana z urzędu. W objawach ch. c. wy-różnić można 3 stadia: wstępne – brak apetytu, wymioty, temp. w granicach 42 °C, stadium podniecenia – ślinotok, oczopląs, skurcze
mię-śni, wygięcie kręgosłupa, temp. w normie lub
obniżona, oraz stadium porażeń, kiedy nastę-puje wiotkie porażenie mięśni – świnie mogą poruszać się na przednich lub tylnych kończy-nach albo usiłują poruszać się podpierając ryjem.
choroba inwazyjna, ch. pasożytnicza – ch. występująca wskutek zarażenia pasożytami zarówno zewn., jak i wewn., np. choroba mo-tylicza, gzawica.
choroba motylicza, przewlekła ch. inwazyjna przeżuwaczy (owiec, bydła, kóz), której przy-czyną jest przywra motylica wątrobowa wy-stępująca na niskich łąkach, często zalewanych na wiosnę. Pasożyt ten, atakujący gł. wątrobę, przyczynia się do chudnięcia zwierząt i zmniejszenia ich wydajności. Zapobieganie ch.m. polega na niszczeniu pasożyta lekiem przeciwmotyliczym, na zwalczaniu ślimaka błotniarki moczarowej, która jest żywicielem pośrednim motylicy, oraz na osuszaniu łąk i pastwisk.
choroba nowin, ch. fizjol. roślin uprawnych wywołana niedoborem miedzi w glebie. U zbóż w fazie krzewienia i strzelania w źdźbło wierzchołki liści więdną i zasychają, przybie-rając żółtawoszare zabarwienie. Blaszki
li-ściowe są wąskie, źdźbła cienkie i wiotkie.
Rośliny więdną, słabo się kłoszą, plon ziarna jest znikomy. Ch.n. zaobserwowano również u roślin motylkowych, buraka cukrowego i in-nych roślin. Nawożenie siarczanem miedzi lub innymi preparatami miedziowymi usuwa tę chorobę.
choroba pasożytnicza → choroba inwazyjna
choroba pęcherzykowa świń, zakaźna i za-raźliwa ch. wyłącznie trzody chlewnej na tle wirusowym, objawiająca się zanikiem apetytu, podwyższoną do 41 °C ciepłotą ciała oraz ostrożnym drepczącym chodem. W 2–3 dniu choroby pojawiają się dość duże pęcherze w okolicy racic, na tarczy ryjowej oraz na wy-mieniu macior. Pęcherze te po 7–8 dniach
C
pękają. Ch.p.ś. jest chorobą zwalczaną z urzędu.
choroba poświąteczna → mięśniochwat
choroba replantacji, zmęczenie gleby – w sadownictwie, osłabienie wzrostu drzew owo-cowych z powodu ponownego sadzenia roślin tego samego gatunku na starym stanowisku. Objawia się ona ograniczeniem lub całkowi-tym zahamowaniem wzrostu drzew, a w skraj-nych przypadkach nawet ich zamieraniem. Jest to wynikiem uszkodzenia systemu korzenio-wego i pozbawienia go drobnych korzeni
od-żywczych. Przyczyny ch.r. są natury biol., a jej
sprawcami nicienie, grzyby, promieniowce i bakterie. Zapobieganie polega na wydłużeniu okresu między likwidacją starego sadu a
zało-żeniem nowego. Gdy nasilenie ch.r. jest małe,
wystarczy ograniczyć się do wysadzenia zdrowych, wolnych od wirusów drzew i zasto-sować racjonalną agrotechnikę (wysiać na zielony nawóz rośliny zmniejszające populację szkodliwych nicieni, np. rośliny krzyżowe, doprowadzić do optymalnego poziomu odczyn gleby oraz ją odchwaścić). W przypadku
du-żego nasilenia choroby należy zastosować
nematocydy lub chem. odkażanie gleby za pomocą fumigantów. Spośród drzew owoco-wych do najbardziej podatnych na ch. r.
nale-żą: jabłoń, wiśnia i czereśnia oraz brzoskwinia,
mniej podatne są grusze, a najmniej śliwy. choroba szalonych krów → BSE
choroba zakaźna, ch., której przyczyną jest zarazek chorobotwórczy. Nie każda ch. z. jest chorobą zaraźliwą, np. koń chory na tężec nie zarazi następnego zwierzęcia mimo długiego i
ścisłego kontaktu. Niektóre ch. z. podlegają
obowiązkowi zgłaszania i zwalczania; w Unii Europejskiej wg Dyrektywy Rady takimi ch. są: 1) afrykański pomór koni; 2) pęcherzy-kowe zapalenie jamy gębowej; 3) ch. pęche-rzykowa świń; 4) afrykański pomór świń; 5) pomór świń; 6) gorączka doliny Rift; 7) ch. niebieskiego języka; 8) guzowata ch. skóry; 9) pryszczyca; 10) księgosusz; 11) zaraza płucna bydła; 12) ospa owiec i kóz; 13) pomór ma-łych przeżuwaczy; 14) pomór drobiu; 15) po-mór rzekomy drobiu.
choroba zaraźliwa, ch., która może przenosić się bezpośrednio lub pośrednio ze zwierzęcia zakażonego na zwierzę chore.
choroba zwalczana z urzędu, ch. zakaźna i zaraźliwa, przy której chore i podejrzane o zarazę zwierzęta podlegają wybiciu, a właści-ciele otrzymują odszkodowanie. Do takich chorób należy np. pryszczyca, wąglik, księgo-susz, otręt.
choroby krycia, ch. przenoszone przez samca przy kryciu naturalnym (np. bruceloza, otręt), powodujące trwałą lub przejściową niepłod-ność samic. Ch.k. eliminują stosowanie sztucznego unasienniania.
choroby odzwierzęce, zooantroponozy – ch. przenoszone ze zwierząt na ludzi, np. wście-klizna, różyca, bruceloza. Zob. też antropozo-onozy.
choroby płodozmianowe, stan patologiczny roślin spowodowany niewłaściwym ich na-stępstwem w płodozmianie, prowadzący do zniżki plonów. Przyczyną ch. p. jest nadmier-ne nagromadzenie się patogenów chorób grzy-bowych, szkodników lub szkodliwych związ-ków w glebie pozostałych po przedplonie. Do ch.p. należą: wykoniczynienie, wylucernienie, wyburaczenie, wyziemniaczenie, wylnienie, wyłubinienie, wypszeniczynienie, wyogórcze-nie.
chód koguci, nieprawidłowy chód konia pod-rywającego w stępie gwałtownie tylne nogi, zginając je mocno w stawach skokowych. chód psi, nieprawidłowy chód konia porusza-jącego się w wygięciu – ślad wewn. tylnej nogi wypada pomiędzy śladami nóg przednich, a ślad zewn. poza nogami przednimi.