K krzyżowanie

róż-nych genetycznie organizmów (zwierzęcych lub roślinnych) w celu uzyskania potomstwa dziedziczącego nowe cechy. W produkcji zwierzęcej wykorzystuje się k. 1) międzyga-tunkowe (bastardyzacja), polegające na łącze-niu osobników należących do różnych gatun-ków spokrewnionych ze sobą; w wyniku tego k. uzyskuje się mieszańce, zwane bastardami, u których występuje efekt heterozji w wielu cechach użytkowych; najczęściej ujawnia się on w konstytucji organizmu, wytrzymałości w pracy, odporności na choroby i złe warunki utrzymania, dł. użytkowania i niewybredności w paszy; jednakże bastardy bywają z reguły niepłodne; w praktycznej hodowli spotyka się k. osła z klaczą w celu uzyskania do pracy mułów; odwrotne k. nie jest stosowane, bo uzyskany potomek, tzw. osłomuł, jest mały; samiec zebry z klaczą konia daje mieszańce, tzw. zebrule – k. odwrotne daje zebryny; uzy-skane mieszańce samce są bezpłodne, a samice płodne; w Kanadzie spotyka się k. bydła do-mowego z buhajami bizonami; mieszańce te, nazywane catallo, są odporne na burze śnie-gowe; 2) międzyrasowe (hybrydyzacja), sprzy-jające wytwarzaniu się nowych układów ge-net., wskutek czego powstaje źródło genet. zmienności, umożliwiające doskonalenie ist-niejących ras, a także uzyskiwanie mieszań-ców o lepszych cechach; w pewnych wypad-kach u mieszańców może dochodzić do uze-wnętrznienia się efektu heterozji (bujności cech). W obrębie k. międzyrasowego wyróżnia się następujące rodzaje k.: 1) polepszające (uszlachetniające) – łączenie przedstawicieli rasy polepszającej (zazwyczaj samców) z przedstawicielami rasy polepszanej; zachowu-je się przy tym zachowu-jej charakterystyczne cechy, zwykle zdrowotność i płodność; k. temu po-winna zawsze towarzyszyć poprawa środowi-ska, ostra selekcja i przemyślany dobór par do

K

rozpłodu; 2) przejściowe (dolewanie krwi) – jednorazowe skrzyżowanie samic rasy A z samcami rasy B, posiadającej tę cechę, którą hodowca chce wszczepić rasie A; ażeby nie doprowadzić do wszczepienia wraz z cechą korzystną cech niekorzystnych, należy do-kładnie przeanalizować wartość hod. osobni-ków rasy wszczepiającej pod względem intere-sujących nas cech oraz wykonywać ostrą se-lekcję wśród pokolenia potomnego; 3) prze-mienne – k. dwu- i trzyrasowe polegające na łączeniu samic-mieszańców dwóch ras z sam-cami należącymi do jednej z tych ras, a na-stępnie łączeniu uzyskanego w ten sposób potomstwa z osobnikami drugiej z ras

wyj-ściowych i tak stale na przemian; celem k.p.

jest utrzymanie efektu heterozji u mieszańców; 4) towarowe (przemysłowe) – łączenie osob-ników dwóch lub większej liczby ras w celu uzyskania mieszańców pierwszego pokolenia o wybujałych cechach; mieszańce te są prze-znaczone jedynie do użytkowania rzeźnego, a nie reprodukcji; 5) twórcze – k. mające na celu wytworzenie nowej rasy o korzystnych ce-chach ras wyjściowych; zadowalające efekty k.t. są trudne do osiągnięcia; przed k. musimy określić wzorzec osobników nowej rasy, wy-kaz ras wyjściowych z opisem ich wad i zalet, genealogię ras wyjściowych oraz szczegółowy tok postępowania (metody kontroli i oceny potomstwa, selekcji, kojarzeń, chowu itd.); 6) wypierające – k. mające na celu zasadnicze przekształcenie rasy, zazwyczaj prymitywnej, nie odpowiadającej aktualnym wymogom, poprzez łączenie samic rasy wypieranej z sam-cami rasy wypierającej; samice-mieszańce są unasienniane lub kryte samcami rasy wypiera-jącej przez 4–8 pokoleń, co prowadzi do wy-parcia cech niekorzystnych i zastąpienia ich cechami korzystnymi; k.w. kończy się, gdy kolejne pokolenie mieszańców wykaże zado-walającą produkcję; wówczas dane potomstwo kojarzy się między sobą. Zob. też kojarzenie. kserofile, organizmy żyjące w środowiskach suchych, a więc wydmach, pustyniach, nasło-necznionych zboczach itp. Do k. należą m.in.: większość gadów, owady, i niektóre ssaki. kserofity, suchorośla – rośliny przystosowane do życia w warunkach długotrwałej suszy w powietrzu i glebie, z zachowaniem wszystkich przejawów życia. Mają zdolność hamowania

transpiracji przez dłuższy okres czasu. W okresie wilgotnym pobierają dużo wody i tran-spirują bardzo silnie; podczas suszy nie pobie-rają wody i zamykają aparaty szparkowe, co uniemożliwia im zarówno parowanie, jak i asymilację. Wiele k. ma liście zredukowane, przekształcające się często w igiełkowate cier-nie. Skórka tych roślin pokryta jest grubą ku-tykulą. Sok komórkowy ma dużą koncentrację soli, wskutek czego ciśnienie osmotyczne w ich komórkach jest wysokie. Do k. należy wiele gatunków roślin, np. szczotlicha siwa, wydmuchrzyca zwyczajna, mikołajek nadmor-ski, rozchodnik ostry, sosna zwyczajna, kaktu-sy, agawy, aloesy.

kserofoby, organizmy nie znoszące suchego

środowiska.

kształtowanie środowiska, twórcza, a przede wszystkim planowa działalność człowieka, zmierzająca do wprowadzenia w środowisku zmian korzystnych dla warunków i rozwoju roślin, zwierząt i człowieka.

kubek udojowy, część aparatu udojowego składającego się z dwóch elementów: zewn. cylinderka metalowego oraz z wewn., wyko-nanego z miękkiej gumy (tzw. gumy strzyko-wej), którą wciąga się do wnętrza cylinderka metalowego, wskutek czego powstają dwie hermetycznie oddzielone komory:

między-ścienna, pomiędzy gumą strzykową a

cylin-derkiem metalowym, oraz podstrzykowa, we-wnątrz gumy strzykowej; przy dojeniu do ko-mory podstrzykowej wprowadza się strzyk wymienia. Komora podstrzykowa jest połą-czona z przewodem próżniowym, wskutek czego panuje w niej stale podciśnienie. W komorze międzyściennej występuje na zmianę ciśnienie atmosf. i podciśnienie. Ta zmiana wywołana jest przez pulsator, z którym komo-ra międzyścienna jest połączona za pomocą odpowiedniego przewodu. Jeżeli w komorze międzyściennej będzie panowało ciśnienie atmosf., to wówczas wskutek istniejącej różni-cy ciśnień między nią a komorą podstrzykową wystąpi siła, która spowoduje ściśnięcie gumy strzykowej i zaciśnięcie się jej na strzyku. Nastąpi wówczas takt masażu. Gdy w komo-rze międzyściennej zapanuje z kolei

podci-śnienie, to wówczas guma strzykowa wróci do

swego pierwotnego kształtu, tak że będzie

K

wewnątrz niej działało podciśnienie i wskutek tego, wobec różnicy ciśnień między zatoką mlekonośną a komorą podstrzykową, ze strzy-ków zacznie płynąć mleko. Ten takt pracy dojarki nosi nazwę taktu ssania.

kulawka owiec, zanokcica owiec – schorzenie owiec wywołane przez bakterie, które powo-dują zapalenie i martwicę skóry oraz gnilny rozkład miazgi twórczej racicy. K. występuje u owiec wypasanych na mokrych pastwiskach lub trzymanych na mokrej ściółce. Przy prze-wlekłym stanie chorobowym następuje zgru-bienie i zrzucenie puszki. Chore owce tracą apetyt, chudną i kuleją. Spędzane niechętnie wstają, a z chwilą zaatakowania obu kończyn przednich pobierają pokarm, klęcząc na nad-garstkach. Przy schorzeniu jednej tylnej koń-czyny owca podnosi ją wysoko, poruszając się na trzech kończynach, a kiedy chore są obie tylne kończyny – wlecze je za sobą. Leczenie k., które powinno być prowadzone przez leka-rza weterynarii przy rygorystycznym prze-strzeganiu zaleceń, polega m.in. na usunięciu podminowanych i luźno zwisających płatów części rogowych racicy oraz na zwilżaniu schorzałych miejsc za pomocą tamponu z waty umoczonym w 3% roztworze pioktaniny. Za-pobieganie k. polega na niewprowadzaniu do owczarni owiec pochodzących ze stada

zaka-żonego tą chorobą, pielęgnowaniu racic i

do-konywaniu okresowych ich przeglądów,

odka-żaniu owczarni, trzymaniu owiec na czystej i

suchej ściółce, unikaniu wilgotnych pastwisk i mokrych dróg podczas przepędów oraz na stosowaniu odkażających kąpieli racic. kulawka źrebiąt, choroba zakaźna na tle bak-teryjnym źrebiąt ssących, objawiająca się szybko postępującą utratą sił, sztywnością karku i biegunką (k. wczesna – w 2–3 dniu po urodzeniu) oraz zapaleniem pępowiny i suro-wiczym zapaleniem stawów (k. późna – w 2–4 tyg. po urodzeniu). Do zakażenia dochodzi jeszcze w życiu płodowym. Stosunkowo nie-wielkie szanse wyleczenia źrebiąt chorych na k. wymagają stosowania środków zapobie-gawczych, takich jak eliminowanie z hodowli klaczy, których potomstwo regularnie zapada na k., częste odkażanie stajni, ograniczenie podwiązywania pępowiny do koniecznych przypadków, odkażanie pępowiny nie tylko po porodzie, ale i przez kilka następnych dni, do

czasu jej zaschnięcia, obmywanie wymienia klaczy ciepłym 2% roztworem wodnym sody oczyszczonej lub kwasu borowego, każdora-zowo przed dopuszczeniem źrebięcia do ssa-nia.

kultura, 1. roślina uprawiana na pewnej prze-strzeni w celach użytkowych, np. k. zbożowa, k. leśna. 2. hodowla drobnoustrojów na odpo-wiednich dla danego gatunku pożywkach, stosowana np. w badaniach fitopatologicz-nych; także drobnoustrój wyhodowany w ten sposób.

kultura gleby, zdolność gleby do szybkiego nabywania sprawności i utrzymywania jej przez dłuższy czas, powstająca w wyniku wieloletniego racjonalnego użytkowania gle-by. Podstawę do oceny stopnia k.g. stanowią: 1) miąższość poziomu próchnicznego i za-wartość próchnicy; 2) zaza-wartość skł. pok. i odczyn gleby; 3) stosunki powietrzno-wodne; 4) aktywność biol. Syntetycznym wskaźni-kiem jest wykształcenie poziomu próchnicz-nego. Wyróżnia się następujące stopnie k.g.: słaby, średni, wysoki i bardzo wysoki. Dopro-wadzenie gleby do wysokiej k. wymaga kilku, a nawet kilkunastu lat racjonalnej agrotechni-ki. Sprzyja temu staranna uprawa roli, inten-sywne nawożenie org. i miner., systematyczne wapnowanie, systematyczna walka z chwa-stami, odpowiedni płodozmian itp. Rola kultu-ralna jest znacznie łatwiejsza do uprawy niż zaniedbana. Nie wszystkie jednak gleby uprawne da się doprowadzić do stanu wysokiej k. rolnej bez uprzedniego przeprowadzenia melioracji.

kultura rolna, stan gospodarki roln. osiągnię-ty w wyniku działalności człowieka.

kultura wodna → hydroponika

kultury tkankowe, metoda rozmnażania we-getatywnego, przy której na pożywkach w określonych warunkach temp. z pojedynczych komórek rośliny macierzystej uzyskuje się nowe rośliny identyczne pod względem genet., wolne od wirusów. K.t. stosowane są zwł. w kwiaciarstwie i szkółkarstwie.

kultywar, odm. uprawna wytworzona w wy-niku zastosowania określonych zabiegów hod. (selekcja, krzyżowanie, poliploidyzacja itp.). Termin ten stosowany jest gł. w ogrodnictwie

K

ozdobnym. Nazwy k. pisane są w pojedyn-czym cudzysłowie, np. Hydrangea

arbore-scens ‘Grandiflora’.

kultywator, drapacz – narzędzie do uprawy uzupełniającej lub podstawowej do kultywato-rowania do głęb. 5–40 cm, którego zespołem roboczym są zęby sprężynowe, półsprężynowe lub sztywne zakończone redliczkami, gęsio-stopkami lub nożami.

kultywator podorywkowy, kultywator o sztywnych zębach wyposażonych w wymienne redliczki skrzydełkowe zapewniające inten-sywne mieszanie i spulchnianie na całej szer. roboczej. K.p. służy do uprawy pożniwnej. kultywatorowanie, drapaczowanie – zabieg uprawowy, wykonywany kultywatorem, w celu spulchnienia zleżałej roli oraz zniszczenia chwastów, gł. perzu.

kumaryna, subst. org. o charakterystycznym, przyjemnym zapachu siana, występująca np. u nostrzyka białego, tomki wonnej. K. jest natu-ralnym inhibitorem kiełkowania nasion. kumulacja pestycydu, nagromadzanie się pestycydu lub jego metabolitu w tkankach ludzi i zwierząt (biokumulacja) oraz w po-szczególnych elementach środowiska. Zob. też biomagnifikacja.

kura, samica ptaków kurowatych.

kurczę, starsze pisklę posiadające już opie- rzenie.

kurnik, budynek do chowu kur, który jest obiektem halowym nakryty dachem dwuspa-dowym. Posadzka w hali produkcyjnej jest betonowa ze spadem w kierunku kanałów

ściekowych. Podstawowe wyposażenie k.

sta-nowią karmidła, poidła i gniazda. Pod wzglę-dem konstrukcyjnym k. dzieli się na: 1) selek-cyjne, w których przestrzeń hali podzielona jest wzdłuż środk. korytarza komunikacyjnego na dwa szeregi przedziałów o pow. ok. 4 m² dla 1 stadka selekcyjnego (10 kur + 1 kogut); 2) kontrolne, podzielone na przedziały dla stad liczących 250 niosek i 25 kogutów; 3) produk-cyjne, przeznaczone do produkcji jaj wylęgo-wych od stad rodzicielskich i prarodziciel-skich; podział jest podobny jak w k. kontrol-nym; 4) towarowe, przeznaczone do produkcji jaj konsumpcyjnych; chów niosek odbywa się

na ściółce, ale w dużych fermach stosuje się zwykle baterie klatkowe.

kwalifikacja, kontrola plantacji nasiennych i zebranych nasion w celu niedopuszczenia do obrotu nieodpowiedniego materiału siewnego. K. polega na sprawdzeniu, czy rozmnażany materiał siewny ma wymagane cechy. W związku z tym, że część oceny przeprowadza się na plantacji, a część w laboratorium k. jest dwuetapowa: 1) polowa – forma kontroli ma-jąca na celu stwierdzenie, czy w okresie we-getacji istniały warunki pozwalające na pro-dukcję materiału siewnego wysokiej jakości i czy stan plantacji nasiennej odpowiada sta-wianym wymaganiom; podczas lustracji oce-nia się m.in.: pochodzenie materiału siewnego, czystość odmianową plantacji, zachwaszcze-nie, zdrowotność roślin, ogólny rozwój, za-chowanie izolacji przestrzennej oraz wykona-nie wszelkich wymaganych zabiegów, np. selekcji negatywnej; zależnie od wyników tej lustracji kwalifikator wystawia świadectwo kwalifikacji polowej z decyzją zakwalifikowa-nia lub zdyskwalifikowazakwalifikowa-nia plantacji; plantator jest obowiązany zebrać starannie rośliny z zakwalifikowanej plantacji, omłócić, po czym nasiona dokładnie oczyścić, a następnie za-wiadomić urzędowego próbobiorcę ze Stacji Oceny Nasion w celu dalszej oceny; 2) labora-toryjna – ocena materiału siewnego, w której bada się takie cechy, jak: czystość, zdolność kiełkowania, masa 1000 nasion, wilg., zdro-wotność; jeżeli uzyskane wyniki odpowiadają obowiązującym normom, a badane nasiona pochodzą z plantacji zakwalifikowanej, to wystawia się świadectwo kwalifikacji.

kwarantanna, 1. zespół zabiegów mających na celu niedopuszczenie do zawleczenia z kraju do kraju i rozprzestrzenienia się w nim groźnych agrofagów (k. zewnętrzna), oraz ograniczenie ich rozprzestrzeniania się we-wnątrz kraju (k. wewnętrzna). Aby nie

dopu-ścić do wprowadzania obcych agrofagów,

każdy kraj ustala odpowiednie przepisy kwa-rantannowe, łącznie z listą obiektów kwaran-tannowych. W Polsce przepisy kwarantanno-we obowiązują od połowy ubiegłego wieku. Na aktualnie obowiązującej polskiej liście kwarantannowej (Dz. U. nr 40, 1990 r.) znaj-duje się 49 rodzajów chorób, 9 chwastów i 42 gatunków i rodzajów szkodników. Każdy

to-K

war, który jest wwożony do kraju, musi być zbadany przez graniczną kontrolę fitosanitar-ną. W zależności od wyników tej kontroli in-spektor wojewódzki zezwala na przywóz lub przewóz albo zakazuje przywozu lub przewo-zu roślin, produktów roślinnych oraz przed-miotów lub na koszt posiadacza nakazuje: 1) zatrzymać towar w celu przeprowadzenia ob-serwacji i badań wykluczających występowa-nie określonych agrofagów lub 2) wysadzić rośliny przeznaczone do sadzenia w miejscu uzgodnionym z posiadaczem w celu prowa-dzenia obserwacji i badań wykluczających porażenie ich organizmami szkodliwymi, lub 3) odkazić towar, a także miejsce składowania i przeładunku, lub 4) zniszczyć rośliny, pro-dukty roślinne oraz przedmioty. Dopiero po wydaniu świadectwa fitosanitarnego towar może być wwieziony do kraju. 2. przymusowa izolacja zwierząt w celu zapobieżenia szerze-niu się zaraźliwych chorób. Polega ona na odosobnieniu zwierząt na czas odpowiadający okresowi wylęgania się choroby udzielającej się danemu gatunkowi i bacznej ich obserwa-cji. K. zarządza się dla zwierząt z importu, a także w wypadku wprowadzania do stada sztuk nowo nabytych.

kwarantannik, budynek do przebywania zwierząt w okresie kwarantanny. K. mają iden-tyczne urządzenia jak podstawowe budynki produkcyjne, z tym że dla poszczególnych partii zwierząt wydziela się odrębne, wyizolo-wane pomieszczenia, wielkości dostosowyizolo-wanej do liczebności zakupywanych zwierząt. kwasomierz polowy, przyrząd do orientacyj-nego oznaczania odczynu gleby w polu, w zakresie pH 4–8. Pomiaru dokonuje się w ten sposób, że do zagłębienia porcelanowej płytki wkłada się próbkę gleby, a następnie zalewa specjalnym płynem, po czym porównuje się zabarwienie płynu z kolorem na skali barw, którym przypisane są różne wartości pH. kwasowość gleby, zdolność gleby do zobojęt-niania roztworów o odczynie zasadowym i zakwaszania wody lub roztworów soli obojęt-nych. Rozróżnia się k.g. 1) czynną, spowodo-waną ilościową przewagą jonów H⁺ nad jona-mi OH– w roztworze glebowym; 2) potencjal-ną, ujawniającą się po dodaniu do gleby soli obojętnych (np. KCl) wywołując k. wymienną

lub pod wpływem soli hydrolizujących (np. CH₃COONa) wywołując k. hydrolityczną, która stanowi podstawę do określania dawek nawozów wapniowych. Im więcej gleba

kwa-śna zawiera najdrobniejszych cząstek oraz

próchnicy, tym więcej wapna trzeba użyć do jej odkwaszenia. W glebach kwaśnych nastę-puje niszczenie struktury gruzełkowej oraz zwiększa się persystencja pestycydów i wchłanianie przez rośliny metali ciężkich. Zob. też wapnowanie gleb.

kwasy fulwowe, grupa kwasów humusowych pozostająca w roztworze po zakwaszeniu alka-licznego ekstraktu próchnicy glebowej. Prze-ważają nad kwasami huminowymi w glebach o małej aktywności biol., o odczynie kwaśnym i ubogich w składniki pokarmowe. Dzięki dużej ruchliwości przenoszą ze sobą produkty rozkładu subst. org. i minerałów, obniżając

żyzność gleby.

kwasy huminowe, grupa kwasów humuso-wych ulegająca wytrąceniu z alkalicznego ekstraktu próchnicy glebowej po jego zakwa-szeniu. W skład k.h. wchodzą kwasy humino-we szare – łatwo strącane elektrolitami oraz kwasy huminowe brunatne – odporne na dzia-łanie elektrolitów. Charakteryzują się bioak-tywnością tworząc związki zwane huminami, które są wykorzystywane do leczenia nowo-tworów (preparat Tołpy). Połączenia chelato-we tych związków są trzonem kompleksu sorpcyjnego gleby i sterują całą jego dynami-ką. Warunkują strukturę gruzełkowatą gleby, wzmagają rozwój mikroorganizmów i podno-szą żyzność gleby. K.h. mogą tworzyć stosun-kowo trwałe połączenia z metalami ciężkimi, takimi jak miedź, nikiel, kobalt, cynk, ołów i in., co ma duże znaczenie dla ochr. środ. gle bowego.