Do polszczyzny historycznej przeniknęły z prasłowiańszczy-zny końcówki celownika liczby mnogiej: -om z dawnej dekli-nacji -o- tematowej, -em z deklidekli-nacji -jo- tematowej oraz -am jako kontynuant deklinacji żeńskich59. Końcówka -em, typowa dla tematów miękkich, przetrwała w języku polskim najkró-cej, bowiem w XVI wieku została wyrugowana na rzecz koń-cówki pierwotnie przypisanej tematom twardym -om60. Pro-cesy językowe zachodzące w dobie staropolskiej prowadziły do unifikacji form D. pl. dla wszystkich trzech rodzajów. Za-obserwowano więc w XVI stuleciu sporadyczne przenikanie
58 Zob. W. Rzepka, Demorfologizacja rodzaju…, s. 175; T. Lisowski, dz. cyt., s. 176; J. Migdał, dz. cyt., s. 107–108.
59 Zob. Z. Klemensiewicz. T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, dz. cyt., s. 280–281.
do form celownika rodzaju męskiego żeńskiej końcówki -am (osiągające poziom 1,5%) i zdecydowanie częstsze jej uczestnic-two w celowniku neutrów (55%)61. Tymczasem od lat 40. XV stulecia szerzyła się tendencja przeciwna, polegająca na wpro-wadzaniu końcówki -om najpierw do rzeczowników męskich odmieniających się wedle paradygmatu żeńskiego (typu
sę-dzia, sługa), następnie zaś do feminimów, co doprowadziło
do zaniku końcówki -am w tych leksemach ok. połowy XVI wieku62. W rozwoju form celownika istotny był również czyn-nik geograficzny. Uznaje się bowiem, że -om typowe było w pierwszej połowie tegoż stulecia dla terenów Małopolski, zaś -am i -em dla Wielkopolski i Mazowsza63.
Księga Syracha zawiera 44 przykłady użycia celownika liczby
mnogiej rzeczowników, w tym: 30 rodzaju męskiego (68,18%), 8 żeńskiego (18,18%) i 6 nijakiego (13,64%). Łącznie końcówka -om została użyta 20 razy (45,45%), -am 14 (31,82%), zaś -em 10 (22,73%). Pierwsza z nich obsługuje w analizowanym tekście maskulina i neutra, druga wszystkie trzy rodzaje, trzecia tylko maskulina z ograniczeniem do tematów miękkich. Podane tu informacje odnoszą się do pierwszej i drugiej edycji
Księ-gi Syracha; między obu tekstami zanotowano jedną różnicę,
o czym mowa będzie niżej, w akapicie poświęconym rzeczow-nikom rodzaju nijakiego.
D. pl. rodzaju żeńskiego inwariantywnie przyjmuje końcówkę -am: cudzołożnica → cudzołożnicam, 1 raz: 9, 6; droga →
drogam, 2 razy: 16, 21; 39, 29; niewiasta → niewiastam, 1 raz:
47, 21; pokusa → pokusam, 1 raz: 2, 1; rzecz → rzeczam, 2 razy: 31, 18; 41, 19; sierota → sierotam, 1 raz: 4, 10.
W rzeczownikach rodzaju męskiego pojawiły się wszystkie trzy końcówki. Najwyższą frekwencją wykazuje się końcówka -om, użyta 18 na 30 możliwych razy (60%). Jej obecność notuje się
61 Zob. tamże, s. 36–37. 62 Zob. tamże, s. 40–41.
63 Zob. M. Bargieł, Cechy dialektalne polskich zabytków rękopiśmien-nych pierwszej połowy XVI wieku, Wrocław 1969, s. 145–161; W. Rzepka, Odrębność regionalna polszczyzny literackiej w Wielkopolsce w XVI–XVII wieku, [w:] Munera linguistica Ladislalo Kuraszkiewicz dedicata, red. M. Basaj, Z. Zagórski, Wrocław 1993, s. 281.
Fleksja rzeczownika 121
zarówno przy tematach twardych (grzech → grzechom, 1 raz: 3, 33; grzesznik → grzesznikom, 3 razy: 1, 26; 12, 4; 39, 29;
pan → panom, 1 raz: 3, 8; poganin → poganom, 1 raz: 35, 23; syn → synom, 3 razy: 4, 12; 45, 11; 46, 15; śpiewak → śpiewa-kom; 47, 11), jak i miękkich (nieprzyjaciel → nieprzyjacielom,
7 razy: 6, 4; 18, 31; 30, 6; 42, 11; 46, 9; 47, 10; 48, 23; siwiec →
siwcom, 1 raz: 25, 6). Ograniczona do leksemów
miękkote-matowych jest końcówka -em, obecna 10 razy (33,33%) przy wyrazach ludzie → ludziem, 9 razy: Ar. 39; 6, 21; 10, 22; 25, 9; 31, 32; 35, 24; 38, 6; 40, 1; 45, 1 oraz przyjaciel → przyjacielem, 1 raz: 30, 6. Ponadto dwukrotnie (6,67%) w grupie maskulinów pojawiła się końcówka -am, przy czym jedynie przy rzeczow-nikach odmieniających się wedle żeńskiego paradygmatu:
sę-dzia → sęsę-dziam, 1 raz: 20, 31; sługa → sługam, 1 raz: Ar. 7.
Rozchwianie fleksyjne cechuje także neutra, przy czym ma ono nieco inny stopień nasilenia w jednej i drugiej edycji
Księ-gi Syracha. W editio princeps na 6 użyć leksemów rodzaju
nijakiego 4 razy wystąpiły one z końcówką -am (dziecko →
dzieciam, 1 raz: Ar. 7; miasto → miastam, 1 raz: 46, 3; słowo
→ słowam, 1 raz: 28, 29; źwierzę → źwierzętam, 1 raz: 12, 13), a 2 razy z końcówką -om (imię → imionom, 1 raz: 23, 10; słowo → słowom, 1 raz: 2, 18), w tym leksem słowo przybrał zarówno postać słowam, jak i słowom. Redaktor edycji drugiej wniósł do tekstu jedną poprawkę, mianowicie zamiast formy słowom wybił słowam, dzięki czemu zlikwidował niestabilność zaistnia-łą w pierwodruku. Tym samym w edycji z 1541 roku neutra z końcówką -am pojawiły się 5 razy, zaś z końcówką -om 1 raz. W świetle przedstawionych danych Księga Syracha okazuje się tekstem rejestrującym stan typowy dla ówczesnej polszczyzny, ponieważ posiada ustabilizowaną formę D. pl. dla rzeczowni-ków żeńskich, rozchwianą — dla męskich i nijakich (edy-cja druga ma wyższy poziom stabilizacji). Nie jest Poznańczyk konsekwentny we wprowadzaniu przestarzałej już końcówki -em, gdyż jej obecność zanotowano tylko przy rzeczownikach
ludzie i nieprzyjaciel, tymczasem w grupie maskulinów
po-stawionych w D. pl. pojawiły się również inne rzeczowniki miękkotematowe (nieprzyjaciel, siwiec), które otrzymały jed-nak progresywną końcówkę -om. Obecność formy ludziem w zabytku należy tłumaczyć jej silną pozycją w polszczyźnie,
na co wskazuje fakt, że w tekstach wydanych do 1535 roku osiąga ona frekwencję występowania rzędu 72,5%64. Wyłączna w grupie rzeczowników żeńskich oraz męskich typu sługa, zaś sporadyczna dla rzeczowników nijakich obecność końców-ki -am świadczy o silnie działających na Piotra Poznańczyka wielkopolskich tendencjach językowych i co z tego wynika — jednocześnie o zamknięciu autora na małopolską innowa-cję w postaci ekspansji końcówki -om, prowadzącej do zaciera-nia podziału na rodzaje gramatyczne. Poprawka wprowadzona przez zecera do edycji późniejszej, to jest zmiana -om na -am, może nieco dziwić, bowiem po pierwsze zgodnie z prawidła-mi rozwoju polszczyzny powinna ona ustępować z tekstów; po drugie zaś zabytek wydano w Krakowie, zatem na obszarze dominacji końcówki -om. Odosobniony przykład w tym za-kresie nie upoważnia do formułowania kategorycznych wnio-sków; można jedynie pokusić się o nieśmiałe przypuszczenie, że składacz z 1541 roku mógł wzorować się na rękopisie Pio-tra Poznańczyka, w którym obecność formy słowam zamiast
słowom w rozdziale 2, 18 jest prawdopodobna.