Punktem wyjścia tej analizy będzie konfrontacja repertuaru znaków graficznych wykorzystanych przez zecera odpowie-dzialnego za skład Księgi Syracha z zasobem znaków stoso-wanych do oddawania poszczególnych głosek w dwu wiodą-cych wówczas krakowskich drukarniach — Floriana Unglera i Hieronima Wietora27. Relacje te przedstawia poniższa tabela.
Głoska Drukarnia Unglera Drukarnia Wietora Księga Syracha
[a] a / á á / a á / a
[å] á / a a / á a / á
[ǫ] ą / a ą ą / á, am
[c] tz + c c c
[č] cż cz cz1
[ć] ci + c + tz / tzi ci + ć / c, cy ći + ć / ćy
[e] e / é e e
[é] é / eé, ee, e e e
[ę] ę / e ę ę / e
27 W celu dokonania tego zestawienia skumulowano informacje podane w opracowaniu Tomasza Lisowskiego dla poszczególnych tekstów wydanych w tych oficynach. I tak, w rubryce zawierającej wykaz znaków literowych Unglera umieszczono te, które pojawiły się w jego Żywocie Pana Jezu Kry-sta; w rubryce poświęconej Wietorowi znalazły się znaki występujące łącz-nie w: Eklezjastesie autorstwa Spiczyńskiego, Rozmowach, ktore miał krol Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym, Historyji o szczęściu a o swejwoli, Księgach św. Augustyna, biskupa hippońskiego: O żywocie krześcijańskim oraz w jego Żywocie Pana Jezu Krysta (zob. T. Lisowski, Grafia druków polskich…, s. 104–110). Przed ukośnikiem podaje się wariant główny, po ukośniku poboczne.
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 57
[i] i / ij, ii, j, y i / y, ij, j i / y [j] i + y / j i + y / j, ij, g i + y / g
[l] l l / li, ł l / li, ł
[ł] l ł / l ł / l
[ń] ni + ń / n, nij ni + ń / ny ni + ń / ny, ńy
[o] o / ó, u o o
[ó] o / ó, uó, uo o o
[s] ſ + s / z ſ + s / z ſ + s / z [š] ſſ + ſz ſſ / ſſh, s, ſ ſſ + ſz [ś] ſi + ſ / s ſi + ś / ſ, śi, śy, xi, ſy, sy, s ſi + ś + ſ / śi
[t] t t / th t / th
[u] v + u v + u v + u
[y] y / ý, i y / i y / i
[z] z / ſ, s z / ſ z2
[ž] ż / z ż / z ż / z
[ź] zi + z ź / źi, źy zi + z / zy, żi, ż, ſ
[ʒ] dz dz dz
[ʒ́] dzi + dz dźi + dź / dzi, dz, dźy dzi + dz / dzy
[ǯ] dż / dz dż dż / dz
Zestawienie grafii Księgi Syracha z materiałem wcześniej-szych druków z XVI wieku przynosi następujące spostrzeżenia: 1. Drukarz korzystał w większości ze znaków stosowanych
w latach 20. XVI stulecia; do jego innowacyjnych rozwią-zań należy zaliczyć wyłącznie sposób oddawania głoski [ć] za pomocą dwuznaku ći o redundantnej informacji na temat palatalności.
2. Nie dostrzega się ścisłej zależności Księgi Syracha od rozwiązań graficznych przyjmowanych w którejś ze wskazanych krakowskich drukarni. Z podanego wy-kazu wynika, że część rozwiązań pokrywa się z prefe-rencjami oficyny Wietora (graficzna repartycja głosek [a] oraz [å], występowanie dwuznaków li oraz th jako ozna-czających odpowiednio głoski [l] i [t], a także zapis głoski [ł] za pomocą litery ł ze znakiem diakrytycznym); część natomiast z preferencjami oficyny Unglera (graficzna repartycja głoski [š], brak znaku diakrytycznego przy literze z stosowanej do oznaczania głosek [ź] oraz [ʒ́], zapis samogłosek nosowych, przy czym w tym wypadku obecność liter a oraz e mogła wynikać z omyłki zece-ra). Nie sposób oceniać, które z tych zależności mają jakościowo większą wartość. Co więcej, trudno również wskazać konkretne powody tych różnic i zbieżności: nie może to być ani zasób czcionek, ani też przyjęta zasada składu. Co do pierwszego trzeba zauważyć, że z jednej strony w Księdze Syracha nie pojawiają się litery ý,
ó, é, którymi dysponował Ungler, ale występują litery ł, ć oraz ś, których nie ma w drukach z lat 20. tego
wy-dawcy; z drugiej zaś w analizowanym zabytku brak litery
ź, cechującej druki Wietora. Wspólne z drukami jednego
tylko drukarza nie są także przyjęte w Księdze Syracha zasady składu; tak jak u Wietora składa się jasne [a] i pochylone [å], głoskę [č] i niekiedy głoski [l] oraz [t]; tak jak u Unglera składa się w określonych pozycjach głoskę [š].
3. W związku z powyższym należy stwierdzić, że ogląd jako-ściowy, podobnie jak analiza stopnia stabilizacji tekstowej, nie przynosi oczekiwanej odpowiedzi na pytanie o miej-sce druku pierwszej edycji Księgi Syracha. Na podstawie zgromadzonego materiału nie można wykluczyć udzia-łu w tym przedsięwzięciu ani oficyny Floriana Unglera (sugerowanej w opracowaniach), ani oficyny Hieronima Wietora (o której w literaturze przedmiotu się nie mówi-ło). Do ustalenia miejsca druku Księgi Syracha niewy-starczająca jest zatem wyłącznie analiza stopnia normali-zacji grafii i zasobu znaków drukarskich. Tym bardziej, jeśli uświadomimy sobie: po pierwsze, że konfrontacji
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 59
dokonano na materiale o ponad dekadę wcześniejszym (syntetycznym opracowaniem grafii druków z lat 30. XVI wieku nie dysponujemy); po drugie, że zróżnicowanie graficzne mogło pojawić się nawet w obrębie tekstów rówieśniczych, tłoczonych w jednej oficynie, czego głów-nym powodem było zatrudnianie kilku zecerów (a cza-sem migracja zecerów z oficyny do oficyny).
GG
rafia pierwszej edycji „Księgi Syracha” wobec edycji drugiej z 1541 rokuWśród głównych elementów graficznych, odróżniających edy-cję drugą od pierwodruku dostrzega się, co następuje:
1. Przy literze z stosowanej do oznaczenia palatalnych gło-sek [ź] oraz [ʒ́] pojawia się zwykle znak diakrytyczny w postaci kreski (Boiaźń 1, 12; będźie 1, 19; dźień 1, 19;
boiaźni 2, 1; miłoſierdźia 2, 7; nádźieię 2, 9; źle 2, 14; po źiemi chodźi 2, 14; rodźice Ar. 3; chodź 8, 18; ſędźiego
2, 2; pobudźi 2, 4; ludźmi 2, 7; mierźiona 2, 7; bluźnieniu Ar. 23), jednak jego obecność nie jest stała (daſz
odpo-wiedz 8, 12; rodzice 3, 8; naydzie 6, 15, będzie 3, 6).
2. Częściej notuje się w edycji drugiej zapis głoski [ś] za po-mocą litery ś we wszystkich pozycjach, co stanowi duży krok naprzód w kierunku nowożytnego systemu graficz-nego. Obecność litery ś w edycji drugiej tam, gdzie nie ma jej w edycji pierwszej notuje się m.in. w następują-cych przykładach: Uśiłowáłá 51, 25; świećiłá 51, 26; śidłá 51, 3; znośić 48, 2; uśmierzył 48, 10; śiła 46, 11; śiły 46, 6;
świádectwo 46, 8; pośilenie 2, 3; nieprześpieczeńſtwo 3,
27; śmierći 4, 33; ſtyśiącá 6, 6; doświatczgo 6, 7;
iedno-myślną 6, 12; nieśmiertelnoſći 6, 16; śieie 6, 19; śmiey 7,
12; śmierć 11, 20.
3. Drukarz konsekwentnie eliminuje samogłoskę [i] tam, gdzie w edycji pierwszej sygnalizowała ona miękkość głoski [l], stąd odnajduje się u niego tylko zapisy typu:
lepiey 40, 29; wiele 9, 9; Lepſza 29, 29, nálezieni 38, 38; Nieleń 7, 39.
4. Rozwiązany został problem sąsiedztwa głosek [y] + [j], ponieważ w edycji drugiej wprowadza się znak graficz-ny dla każdej z nich. Oto garść przykładów:
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 61
29; nieprzyiaćielá 4, 22; przyimuie 4, 12; Nieprzymuy 2, 26; przyidźie 5, 9; piyańſtwie Ar. 19; przyidą 41, 5; 41; 6; Nie przemiya 42, 20; przyiąłem 51, 21;
Przyimuy-ćie 51, 36.
5. Częściej niż miało to miejsce w edycji pierwszej wpro-wadza się dla oddania głoski [ł] jako dodatkowy obok znaku ł znak litery l. Dochodzi przez to do mieszania na płaszczyźnie tekstu obu tych głosek oraz do zmniej-szenia normalizacji tekstowej głoski [ł] (np. Uczynilem Pm.; miloſći Pm.; rozliczel 1, 9; podloſz 6, 26;
nieućieka-ly 6, 36; boial 48, 13; ćiálo 48, 14; czynil 48, 15; powyſſyl
48, 16; mály 48, 17; miloſiernego 48, 22; glos 48, 22;
Aniol 48, 23).
6. Bezwyjątkowo zastosowany został zapis xi dla oddania grupy spółgłoskowej [kś], co w edycji pierwszej stano-wiło najbardziej wariantywny element grafii. Stąd notu-je się w edycji drugiej wyłącznie zapisy: kxiąg Pm.;
xię-gách Pm.; xięgi Pm.; xiąg Pm.; xiążęćiá 50, 17; xiążętá
9, 24; xięſtwo 10, 1; xiążąt 10, 17. Podobnie zaś jak w edycji z 1535 roku:
1. Głoska [a] jasne zaznaczana jest znakiem diakrytycznym nad literą a, natomiast bez znaku diakrytycznego pozo-stawia się głoskę pochyloną [å]; np. iáko 41, 1; ná Ar. 41;
niewiáſty Ar. 41; obowiązániu Ar. 40; piſmá 39, 1; le-kárzá Ar. 38; ábowiem 38, 1; ſſukániu Ar. 37; ále 37, 1; nád 36, 1; pánie 36, 1; náprzeciwko Ar. 23; mężá 34, 1.
2. Nierozróżnione pozostają w piśmie pochylone głoski [é] oraz [ó], zatem ich graficzne odpowiedniki pokrywają się z głoskami jasnymi [e] oraz [o].
3. Dość konsekwentnie rozróżnia się głoski [i], [y] oraz [j], choć sporadycznie można odnaleźć odstępstwa od ogól-nej zasady repartycji.
4. Składacz nie miał problemów z tekstową realizacją sa-mogłosek nosowych.
5. Samogłoska [u] w nagłosie realizowana jest jako v, zaś w śródgłosie i wygłosie jako u.
6. Sporadycznie zdarzają się przykłady na oddawanie gło-ski [w] przez literę u (np. páńſtuá 5, 1; kłámſtuá 4, 26;
ćirpliuoſći 3, 9) oraz [w’] przez ui (wuboſtuie 4, 2).
7. Zgodnie z edycją pierwszą pojawia się również dwuznak
ći ze zdwojoną informacją o miękkości jako tekstowy
odpowiednik głoski [ć].
8. Dostrzega się zależność graficznych ekwiwalentów głoski [š] od pozycji w wyrazie — w nagłosie i śródgłosie zapi-suje się ją przez dwuznak ſſ, w wygłosie przez dwuznak ſz. 9. Pojawiają się przykłady zapisów fonetycznych, ukazu-jących głównie asymilację pod względem dźwięczności (lidżby 46, 10; ktoſz to 13, 29; ſſczego Pm.; potfory 48, 15,
chałupce 14, 25; chałupkę 14, 26; doświatczgo 6, 7).
Ponadto warto zwrócić uwagę na zapis leksemu bliżny, który już bez żadnych wątpliwości posiada w zapisie literę ż (ze zna-kiem diakrytycznym w postaci kropki w odróżnieniu od za-pisów z kreską na oddanie głoski [ź]). Jego fonetyczna postać, zatem bližny, świadczy o wpływie czeskim na język autora. Ponieważ analizy grafii drugiej edycji Księgi Syracha dokona-no raczej pobieżnie (celem było uchwycenie głównych tenden-cji, nie ich ilościowy opis), nie można za pomocą liczb wyrazić stopnia jej stabilizacji. Materiał uprawnia jednak do stwier-dzenia, że poziom normalizacji tekstowej wykazuje się dużą konsekwencją i bez problemu, choć oczywiście pojawiają się pewne odstępstwa, można wyznaczyć nadrzędne zasady składu ustalone przez zecera.
Należy w tym miejscu zadać jeszcze pytanie, czy wyjątki od głów-nych zasad kształtujących grafię edycji drugiej pokrywają się z ich tekstową obecnością w edycji pierwszej, innymi słowy, czy dostrzega się wpływ grafii wydania z 1535 roku na grafię wydania z 1541 roku? Przypatrzmy się wybranym przykładom różnic między edycjami w obrębie kilku głosek. Przykłady:
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 63
A. Głoska [i]:
§ Brak odstępstw od normy graficznej w edycji z 1541 roku, obecnych w edycji z 1535 roku28:
Bo-iaźń bożá ieſt chwałá y chwálebnoſć y weſele / y koroná rádoſći 1, 11; ták y ten ktori czći mátkę ſwoię
3, 5; Wy ktorzy ſie boićie páná Bogá 2, 7; Ktorzy ſie
boićie Bogá 2, 8; wichrze 11, 36; Ktory ſie boi Boga
3, 7; ſtrzeż ſie pilnie ſluchowi twemu 13, 16; Sludze
ſmyſlnemu wolni (alias ſynowie) będą ſlużyć 10, 28.
B. Głoska [y]:
§ Brak odstępstw od normy graficznej w edycji z 1541 roku, obecnych w edycji z 1535 roku29: dobrych Pm;
ábyś 1, 38; wyſluchan 3, 5; przywiedźie 4, 20; bywa 4,
29; wſtrzymawáiącym 6, 28; ſtworzył 7, 32; byway 9, 4; vczynił 12, 7; vrzekáiącym 12, 13; wzyway 13, 18;
dobrych 19, 3; żywot 30, 23; potym 42, 9.
§ Odstępstwa od normy w edycji z 1541 roku, nieobec-ne w edycji z 1535 roku30: przykładay / przikłáday 12, 11; vczynki / vczinki 42, 15; zliczył / zlicził 1, 2;
ktorzy / ktorzi 1, 24; przykazánia / przikazánia 2, 21; żywoćie / żiwićie 2, 14; bożych / Bożich 3, 24; ktory krzywdę ćierpi / ktori krziwdę ćierpi 4, 9; iż / yż 46,
8; połudny / południ 43, 17; przyſſło / prziſzło 3, 10;
niemáiący / niemáiąci 20, 6; pożyczył / pożiczył 8, 15.
C. Głoska [ś]:
§ Brak litery ś w edycji drugiej tam, gdzie jest ona obec-na w edycji pierwszej: śnieg / ſnieg 43, 19; uśmierzył / uſmierzył 43, 25; iáśnieyſſego / iáſnieyſſego 17, 30;
28 W związku z tym, że materiał egzemplifikacyjny obejmuje przykłady wymienione wcześniej przy omawianiu cech graficznych edycji pierwszej, podaje się tu tylko zapisy ilustrujące stan w edycji drugiej.
29 Zasada cytowania jak wyżej.
30 Podaje się przykłady z obu edycji, najpierw z pierwszej, zaś po ukośniku / z drugiej.
wśmiechu / wſmiechu 21, 23; oświecam / oſwiecam
24, 44; oświecę / oſwiecę 24, 45. D. Oznaczanie miękkości głosek:
§ Dostosowanie do ogólnej zasady graficznej w edy-cji drugiej zapisów wyjątkowych z edyedy-cji pierwszej:
ábowiem 5, 17; zlutowánie y błogoſláwieńſtwo 7, 36; niewieſz 9, 16; ćierpiał 1, 29; pierwſſy 24, 38; pienię-dzy Ar. 29; ſmierći 9, 20; źiemie 10, 4; wſſytkie 23, 16; pohańbion 5, 14; tobie 6, 29; ćiebie 23, 19; nápełnia
24, 35; człowiek 23, 20.
§ Odejście w edycji drugiej od ogólnej zasady graficz-nej wbrew stanowi notowanemu w edycji pierwszej:
Pámiątká / Pámyątká 49, 1; namiáſtek / namyáſtek
46, 1; niemiłoſćiwoſć / nyemiłoſćiwoſć 46, 23;
wy-powiádayą nieprzeſpiecznoſći / wypowyádáyą nyeprzeſpiecznoſći 43, 26; záſmucenia / záſmucenya
4, 8; oglądánia / oględánya 2, 21; nie / nye 11, 10;
wielką / wyelką 11, 10; imieniu / imienyu 12, 1; wyko-rzenia / wykorzenya 3, 11; człowiekiem / człowieky-em 8, 1; miáſto / myáſto Ar. 38.
§ Zapisy wyjątkowe obecne w obu edycjach:
powy-edánie 8, 11; człowyekowi 8, 22; pamyątkę 10, 21.
Po przeanalizowaniu zgromadzonego materiału należy stwierdzić, że zasadniczo stan grafii editio princeps nie mo-tywował jej kształtu w edycji drugiej. Do wniosku tego pro-wadzi po pierwsze fakt, że miejsca występowania zapisów wyjątkowych w obu wydaniach nie pokrywają się; po drugie, że nie można z tych różnic wyczytać stałego kierunku re-daktorskich korektur. W świetle tego prawdopodobne wyda-je się zatem, że zecer odpowiedzialny za skład w 1541 roku posiłkował się rękopisem Piotra Poznańczyka. W przeciw-nym razie należałoby się spodziewać większych zależności tekstowych między drukowanymi wersjami Księgi Syracha. Niemniej pewniejsze orzekanie w tej kwestii będzie możliwe dopiero po przeanalizowaniu pozostałych płaszczyzn języka, różniących oba wydania.
FF
onetyczne zróżnicowanie dwu edycji „Księgi Syracha”. Ujęcie dialektalnePolszczyzna pierwszej połowy XVI wieku stanowiła twór nie-jednolity, choć silnie działały już wówczas tendencje ogólno-polskie. Z opracowań rękopisów i szesnastowiecznych dru-ków wynika, że pisarze mieli świadomość istnienia norm ogólnonarodowych, stąd często usuwali zaistniałe w manu-skryptach cechy odczuwane jako regionalne, zastępując je ‘lepszymi’, bardziej nadającymi się do druku, zatem ogólnie przyjętymi. Za przykład niech posłużą tutaj rękopiśmienne, przesiąknięte cechami dialektu wielkopolskiego i drukowane, ciążące już wyraźnie ku normie małopolskiej, opracowania
Żołtarza Glabera1. Nie zawsze jednak drukarze, choć działali w swych oficynach wedle ustalonych norm wydawniczych, bezwzględnie wyzbywali się dialektyzmów. Działo się tak zwłaszcza, gdy:
§ z perspektywy geograficznej dana cecha stanowiła nor-mę dla regionu, w którym funkcjonowała drukarnia, ale cecha ta stała w silnej opozycji do ogólnie przyjętej re-alizacji cechy z innego regionu;
§ z perspektywy chronologicznej relacje między cechami kształtowały się na zasadzie stara–nowa (proweniencja schodzi na drugi plan, np. -er- / -ir-), nowe cechy miały charakter rozwojowy, świadczyły o ewolucji języka, lecz mimo że proces rugowania form starszych był już dale-ko posunięty, to jednak wahano się w wyborze;
§ zecer nie odczuwał regionalnego charakteru cechy, bo nie był polskiego pochodzenia (w Krakowie wielu skła-daczy było Niemcami, na co żalił się Szymon Budny we wstępie do swej Biblii), lub daną cechę preferował jako
1 Zob. J. Migdał, O języku Andrzeja Glabera z Kobylina. Studium norma-lizacji polszczyzny wszesnorenesansowej, Poznań 1999, s. 74–75.
bliższą mu ze względu na swe pochodzenie, lub wreszcie gdy składał tekst nieuważnie (zwłaszcza tekst nasycony regionalizmami).
Odbieganie od szesnastowiecznej normy językowej ku re-gionalizmom uwidacznia się również w dwu edycjach Księgi
Syracha, z 1535 i 1541 roku. Przy opracowaniu tego
zagad-nienia wypada przypomnieć, że autorem zabytku jest Piotr Po-znańczyk, Wielkopolanin, który przez dłuższy czas przebywał w Lublinie, zatem z perspektywy historycznej w północno--wschodniej Małopolsce2, i tam wedle wszelkiego prawdopo-dobieństwa napisał Księgę Syracha (świadczy o tym nota dano
w Lublinie roku pańskiego 1535); miejsce wydania pierwszej
edycji nie jest znane (brak strony z kolofonem); drugą opubli-kował w Krakowie (zatem w południowej Małopolsce) Hiero-nim Wietor.
Celem niniejszego rozdziału jest: po pierwsze opis obu edy-cji Księgi Syracha pod kątem obecności regionalizmów i ich konfrontacja w tym zakresie; po drugie ustalenie stanu norma-lizacji obu edycji i porównanie go ze stanem szesnastowiecz-nej polszczyzny. Ponadto uzyskane wyniki ułatwią być może określenie (lub potwierdzenie) zakładanej chronologii wydań i ewentualnie miejsca publikacji edycji uznawanej za pierwszą (weryfikacja przypuszczenia o Unglerze jako wydawcy), a tak-że pozwolą wskazać podstawę tekstową dla wydania drugiego (editio princeps czy rękopis Poznańczyka).
W sumie z obu edycji wynotowano znaczną liczbę odmienno-ści dialektalnych, reprezentujących różne typy dialektyzmów, przy czym nigdy nie mają one charakteru leksykalnego, ale tylko fonetyczny lub morfologiczny. Wymienić wśród nich można m.in. realizację samogłosek nosowych (błędy / błądy,
oglądanie / oględanie, obciężon / obciążon), postać przyimka z (z nią / s nią), fonetykę między- i wewnątrzwyrazową (dziad mój / dziat moj, nalasł / nalazł), uproszczenia w grupach
spół-głoskowych (zstarzej sie / starzej sie, zstał / stał, przeklętstwo / przeklęstwo), budowę przyrostka (kamyczek / kamyszek)
2 Zob. Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900, s. 170–201.
Fonetyczne zróżnicowanie dwu edycji „Księgi Syracha”… 69
czy ściągnięte i nieściągnięte formy zaimków (swą / swoją). Ze względu na ich dużą liczbę — a częstokroć marginalne znaczenie lub znikomą reprezentację — w tym rozdziale omó-wione zostaną tylko wybrane i najbardziej reprezentatywne cechy fonetyczne. Za punkt wyjścia niniejszego opracowania przyjmuje się prace Marii Bargieł3 oraz Bożeny Matuszczyk4, gdzie przedstawiono najistotniejsze dla szesnastowiecznej pol-szczyzny różnice między dialektami.