żeńskiego
Z odmiany prasłowiańskiej weszły do języka polskiego czte-ry końcówki dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego: -y z dawnej odmiany -a- tematowej, -i w oboczności do -y (przy tematach stwardniałych) z odmiany -i- tematowej, ĕ ≥ -e z odmiany -ja- tematowej oraz -e ≥ -e wywodzące się z deklinacji -ū- oraz -er- tematowej; ponad-to z odmiany przymiotnikowej zaczęła w XVI wieku prze-nikać również końcówka -ej32. Ich repartycja w polszczyźnie
historycznej w obrębie tematów miękkich dokonywała się następująco: rzeczowniki zakończone na -a jasne otrzymy-wały zwykle końcówkę -e, na -a pochylone lub -i dostawa-ły końcówkę -e lub -ej, ponadto tematy miękkie występowadostawa-ły z końcówką -i (-y)33.
30 Zob. T. Lisowski, dz. cyt., s. 153–155. 31 Zob. J. Migdał, dz. cyt., s. 118.
32 Zob. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, dz. cyt., s. 288; A. Kowalska, Końcówka -ej w odmianie rzeczowników rodzaju żeńskiego w języku polskim, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prace Językoznawcze” 1973, nr 2, s. 58–81; J. Migdał, dz. cyt., s. 125–126. 33 Zob. T. Lisowski, dz. cyt., s. 158.
Fleksja rzeczownika 107
Niniejszy podrozdział poświęcono tylko zbadaniu rzeczowni-ków zakończonych w temacie na -a jasne lub -a pochylone34. W Księdze Syracha pojawiło się w dopełniaczu liczby poje-dynczej ponad 65 użyć tego typu rzeczowników, w tym 48 za-kończonych na -a jasne oraz 17 na -a pochylone35. Ponieważ wydawcy zabytków (zarówno pierwszej, jak i drugiej edycji) nie zaznaczali różnicy między -e pochylonym a -e jasnym, w analizie materiału to rozgraniczenie nie będzie uwzględ-nione. Jednocześnie należy zaznaczyć, że punktem wyjścia do czynionych niżej obliczeń będzie edycja pierwsza; różnice co do form G. sg. femininum zostaną wskazane w podsumo-waniu podrozdziału.
Rzeczowniki na -a jasne otrzymały końcówkę -e 45 razy, co ustawia stabilizację w tej grupie leksemów na poziomie 91,84%, czyli w górnej granicy przedziału niepełnej normaliza-cji; końcówką oboczną jest tu -y użyte 3 razy (6,12%). Wykaz omawianych form przedstawia się następująco: dusza →
du-sze, 17 razy, np. 7, 12; 7, 28; 7, 33; 37, 30; 31, 36; 31, 37; 37, 9; 51,
5 / duszy, 3 razy: 2; 26, 18; 26, 20; nadzieja → nadzieje, 2 razy: 14, 2; 24, 24; proca → proce, 1 raz: 47, 5; tajemnica →
tajemni-ce, 1 raz: 22, 27; ziemia → ziemie, 18 razy, np. 1, 2; 10, 20; 16,
19; 17, 19; 24, 45; 38, 8; 44, 22. Z podanego zestawienia wynika, że jedynym leksemem o nieustabilizowanej postaci G. sg. jest
dusza, dla którego opozycja ilościowego użycia form dusze
do duszy wynosi 85% do 15%; odbiega to nieco od stanu pre-zentowanego w SPXVI w. (odpowiednio 99,05% do 0,95%, czyli 626 do 6 użyć).
Dla rzeczowników zakończonych w temacie na -a pochylone przeważa końcówka -ej użyta 12 razy (70,59%) wobec końców-ki -e zastosowanej 5 razy (29,41%), co ilustruje zamieszczony
34 Nie analizuje się tutaj łącznie rzeczowników femininum o temacie spółgłoskowym miękkim po pierwsze z racji ustabilizowanej ich postaci w G. sg.; po drugie w celach komparatystycznych — opracowanie Toma-sza Lisowskiego, z którym otrzymane dla Księgi Syracha wyniki zostaną porównane, uwzględnia tylko materiał femininów na -a jasne i pochylone (oraz jeden na -i, pani). Informacja o nich zostanie przedstawiona osobno na końcu podrozdziału.
35 Ustalenia dokonane na podstawie: SPXVI w.; Z. Klemensiewicz, T. Lehr--Spławiński, S. Urbańczyk, dz. cyt., s. 288 oraz T. Lisowski, dz. cyt., s. 158.
tu pełny wykaz: bracia → braciej, 1 raz: 10, 24; rola → rolej, 1 raz: 7, 16; roża → rożej, 2 razy: 24, 18; 50, 8; wola → wolej, 8 razy: 8, 18; 18, 30; 25, 34; 32, 21; 33, 14; 33, 26; 41, 6; 43, 17 //
praca → prace, 3 razy: 14, 15; 38, 31; 38, 32; żądza → żądze,
2 razy: 3, 31; 5, 2. Leksemy tej grupy sytuują się zatem dziale wskazującym na wstępną normalizację, jednak w prze-ciwieństwie do omówionych wyżej nie notuje się tutaj wahania w obrębie form poszczególnych leksemów.
Ogólnie rzecz ujmując, w Księdze Syracha z 1535 roku relacje między liczbą zastosowań poszczególnych końcówek dla rze-czowników femininum o tematach zakończonych na -a jasne oraz -a pochylone wskazują przewagę końcówki -e, która w su-mie wystąpiła 50 razy (76,92%) nad -ej użytą 12 razy (18,46%) oraz -y poświadczoną 3 razy (4,62%). W związku z tym oma-wiany przypadek gramatyczny przekroczył nieznacznie w tej edycji granicę poziomu niepełnej normalizacji.
Różnice między stopniem stabilizacji tegoż przypadka w edy-cji pierwszej i drugiej są nieznaczne. Redaktor z 1541 roku wprowadził zaledwie 2 zmiany, jedną zmierzającą do ujed-nolicenia form wyrazu dusza w kierunku: duszy → dusze (1 raz) oraz drugą, polegającą na wyrugowaniu innowacyjnej końcówki -ej: wolej → woli (1 raz). W konsekwencji wartości dla poszczególnych końcówek kształtują się podobnie
do edi-tio princeps: -e 51 razy (78,46%), -ej 11 razy (16,92%) oraz
-y (-i) 3 razy (4,62%).
Dla porównania warto zestawić wydania Księgi Syracha z in-nymi tekstami z pierwszej połowy XVI wieku. Wedle opraco-wania Tomasza Lisowskiego36 zabytki wydawane przez oficynę Floriana Unglera w 97,22% przypadków zachowywały trady-cyjne -e, zaś nowsze genetycznie końcówki -ej oraz -i wpro-wadzano w nich sporadycznie (po 1,39% użyć); tymczasem dla druków Hieronima Wietora charakterystyczna była koń-cówka -ej (88,24%), zaś starsze -e stanowiło zaledwie 11,76%. W tym świetle, wobec zniszczenia karty z kolofonem w edycji
Księgi Syracha z 1531 roku i braku pewności co do osoby
jej wydawcy, przedstawione dane sugerowałyby wydanie jej
Fleksja rzeczownika 109
w drukarni Unglera. Natomiast w przypadku edycji drugiej, wybitej przez Wietora, dziwi wysoki udział formacji przez tego drukarza odrzucanych.
Wypada na koniec zaznaczyć, że w Księdze Syracha poja-wiło się łącznie blisko 240 przykładów na użycie leksemów o temacie miękkim spółgłoskowym w dopełniaczu liczby poje-dynczej. Są to wyrazy: białość, bojaźń, boleść, brzydkość,
chy-trość, cierpliwość, cudność, cześć, część, głębokość, gnuśność, gorącość, gorzkość, kaźń, majętność, mądrość, miłość, mło-dość, moc, myśl, nieczystość, niedbałość, niemiłość, niemoc, niepoczciwość (niepoczliwość), nieprawość, nieprześpieczność, nieprzyjaźń, niesłuszność, niesprawiedliwość, nieśmiertelność, niskość, obfitość, obręcz, opatrzność, pilność, poczliwość, po-moc, potwarz, przepaść, przyjaźń, przykrość, przypowieść, puł-noc, radość, rowność, rozkosz, rzecz, siność, siwość, słodkość, sprawiedliwość, sromieźliwość, starość, suchość, sytość, śmia-łość, śmierć, światśmia-łość, świątobliwość (świętobliwość), świątość, ważność, wdzięczność, wielkość, wielmożność, wonność, wyso-kość, zamięszkawałość, zazdrość, zgodność, złość, żołć.
Przyj-mują one w obu edycjach niemal bezwyjątkowo tradycyjną, dominującą dla tej grupy rzeczowników końcówkę -i. Leksem
kaźń jako jedyny spośród nich przybrał wariantywną postać G.
sg., to jest kaźni (1 raz: 42, 5) obok kaźniej (1 raz: 38, 38). We-dług danych wynotowanych ze SPXVI w. częściej występował on z końcówką -i (kaźni 105 : kaźniej 21). Przypadek zarejestro-wany w Księdze Syracha, obecny również w innych tekstach z lat 30. XVI stulecia37, potwierdza ekspansywność innowacyjnej -ej, która sporadycznie, ale też krótkotrwale, wkraczała w ob-szar zarezerwowany i ukonstytuowany dla innej końcówki.