Na gruncie polszczyzny historycznej wytworzył się czas przy-szły niedokonany, zbudowany z formy osobowej słowa posił-kowego być oraz czasownika w bezokoliczniku. Konstrukcja ta dominowała w języku do połowy XV wieku, występując w szyku z czasownikiem być w postpozycji. Od początków XVI stulecia zauważa się regionalne zróżnicowanie szyków: tra-dycyjny typ pisać będę przeważa w Wielkopolsce, zaś na te-renach Małopolski popularniejszy staje się układ będę pisać3. Jednocześnie kształtuje się stylistyczna więź między szykiem
pisać będę a stylem wysokim (głównie religijnym)
oraz szy-kiem będę pisać a stylem potocznym4.
Od XVI wieku formacje bezokolicznikowe zaczynają sąsiado-wać z formacjami futurum exactum zbudowanymi z imie-słowu czasu przeszłego czynnego II oraz słowa posiłkowego w formie osobowej, stanowiącymi innowację wielkopolską5
i uchodzącymi w szesnastowiecznej polszczyźnie za ele-ment typowy dla żywej mowy6. Konstrukcje typu będę pisał
2 Zob. J. Migdał, O języku Andrzeja Glabera. Studium normalizacji pol-szczyzny wczesnorenesansowej, Poznań 1999, s. 183–184.
3 Zob. J. Górecka, W. Śmiech, Czas przyszły złożony w języku polskim, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 1972, t. 18, s. 14–17.
4 Zob. A. Kowalska, Ewolucja analitycznych form czasownikowych z imiesłowem na -ł w języku polskim, Katowice 1976, s. 128.
5 Zob. Z. Stieber, Czas przyszły niedokonany w zabytkach polskich XIV i XV wieku. (Na podstawie pracy magisterskiej S. Gwiazdowskiego), „Roz-prawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 1955, t. 2, s. 231–234.
6 Zob. J. Górecka, W. Śmiech, dz. cyt., s. 17; A. Zagrodnikowa, Rywaliza-cja dwu typów czasu przyszłego złożonego będę pisał — będę pisać. Próba
Czas przyszły złożony 161
rozpoczęły ekspansję od liczby pojedynczej, gdzie w pierwszej połowie XVI stulecia objęły ok. 71% przypadków, w tym cza-sie w liczbie mnogiej stanowiły jeszcze rzadkość7. Polszczyzna szesnastowieczna była zatem polem ścierania się form czasu przyszłego złożonego zarówno w obrębie szyku, jak i elemen-tów składowych.
Autor Księgi Syracha czasowniki w czasie przyszłym złożo-nym użył blisko 240 razy. Na liczbę tę złożyło się 15 czasow-ników w 1. osobie liczby pojedynczej; 25 w 2. osobie liczby pojedynczej, 161 w 3. osobie liczby pojedynczej i odpowiednio w liczbie mnogiej dla kolejnych liczb: 4, 1 oraz 32 czasowniki. Tekst zabytku uwidocznia rywalizację między formami trady-cyjną (36 użyć) a progresywną (204 użycia). Szczegółowe dane w tym zakresie prezentuje poniższa tabela.
Wariantywność bezokolicznikowych i imiesłowowych form czasu przyszłego
Konstrukcja
z bezokolicznikiem z imiesłowemKonstrukcja Łącznie
1. sg. — 15 (100%) 15 2. sg. — 25 (100%) 25 3. sg. 2 (1,24%) 159 (98,76%) 161 Łącznie singularis 2 (1%) 199 (99%) 201 1. pl. 4 (100%) — 4 2. pl. 1 (100%) — 1 3. pl. 32 (100) — 32 Łącznie pluralis 37 (100%) — 37 Łącznie obie liczby 39 (16,39%) 199 (83,61%) 238
interpretacji statystyczno-stylistycznej, „Język Polski” 1972, t. 52, s. 358. 7 Zob. A. Kowalska, dz. cyt., s. 129.
A. Przykłady konstrukcji z bezokolicznikiem: § 1. osoba liczby pojedynczej: —
§ 2. osoba liczby pojedynczej: —
§ 3. osoba liczby pojedynczej: będzie sie strzec (3, 32);
będzie wzywać (13, 12).
§ 1. osoba liczby mnogiej: będziem chwalić (31, 9);
bę-dziemy czynić (2, 22); bębę-dziemy sie dziwować (43, 26); będziem powiedać (43, 29).
§ 2. osoba liczby mnogiej: mowić będziecie (39, 20). § 3. osoba liczby mnogiej: będą błogosławić (31, 28);
będą chwalić (37, 27); będą czuć (4, 13; 32, 18); czynić będą (2, 17); będą czynić (38, 38); dziedziczyć będą
(4, 14); będą dziedziczyć (19, 3; 20, 27); będą mieć (15, 8; 24, 31); mieć będą (2, 21); będą mieszkać (38, 37); będą mowić (22, 1); będą powiedać (21, 28); będą
przyprawiać (2, 20); pytać będą (2, 19); będą rozmy-slać (21, 20); będą siedzieć (38, 38); będą służyć (10,
28); będą strzec (2, 18); będą sie śmiać (20, 18); będą
trzymać (4, 14); będą pragnąć (24, 29); będą wierzyć
(non sum 2, 18); będą wykładać (1, 30); będą
wysła-wiać (39, 14).
B. Przykłady konstrukcji z imiesłowem:
§ 1. osoba liczby pojedynczej: będę badał (16, 25); będę
błogosławił (51, 17); będę chwalił (51, 1; 51, 15; 51, 15;
51, 30; 51, 17); będę mieszkała (24, 11); będę pamiętał (42, 15); będę pożywał (11, 19); będę szukał (51, 19);
będę wypowiedała (24, 44); będę wyznawał (51, 17), wyznawał będę (51, 1; 51, 1).
§ 2. osoba liczby pojedynczej: będziesz biegał (9, 20);
będziesz błądził (37, 16); będziesz sie chełpił (17, 27); będziesz chodził (9, 20); będziesz chwalił (17, 27); będziesz czuł (13, 17); będziesz dziedziczył (36, 13);
Czas przyszły złożony 163
będziesz sie dzierżał (27, 4); będziesz gonił (11, 10); będziesz miał (6, 12; 13, 5); będziesz miał podeźrze-nia (9, 18); będziesz mieszkał (27, 9); będziesz mogł
(27, 23); sie będziesz modlił (28, 2); będziesz
nasla-dował (27, 9); będziesz pił (9, 15; 31, 32); będziesz po-żywał (6, 20); będziesz słuchał (6, 33); będziesz sie spowiedał (17, 27; 17, 27); będziesz strzegł (15, 16); będziesz szukał (33, 33); będziesz żął (7, 3).
§ 3. osoba liczby pojedynczej: będzie badał (39, 3);
bę-dzie błądził (37, 16); bębę-dzie bogosławił (4, 14); bębę-dzie broniła (27, 9); będzie chciał (39, 8; 11, 34); będzie chwiał (12, 19; 13, 8); będzie cierpiał (1, 29); będzie czynił (15, 1; 50, 31); będzie doświadczało (31, 31); będzie dręczył (16, 28); będzie dziedziczył (4, 17; 6, 1;
37, 29; 39, 28; 45, 27); będzie sie dziwił (27, 26); będzie
sie dziwiło (43, 20); będzie sie gniewał (13, 4); będzie krył (1, 30); będzie sie krył (6, 12); będzie kusił (13,
14); będzie kwitnęła (51, 19); będzie sie miało (3, 27);
będzie mieszkał (14, 22; 14, 26); będzie milczał (20, 7); będzie mogł (29, 7); będzie pamiętał (39, 2; 23, 26); bę-dzie patrzał (20, 7); bębę-dzie pił (26, 15); bębę-dzie płakało
(31, 15); będzie plęsał (12, 19); będzie przebywał (21, 31); będzie przysięgał (23, 14); będzie pytał (13, 14);
będzie sie pytał (39, 1); będzie sądził (4, 16; 35, 22; 10,
1); będzie skłaniał (38, 33); będzie słuchał (19, 9);
bę-dzie słuchało (3, 31); bębę-dzie służył (3, 8); bębę-dzie stał
(21, 26); będzie szemrało (31, 29); sie będzie śmiał (21, 23); będzie trwał (6, 21; 12, 14); będzie żałował (19, 6);
będzie sie żarzył (16, 7); będzie żądał (29, 6).
§ 1. osoba liczby mnogiej: — § 2. osoba liczby mnogiej: — § 3. osoba liczby mnogiej: —
W ujęciu ogólnym, jeśli wziąć pod uwagę wspólnie formy w singularis i pluralis, poziom stabilizacji tekstowej lokuje się w granicach niepełnej normalizacji i wynosi 83,61%. Z poda-nego zestawienia wynika jednak, że Poznańczyk kierował się
przy wyborze form dla futurum exactum ściśle określoną za-sadą: czasowniki w liczbie pojedynczej ubierał w konstrukcję imiesłowową, zaś czasowniki w liczbie mnogiej bezwyjątkowo w konstrukcję bezokolicznikową. Postać czasu przyszłego nie-dokonanego w obrębie tych dwu liczb osiągnęła tym samym stopień pełnej normalizacji tekstowej. Należy tu podkreślić, że decyzja autorska w obrębie liczby pojedynczej nie była mo-tywowana rodzajem gramatycznym — Poznańczyk jednakowo wprowadzał formacje imiesłowowe do czasowników reprezen-tujących rodzaj męski, żeński i nijaki, nie bacząc na wzdłuża-nie konstrukcji o dodatkowe sylaby w femininum i neutrum. Ponadto 2 wynotowane z tekstu przykłady futurum w for-mie z bezokolicznikiem reprezentują zarówno rodzaj męski (będzie wzywać 13, 12), jak i nijaki (będzie sie strzec 3, 32), co dodatkowo potwierdza brak oddziaływania rodzaju na wy-bór konstrukcji. Na gruncie liczby mnogiej dopuszczalne jest przypuszczenie, że nieobecność form imiesłowowych wynika-ła z dłuższej o jedną sylabę (co dotyczy wszystkich rodzajów) budowy participium względem bezokolicznika.
W odniesieniu do druków z pierwszej połowy XVI wieku, w których normę dla form pluralnych szacuje się na 92%,
Księga Syracha jawi się jako zabytek stosunkowo
konserwa-tywny. Jednocześnie na płaszczyźnie liczby pojedynczej wypada ona znacznie powyżej ówczesnej normy, stabilizującej formy imiesłowowe na poziomie 71%8. Charakterystyczne, że otrzy-mane tu wyniki niemal całkowicie pokrywają się ze stanem re-prezentowanym przez druki pod redakcją Andrzeja Glabera9. Pamiętając o wielkopolskim pochodzeniu obu autorów, można potwierdzić sąd, że stosowana przez nich repartycja form cza-su przyszłego złożonego była typowa dla terenów Wielkopol-ski. Jeśli bowiem przyłożyć te zabytki do druków krakowskich (starszych co prawda o dekadę), okaże się, że konstrukcje imiesłowowe w singularis są w nich o ok. 40% częstsze10. Zgromadzony materiał wskazuje ponadto, że nacechowanie stylistyczne przypisywane omawianym typom konstrukcji nie
8 Zob. tamże, s. 129.
9 Zob. J. Migdał, dz. cyt., s. 189.
10 Zob. T. Lisowski, Polszczyzna początku XVI wieku. Problemy warian-tywności i normalizacji fonetyki i fleksji, Poznań 1999, s. 255–259.
Czas przyszły złożony 165
warunkowało ich tekstowej obecności. Tendencje regionalne (wielkopolskie / małopolskie) wzięły bowiem górę nad ten-dencjami stylistycznymi (styl wysoki / styl niski), co w efekcie doprowadziło do pojawiania się w zabytkach o charakterze religijnym cechy typowej dla mowy potocznej. Dodatkowo w pełni unormowana (97–99%%) obecność formacji bezoko-licznikowych czasowników liczby mnogiej w tekstach z lat. 20. i 30. wobec normy wyliczonej ogólnie dla tekstów z pierw-szej połowy XVI wieku (92%) sugerowałaby, że proces rozprze-strzeniania się konstrukcji imiesłowowej w obszarze liczby mnogiej przypada dopiero na drugą ćwierć tegoż stulecia. Wariantywności podlega w analizowanym zabytku również szyk elementów składowych czasu przyszłego. Z tekstu wynotowa-no 7 przykładów użycia szyku ze słowem posiłkowym w post-pozycji, z czego 2 dotyczą konstrukcji imiesłowowej wyznawał
będę (51, 1; 51, 1), zaś 5 konstrukcji z bezokolicznikiem: mowić będziecie (39, 20); czynić będą (2, 17); dziedziczyć będą (4, 14); mieć będą (2, 21); pytać będą (2, 19). W pierwszej grupie
przy-padek ten ma charakter incydentalny (na tle blisko 200 użyć tego typu konstrukcji); natomiast w grupie drugiej dochodzi w związku z tym do zachwiania stabilności szyku. Wśród 39 użyć konstrukcji futuralnych z bezokolicznikiem przeważa typ ze słowem posiłkowym w prepozycji, który wystąpił 32 razy, lokując tym samym normę tekstową na poziomie niepełnym 82,05%. Konstrukcje typu pisać będę objęły natomiast 17,95% przykładów, co w świetle danych szacowanych dla druków z pierwszej połowy XVI wieku (29,14%)11 jest wynikiem o ok. 11% niższym i zbliża się bardziej do wartości reprezentowa-nych w zabytkach z lat 20 (ok. 23,5%)12. Wzrost częstotliwości występowania szyku ‘będę + bezokolicznik’ pozostaje w zgo-dzie z ogólną tendencją językową i świadczy jednocześnie o wpływie języka potocznego na autora przekładu.
Formy czasy przyszłego niedokonanego nie stanowiły przed-miotu korektur redaktora drugiego wydania, obie edycje są więc w tym zakresie identyczne.
11 Zob. A. Kowalska, dz. cyt., s. 128–129. 12 Zob. T. Lisowski, dz. cyt., s. 255–256, 259.