Głoski nosowe [Q] oraz [ę]
C. Przed spółgłoską palatalną dochodzi do zachwiania sta- sta-bilności zapisu, ponieważ omawiana głoska obok
domi-nującej postaci litery z bez znaku diakrytycznego, od-notowanej ok. 200 razy, ma ponadto realizacje tekstowe za pomocą liter ż (ok. 10 razy) oraz przez ſ (2 razy). Sta-bilność jej zapisu w tej pozycji, szacowana w przybliżeniu
nad literą z (np. prożny 16, 11; prożnego 29, 12), co uprawnia do uznania zapisów bez tegoż znaku za przykłady wariantywnego oddawania głoski [ż].
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 43
na 95%, waha się zatem pomiędzy stanem pełnej a nie-pełnej normalizacji. Przykłady:
§ Litera z: boiázni Ar. 1; vzrzał 1, 9; Boiazń 1, 11; zlie 2, 14; blizniego 4, 27; vzrzy 16, 21; wezrzał 16, 30;
zwie-rzęty 17, 4; przyiázni 37, 2; kazniey 38, 38; podezrze-niu 9, 1.
§ Litera ż: niżli 36, 23; trzeżwie 31, 37; żrzebiec 33, 6;
boiáżliwym 37, 12; żrzodłem 39, 17; pożrze 43, 23.
§ Litera ſ: naleſć 14, 17; 18, 5.
W ujęciu ogólnym stopień normalizacji zapisu głoski [ź] w Księdze Syracha przekracza nieznacznie poziom wskazują-cy na pełną stabilność tekstową.
Jednocześnie można w tym miejscu zastanowić się, jak czytać wielokrotnie pojawiające się w utworze Poznańczyka zapisy
bliżny (bliżnego) oraz blizny (bliznego), oboczne do blizni
(blizniego). Innymi słowy, jaką mają one wartość fonetyczną. Wydaje się, że w związku z tym, iż w zabytku nie zaznacza się z reguły głoski [ź], zapis pierwszy bliżny świadczy o wymo-wie bližny, co można wiązać z wpływami czeskimi24, zaś zapis drugi bliźny stanowi kontrakcję fonetyczną leksemu polskiego i czeskiego.
Szereg [ʒ], [ǯ], [ʒ́]
1. Głoska [ʒ]
Głoska ta oddawana jest jako dwuznak dz; ok. 285 użyć; np.
cudzego 41, 27; národzenia Ded.; potwierdzeni Pm.; vprze-dzáiącą 1, 3; żądzámi 18, 30; żądze 18, 31; wzgardza 19, 1; przywodzą 19, 2; rodzenia 19, 11.
24 Zob. A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, s. 29.
2. Głoska [ǯ]
Głoska ta pojawiła się w całym tekście zaledwie 7 razy. Na tej podstawie nie można więc pewnie orzekać o jej graficznej sta-bilności, jednak wyekscerpowane przykłady sugerują, że zapis tej głoski pozostaje na poziomie niepełnej normalizacji. Za-uważa się jednak, że drukarz obok zapisów za pomocą dwu-znaku dż (np. dżdżowe 1, 2; dżdża 43, 20) sporadycznie pomijał znak diakrytyczny nad literą z, oddając tym samym głoskę [ǯ] jako dz (np. dzdżowy 35, 26; wieżdzby 34, 5).
3. Głoska [ʒ́]
W analizowanej edycji Księgi Syracha głoska [ʒ́] pojawiła się ponad 1100 razy. Z analizy jej graficznych odpowiedników na-leży wnioskować, że zecer nie miał problemu z jej składem, ponieważ w pełni konsekwentnie wprowadzał jej literowe odpo-wiedniki w określonych kontekstach.
A. Przed samogłoską (z wyjątkiem samogłoski [i]) głoska [ʒ́] pojawiła się ok. 765; zecer blisko 750 razy (98% przy-padków) oddał ją za pomocą trójznaku dzi; sporadycznie (ok. 15 razy, 2%) wprowadził trójznak dzy; 1 raz wynoto-wano literę dz. Przykłady:
§ Trójznak dzi: będzieſz 33, 33; widział 34, 12; nádzieiá 34, 15; miłoſierdzie 35, 26; vydzie 36, 11; prawdzie 37, 19; ſędziego 38, 38; ſiedzieć 38, 38; ludziem 40, 1;
wdziećińſtwie 44, 5; dziedziczył 45, 27.
§ Trójznak dzy: przygodzye 6, 7; náydzye 6, 14; będzyeſz 9, 20; będzye 13, 21; Niebędzyeſz 14, 14; niebędzye 23, 36; miłoſierdzya 28, 4.
§ Dwuznak dz: dzedzicthwo 22, 4.
B. Przed samogłoską [i] (w chwili gdy pełni ona w wyrazie funkcję zmiękczenia i jednocześnie ośrodka sylaby) zecer
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 45
wybił ok. 230 razy trójznak dz(i); zapis oboczny dz(y) wystą-pił tylko 1 raz. Przykłady:
§ Trójznak dz(i): zdrádzi 34, 25; przywodzi 36, 24;
praw-dziwe 37, 20; obchodzić 38, 37; ſądzi 8, 17; wędzidłá
28, 29; ludzi 27, 8; dziwił 27, 26; Rządzićielem 32, 1;
dziedzictwo 33, 24.
§ Trójznak dz(y): zdrádzy 29, 8.
C. Przed spółgłoską palatalną pojawia się konsekwentnie zapis dz. Przykłady:
§ lędzwie 19, 12; Chodzcie 24, 26; ludzmi 25, 1;
nie-dzwiedz 25, 24; niedzwiatká 26, 10; niedzwiadkowie
39, 36; dzwięk 43, 18.
D. W pozycji wygłosowej głoskę [ʒ́] zanotowano ponad 80 razy, zawsze jako dwuznak dz. Przykłady:
§ ſądz 8, 17; Niechodz 8, 18; nie chodz 8, 19; zápowiedz
15, 15; ſpowiedz 17, 26; powodz 21, 16; wzgardz 28, 9;
Ogrodz 28, 28; nárządz 29, 33; Wynidz 29, 34; zgro-madz 30, 24; uprzedz 32, 15.
Na podstawie zgromadzonego materiału można zatem stwier-dzić, że głoska [ʒ́] osiągnęła stopień pełnej normalizacji.
Głoska [ń]
Na ponad 2990 przykładów użycia tej głoski wynotowano je-dynie nieliczne rozbieżności w jej zapisie (ok. 25 przypad-ków). Zwykle pojawiają się one przed samogłoską, toteż w tej pozycji głoska [ń] realizowana jest — obok wariantu prymarnego ni — również przez dwuznak ny oraz literę
n. Ponadto przed samogłoską [i] tworzącą ośrodek sylaby
występują oboczne do n(i) zapisy n(y) i ń(y) (po 1 raz). Spo-radycznie zdarza się usunięcie litery i, przynoszącej infor-mację o palatalności głoski (5 wynotowanych przykładów).
Realizacja tekstowa w poszczególnych pozycjach przedsta-wia się następująco:
A. Przed samogłoską (z wyjątkiem samogłoski [i]):
§ Dwuznak ni: Kámieniem 22, 1; ſpiewánie 22, 6;
Slubo-wánie 29, 24; goſćinie 29, 30; wiernie 29, 31; náigra-wánia nieſpráwiedliwych 34, 21; nie 37, 10.
§ Dwuznak ny: zginye 31, 7; tuczenyu 38, 27;
zluto-wánye 7, 36; pielgrzymowányu 16, 9; nálezienye 20, 9; kámienyem 22, 25; ziednánye 22, 27; zebránya 23, 34; nyewzmieſſány 24, 21; przewrocenye 25, 10.
§ Litera n: nezliczone 37, 28; neuczćioná 22, 5;
new-zgárdzáć Ar. 8; neuſtánę 24, 14; umneyſſono 42, 22.
B. Przed samogłoską [i]:
§ Dwuznak n(i): niczego 34, 16; áni 34, 16;
przećiwni-kiem 37, 4; vczyni 38, 7; 43, 24; táiemnicach 39, 10; zákwitnićie 39, 19; zgromádzenim 43, 22; známienite
43, 27.
§ Dwuznak ń(y): vczyńy 6, 11. C. Przed spółgłoską palatalną:
§ Litera ń: poháńbion 5, 14; 5, 17; poháńbienie 5, 18;
kamieńmi 21, 11.
D. W pozycji wygłosowej:
§ Litera ń: nań 37, 6; ogień 43, 23; ſtopień Ar. 1; Korzeń 1, 6; Boiazń 1, 12; 1, 16; 1, 17; dzień 1, 19; Skłoń 4, 8;
nieprzyiazń 5, 17; Czyń 5, 18.
Z racji tego, że wskazane odejścia od głównej zasady graficz-nej stanowią zaledwie odsetek (ok. 1%), można uznać, że zapis głoski [ń] jest w editio princeps w pełni znormalizowany.
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 47
Oznaczanie miękkości głosek [pʹ], [bʹ], [wʹ], [mʹ],
[kʹ], [gʹ]
Zmiękczenie wymienionych głosek przed samogłoską (inną niż głoska [i] stanowiącą ośrodek sylaby) zaznaczano przede wszystkim za pomocą litery i. Na ok. 2730 użyć tego typu gło-sek metoda ta została wykorzystana w ok. 2570 przypadkach, co stanowi niespełna 95% wszystkich zapisów. Jako wariant sekundarny pojawia się litera y, użyta ponad 150 razy (ok. 5%). W związku z tym oznaczanie miękkości głosek [pʹ], [bʹ], [wʹ], [mʹ], [kʹ], [gʹ] nie jest w Księdze Syracha całkowicie ustabilizo-wane i lokuje się na granicy pełnej i niepełnej normalizacji, pozostając jednak w fazie drugiej. Dla poszczególnych głosek sytuacja przedstawia się następująco:
A. Głoska [wʹ] pojawiła się ok. 1495 razy, z czego jej tek-stowa realizacja w ok. 1400 przypadkach (93,65%) do-konała się za pomocą dwuznaku wi, zaś ok. 95 (6,35%) za pomocą dwuznaku wy. Przykłady:
§ Dwuznak wi: ábowiem 12, 3; człowiecze 31, 24; wiele 33, 29; wieki 42, 21; vzdrowienia 21, 4; powiáda 22, 8;
niewiáſtá 26; 18; oſtáwiono 44, 18; vſpráwiedliwion 23,
14; niewiáſty 19, 2; żywie 18, 1; ſpowiedał 17, 27. § Dwuznak wy: ábowyem 5, 17; błogoſláwyeńſtwo 7, 36;
powyedánie 8, 11; człowyekowi 8, 22; niewyeſz 9, 16; człowyek 10, 13; ſpráwyedliwego 11, 24; wyelu 31, 21; gwyazdziſtym 43, 9; człowyeká 9, 18.
B. Głoska [pʹ] wystąpiła ok. 145 razy, w tym 140 razy (96,55%) jej tekstowym ekwiwalentem jest dwuznak pi, zaś 5 py (3,45%). Przykłady:
§ Dwuznak pi: záſlepiáią 20, 31; ſlupie 24, 7; Piotr Ded.;
ſtopień Ar. 1; Piaſek 1, 2; Pierwey 1, 4; przebieżyſz 11,
10; kwápiący 11, 11; ſkąpie 11, 18.
§ Dwuznak py: ćierpyał 1, 29; pyerwſſy 24, 38;
C. Dla głoski [mʹ] wynotowano ok. 610 użyć; jako mi odda-je się ją ok. 590 razy (96,72%), jako my ponad 15 (2,78%). Przykłady:
§ Dwuznak mi: grzmieć 40, 14; miecz 21, 4; ſmiáła 22, 5; mię 33, 19; przemieni 37, 21; nieprzymieſſay 23, 10;
mieniący 23, 11; porozumieli 18, 29; ſmiertelny 17, 29; mieſzkał 14, 26; vśmiecháiący 13, 14; náſmieie 13, 8.
§ Dwuznak my: ſmyerći 9, 20; ziemye 10, 4;
pamyąt-kę 10, 21; nieporozumyał 19, 13; nierozumyał 23, 31; myeſtcu 24, 18.
D. Głoskę [kʹ] zarejestrowano w zabytku ok. 215 razy; od-stępstwa w jej zapisie pojawiły się 4 razy (1,84%):
§ Dwuznak ki: kiedy 42, 11; łaćińſkiego Ded.; nieiákiey Pm.; troiákiey Ar. 1; Boſkiey Ar. 1; boſkie 11, 24;
pręt-kiego 11, 24; wielkieo 11, 29.
§ Dwuznak ky: człowiekyem 8, 19; wſſytkye 23, 16;
oky-em 27, 25.
E. Głoska [gʹ] wystąpiła ok. 55 razy, w tym za każdym ra-zem oddaje się ją przez połączenie liter gi. Przykłady: § Dwuznak gi: długie 1, 12; Bogiem 11, 28; ogień 11, 34;
vbogiego 26, 4; drugie 33, 7; drugiego 34, 4; drogie 45,
13.
F. Głoskę [bʹ] wynotowano z tekstu ok. 205 razy; jej gra-ficznymi odpowiednikami są bi użyte 185 razy (90,24%) oraz by użyte 20 razy (9,76%). Przykłady:
§ Dwuznak bi: ſkárbiech 1, 31; tobie 1, 33; ſlużbie 2, 1;
poháńbion 2, 11; woſobie 11, 2; ſobie 28, 4; żrzebiec
33, 6.
§ Dwuznak by: pohańbyon 5, 14; tobye 6, 29; ćiebye 23, 19; liczbye 37, 28.
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 49
Z podanego zestawienia wynika, że najmniejszą stabilnością graficzną odznaczały się zapisy głosek [bʹ] oraz [wʹ], pozosta-jące w fazie niepełnej normalizacji. Jedyną inwariantywną tek-stowo głoską jest natomiast [gʹ].
Głoski [l], [ł]
1. Głoska [l]
W zapisie tej głoski odnotowano niewielkie odchylenia od nad-rzędnego sposobu oddawania, to jest za pomocą litery l. Poja-wiło się bowiem ok. 10 przykładów oznaczania jej miękkości za pomocą litery i, co miało miejsce wówczas, gdy po oma-wianej głosce wystąpiła samogłoska [e]. Stan ten nawiązywał do średniowiecznej tradycji rękopiśmiennej25. Ponadto 2 razy wystąpił zapis głoski [l] jako ł, co tłumaczyć należy prawdopo-dobnie pomyłką zecera. Przykłady:
§ Litera l: oblicznoſćią 51, 3; dla 32, 3; ludziem 31, 32;
zápalą 32, 20; wſſelkim 32, 27; Chleb 34, 25; modlitwę 34,
31; lekarz 38, 7; wyleway 38, 16.
§ Dwuznak li: liepiey 40, 29; wielie 9, 9; Liepſza 29, 29,
na-liezieni 38, 38; Nielień 7, 39.
§ Litera ł: Przyiaćieł 6, 16; płastr 24, 27.
Podane przykłady nie wpływają jednak na obniżenie stabilno-ści tekstowej realizacji głoski [l], która osiąga poziom ok. 99%.
2. Głoska [ł]
Zbadanie graficznej realizacji tej głoski przysparza pewnych problemów, przede wszystkim dlatego, że autorka niniejsze-go opracowania, dysponując reprintem badanej edycji, nie jest w stanie z przyczyn technicznych (zabrudzenia druku,
niewyraźne odbitki) określić z całą pewnością obecności w niektórych miejscach zabytku znaków diakrytycznych przy literze l. W związku z tym ograniczymy się tu do wymienienia głównych tendencji graficznych, bez podawania konkretnych danych liczbowych.
§ Głoska [ł] jest w przeważającej mierze realizowana jako litera ł; np. fáłſſu 1, 40; głową 13, 8; ćiáło 17, 30; złote 26, 23; chćiał Ar. 27; złoſć 19, 20; człowyek 19, 21; obroćił 17, 2; pił 9, 15; zginęło 9, 9; łáiánie 7, 17; ſądził 4, 16;
miłoſierdzia 2, 7; pałał 28, 27.
§ Pojawiają się w zabytku przykłady zapisu tejże głoski za pomocą litery l; np. chelpi 10, 33; 10, 34; zloſliwemu 12, 6; doly 12, 18; zábilby 1, 39; kusil 13, 14; lzy 22, 24;
klamliwey 26, 7; zſtaleś 51, 2; vmárłego 17, 26; tulánia
29, 31.
§ Ponadto należy wspomnieć, że przy połączeniu głosek [s] + [ł] drukarz stosował ligaturę w postaci ſl, w której siłą rzeczy nie mógł wystąpić znak diakrytyczny przy li-terze l; np. vmyſl 13, 15; ſlowá 13, 15; ſluchowy 13, 16;
ſlońce 17, 30; 26, 21; ſlucha 4, 16; ſlowie 4, 29; ſlużbie 2,
1; ſmyſlu 5, 12; ſmyſlny 7, 23; ſmyſlney 7, 21; nieſluchay 28, 28; zeſlano 34, 6.
Na podstawie zgromadzonego, różnorodnego materiału należy wnioskować, że głoska [ł] nie uzyskała w tekście Księgi
Syra-cha pełnej normalizacji.
Głoska [t]
Charakterystyczne jest dla analizowanej edycji Księgi
Syra-cha współwystępowanie dwu wariantów tekstowych głoski [t]:
prymarnego w postaci litery t (ok. 3800 wystąpień, ok. 98% użyć) oraz pobocznego w postaci dwuznaku th (ok. 79 wstą-pień, ok. 2% użyć), który pojawia się we wszystkich pozycjach (nagłosowej, śródgłosowej i w wygłosie). Przykłady:
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 51
§ Litera t: obfituie 10, 30; żywot 11, 14; Bogáty 13, 25;
kto-rych 15, 11; pożyteczniey 16, 4; wſſytci 17, 31; ták 20, 3; ieſt 20, 5; zbytni 21, 18; Kto 22, 33; otworzy 22, 27; wyſtąpi
23, 13; Pámiętay 23, 18; wſtánia 32, 15; twoiey 32, 10;
vtwierdzenie 34, 19.
§ Dwuznak th: thowárzyſſem 41, 23; thwych 33, 23;
náby-thego 34, 21; thwoyę 37, 19; wſſythkimi 37, 20; thák 30,
20; więthſſa 30, 16; bogácthwá 31, 3; thwoich 31, 27; ktho 34, 25; ſmuthek 38, 19; wnęthrznoſći 11, 32.
Ilościowy stosunek wskazanej oboczności nie wpływa jednak na zachwianie stabilności graficznej tej głoski, osiąga ona bo-wiem w tekście pełną normalizację.