Staropolszczyzna przejęła z języka prasłowiańskiego dwa typy odmiany przymiotników i imiesłowów — prosty, jed-naki z rzeczownikowym paradygmatem odmiany oraz złożo-ny, przejęty od zaimków. Zachodzące w polszczyźnie proce-sy zmierzały do redukcji wzorca prostego. Najszybciej zaczął on znikać z przymiotników pełniących funkcję przydawki — w XVI wieku takich formacji się z reguły nie spotyka; nieco dłużej, ponieważ do początków tegoż stulecia, przetrwa-ły w postaci niezłożonej przymiotniki będące orzecznikami. Najbardziej odporne na zachodzące w języku zmiany okaza-ły się niezłożone imiesłowy przymiotnikowe bierne w funkcji
Fleksja przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych… 145
orzecznika, które zaczęły ustępować z tej pozycji dopiero w XVI wieku, zatem kiedy przymiotniki stanowiły tu wówczas formy regresywne106.
Analizę form prostych i złożonych ograniczymy do ich obec-ności w funkcji orzecznika. Łącznie z tekstu Księgi Syracha wypisano 325 rzeczonych części mowy we wskazanej funkcji, przy czym zgromadzony materiał obejmuje wyłącznie przy-kłady rodzaju męskiego i nijakiego w liczbie pojedynczej. Na liczbę tę złożyły się 262 użycia imiesłowów przymiotniko-wych biernych (204 maskulinów i 58 neutrów) oraz 63 użycia przymiotników (51 maskulinów i 12 neutrów). Wariantywność poszczególnych form orzecznikowych w grupie participiów oraz przymiotników przedstawiają zamieszczone niżej tabele. Dane w nich zawarte odnoszą się do obu edycji, ponieważ formy proste i złożone nie stanowiły przedmiotu korekty wy-dawcy Księgi Syracha z 1541 roku.
Wariantywność orzeczników imiesłowowych
Formy proste Formy złożone
Rodzaj męski 195 (95,59%) 9 (4,11%) Rodzaj nijaki 54 (93,10%) 4 (6,90%)
Łącznie 249 (95,04%) 13 (4,96%)
Wariantywność orzeczników przymiotnikowych
Formy proste Formy złożone
Rodzaj męski 10 (19,61%) 41 (80,39%)
Rodzaj nijaki 4 (33,33%) 8 (66,67%)
Łącznie 14 (22,22%) 49 (77,78%)
106 Zob. Z. Klemensiewicz, Szczątki niezłożonej odmiany przymiotników w staropolszczyźnie, „Prace Filologiczne” 1927, t. 12, s. 120–123; Z. Kle-mensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, dz. cyt., s. 323–326; J. Petr, Niezłożone formy przymiotników w historii i dialektach języka polskiego, Wrocław 1969, s. 73–77.
Przykłady orzeczników imiesłowowych rodzaju męskiego: A. Formy proste: nie jest pohańbion (2, 11); jest
opusz-czon (2, 12); jest wzgardzon (2, 12); ubogi jest zchy-trzon (13, 27); nie jest pobudzon (14, 1); jest ukamio-nowan (22, 1); nie jest posłan (15, 9); jest przyłączon
(25, 16); nie jest związan (28, 23); nie jest zasmucon (30, 5); nie jest wsadzon (alias zrownan) (34, 11); nie
jest kuszon (34, 9); jest stworzon (33, 10); jesteś poświę-con (36, 4); zamieszan jest (40, 7); jesteś wzięt (48, 9); nie jestem spalon (51, 6); będzie błogosławion (1, 13); nie będzie czcion (10, 28); będzie stłuczon (13, 3); nie będzie uweselon (14, 5); będzie przemienion (18, 26); nie będzie ubogacon (19, 1); będzie wyrzucon (19, 3); będzie nienawidzian (20, 8); będzie ochwycon (23, 30); będzie przyrownan (25, 15); będzie dręczon (27, 2); bę-dzie przewrocon (27, 4); bębę-dzie zgaszon (28, 14); bębę-dzie przeciwien (29, 7); jeśli będziesz spytan (32, 11); jeśli będziesz przymuszon (31, 25); będziesz wielmożon (36,
4); niech będzie pożart (36, 11); bywa zagnan (30, 20);
abyś nie był przypędzon (13, 13); jeśli byłby bronion
(19, 25); abyś nie był mian (31, 19); abyś nie był
obra-żon (30, 13).
B. Formy złożone: jest przeklęty (3, 18); Błogosławiony jest
człowiek (25, 15); błogosławiony jest mąż (26, 1); nie jest doświadczony (34, 10); kto nie jest doświadczony
(34, 11); błogosławiony jest ten (50, 30); będziesz
nauczo-ny (42, 8); bywa przykryty (40, 4).
Przykłady orzeczników imiesłowowych rodzaju nijakiego: A. Formy proste: jest przykazano (7, 34); jest okazano (14,
12); jest ganiono (17, 30); jest nie widziano (19, 24); dano
jest za dar (25, 15); jeśli jest nakładziono (31, 13); jest stworzono (31, 15); wzywano jest imię (36, 14); nie jest skryto (39, 24); nie jest użyteczno (39, 26); jest przyda-no (42, 22); ostawioprzyda-no jest (44, 18); nie jest skażoprzyda-no (46,
13); by mogło być miano (20, 19); będzie dopuszczono (2, 4); odpłacono będzie (3, 16); niech będzie umorzono (19, 10); będzie wykorzeniono (21, 5); będzie patrzano
Fleksja przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych… 147
(23, 34); będzie oczyściono (34, 4); będzie rozdrapieżono (36, 27); aby nie było zgładzono (44, 19).
B. Formy złożone: nie dane jest (13, 27); jest położone (44, 19); Serce złośliwe będzie obciężone (3, 29);
Myśle-nie bywa pogorszone (22, 20).
Przykłady orzeczników przymiotnikowych rodzaju męskiego: A. Formy proste: jesteś mił (47, 17); będzie żyw (3, 7);
bę-dziesz rad (6, 34); bębę-dziesz prożen (7, 8); nie będzie mił
(9, 17); nie będziesz prożen (11, 10); jeśli będziesz
potrze-bien (13, 7); będzie pilen (39, 1).
B. Formy złożone: Straszliwy jest w mieście człowiek
ję-zyczny (9, 25); Kto sam sobie jest zły (14, 5); datek ktory nie jest pożyteczny (20, 10); dom ktory barzo obfity jest
(21, 5); ktory nie jest mądry (21, 14); chleb jest
słod-ki (23, 24); znamienity jest smaragd (32, 8); Mąż duszy swojej jest słodki (37, 22); Kto obłudnie mowi jest niena-wisny (37, 23); kto jest duszy swojej mądry (37, 25); ktory jest mierny w jedzeniu (37, 34); nauce swej jest mądry
(38, 35); będziesz zazdrościwy (18, 33); nie bywaj
usta-wiczny (9, 4); będzie godny (50, 31).
Przykłady orzeczników przymiotnikowych rodzaju nijakiego: A. Formy proste: jest pożyteczno (4 razy: 34, 28; 34, 30; 5, 1;
39, 15).
B. Formy złożone: serce twe pełne jest (1, 40);
Miłosier-dzie Pańskie jest wielkie (5, 6); złorzeczeństwo ich jest ciężkie (27, 16); złe jest oko (31, 14); świadestwo nie-sprawiedliwości jego prawdziwe jest (31, 29); Sliczne jest miłosierdzie (35, 26); dobre jest znamię (42, 6); księstwo smyślnego będzie stałe (10, 1).
Dane przedstawione dla Księgi Syracha wskazują zgodność języka przekładu ze stanem ówczesnej polszczyzny. Zdecydo-wanie mniejszy procentowo udział w orzeczeniu imiennym no-tują przymiotniki o prostym paradygmacie odmiany (22,22%)
niż o paradygmacie złożonym (77,78%). Te drugie osiągnęły poziom niepełnej normalizacji; i przeciwnie, w grupie partici-piów notuje się bezapelacyjną przewagę prostego, prezentują-cego stan pełnej stabilizacji wzorca fleksyjnego nad wzorcem złożonym. Należy również zauważyć, że neutra tracą formę prostą w nieco większym stopniu niż maskulina, co lepiej uwi-dacznia się wśród przymiotników.
W stosunku do innych tekstów religijnych drukowanych w pierwszej połowie XVI wieku przekład Poznańczyka ce-chuje się wyższym udziałem form prostych imiesłowowych — w Żywocie Pana Jezu Krysta Unglera ich frekwencja dla maskulinów wynosi 90,54%, dla neutrów 81,02%, zaś w tym-że wydanym przez Wietora odpowiednio 86,96% i 81,08%107. Pod tym względem Księga Syracha bardziej zbliża się do druków Unglera. Tymczasem w obrębie przymiotników u obu tych wy-dawców — Unglera i Wietora — przeważają formacje proste nad złożonymi, przy czym w rodzaju męskim praktycznie się one równoważą, natomiast w rodzaju nijakim dominują o ok. 30% formy proste, sięgając ok. 63–65% użyć. U Poznańczyka obserwujemy sytuację odwrotną, ponieważ przewaga o ponad 55% leży po stronie paradygmatu złożonego, a uwidocznia się ona zwłaszcza wśród maskulinów. Powodów takiej zmiany fre-kwencyjnej należy upatrywać w czynniku chronologicznym i rozwoju języka, jaki dokonał się na przestrzeni ponad dekady. Należy w związku z tym zadać pytanie, dlaczego w Księdze
Sy-racha obserwuje się powrót do form odmiany prostej wśród
imiesłowów? Panuje wśród badaczy przekonanie, że formacje proste stanowiły w XVI wieku przejaw stylu wysokiego108. Ma-jąc na uwadze tę opinię oraz dane wyliczone dla analizowane-go przekładu, można by nieśmiało pokusić się o stwierdzenie idące nieco dalej, takie mianowicie, że dla Piotra Poznańczyka stylistycznie nacechowane były przede wszystkim participia o paradygmacie prostym, w mniejszym zaś stopniu przymiotni-ki realizujące tenże wzorzec odmiany. W związku z ekscerpcją materiału z jednego tylko zabytku nie może to być jednak sąd kategoryczny, rozciągnięty na inne szesnastowieczne teksty.
107 Zob. T. Lisowski, dz. cyt., s. 211–212. 108 Zob. J. Petr, dz. cyt., s. 57.
Fleksja przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych… 149
Celownik liczby pojedynczej zaimka rodzaju
męskiego i nijakiego jemu / mu
Z prasłowiańszczyzny polszczyzna odziedziczyła formę dopeł-niacza zaimków rodzaju męskiego i nijakiego jemu. Funkcjo-nowała jednocześnie w języku polskim od czasów najdawniej-szych skrócona postać tegoż zaimka, mianowicie mu. Różnicę między rzeczonymi formami stanowił czynnik stylistyczny: dłuższa jemu cechowała styl wysoki (przeważała m.in. w tek-stach biblijnych), krótsza mu charakteryzowała zabytki należą-ce do niższej klasy literackiej (np. roty przysiąg sądowych)109. W tekście Księgi Syracha pojawiło się 71 przykładów zasto-sowania wskazanego zaimka w celowniku liczby pojedynczej. W tej liczbie przewagę posiada forma skrócona mu, użyta 50 razy (70,42%); formę jemu wprowadzono 21 razy (29,58%) — dane te dotyczą obu wydań zabytku, identycznych pod tym względem.
Przykłady użycia formy D. sg. jemu: Ktorzy sie boicie Boga,
wierzcie jemu (2, 8); objawi skrytości swe jemu (4, 21); nowy nie będzie rowny jemu (9, 14); jakie przyjdzie jemu przewro-cenie (9, 16); co mu sie spodoba będzie dano jemu (15, 18); Liczbę dniow i czasu dał jest jemu (17, 3); Stworzył z niego pomocnika podobnego jemu (17, 5); sąd nagle przyjdzie jemu
(21, 6); zakonu jest jemu wierny (33, 3); do starości została
jemu siła (46, 11); dał jemu i pokoleniu jego (45, 31); pierwasn-ki owocow ziemie oddzielił jemu (45, 25); przeciw jemu stali cudzy (45, 22); dał jemu w przykazaniu swoim moc (45, 21).
Przykłady użycia formy D. sg. mu: Kto sie boi Pana Boga,
bę-dzie mu dobrze przy końcu (1, 13); odpuść mu (3, 15); przywroć mu dług (4, 8); odpowiedz mu łagodnie (4, 8); niełatwie mu sie zwierzaj (6, 7); zakaż mu chleba dać (12, 6); jeśli mu będziesz dawał (13, 5); jeśli mu będziesz potrzebien (13, 7); niedane mu jest mieśce (13, 27); zabieży mu jako matka (15, 2); panujący da mu ją (15, 10); złorzeczenie odda mu (29, 9); nie dawaj mu mocy w młodości (30, 10); będzie mu chwała wieczna (31, 10); słow sromotnych nie mow mu (31, 42); odpłaci mu według
109 Zob. B. Kreja, Oboczne formy zaimkowe typu jego // go i jeji // ji w ję-zyku polskim, Poznań 1962, s. 4–11.
sądu swego (33, 14); czasu zasmucenia będzie mu przeciwni-kiem (37, 4); jest mu od Boga łaska (37, 24).
Zaistniały w tłumaczeniu Poznańczyka stan rzeczy nie zga-dza się z normą obliczaną dla tekstów biblijnych, w których forma jemu przeważa: w tekstach z lat 20. obejmuje 50–60% użyć110, zaś w drukach z lat 30. XVI wieku ok. 87%111. Ta ce-cha języka analizowanego dzieła stanowi element zbliżający je do tekstów o charakterze potocznym, odwzorowujących w dużej mierze właściwości żywej mowy.