Głoski nosowe [Q] oraz [ę]
C. W pozycji wygłosowej [j] pojawiła się ponad 820 razy. Dochodzi tu do zmiany sposobu jej oddawania wobec
4. Połączenia głosek [yj], [ij] oraz [ji]
Pojawiają się również wśród wynotowanych przykładów i ta-kie, które świadczą o pozostałościach grafii średniowiecznej, gdzie za pomocą jednej litery (zwykle y, rzadziej i) oddawane są dwie głoski. Mowa tu o zapisach typu: przyaćielowi 14, 13;
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 33
22; pyańſtwie Ar. 19; przydą 41, 5; 41; 6; Nieprzemya 42, 20;
przyąłem 51, 21; przyſć 8, 8; przydzie 40, 8; zákwitnićie 39, 19.
Obok tego typu przykładów funkcjonują również równolegle zapisy rozdzielające graficznie obecność wskazanych głosek, np. przyimuy 6, 18; 6, 24; pyiány 19, 9; przyidzie 32, 14. Po-dobne skumulowanie w jednej literze y wartości dwu głosek [j] oraz [i] notujemy w przykładzie dał mi Pan ięzyk zápłátę
moię / á ym będę chwalił ieo (51, 10). Zapis ym ma wartość
fonetyczną jim, czyli zaimka w narzędniku liczby pojedynczej (= nim).
Świadomość występowania tej cechy graficznej może być pomocna przy rozwiązaniu zapisu kołácy, który występu-je w kontekście przyrownánie ſpiewákow ná kołácy winá (32, 7), odpowiadając łacińskiemu comparatio musicorum in
convivio vini. Prawdopodobnie zatem należy widzieć w nim
formę miejscownika liczby pojedynczej kolacyi.
Przykłady na oddawanie za pomocą jednej litery wartości fo-netycznej dwu głosek nie są odosobnione, ponieważ na blisko 215 użyć połączeń głosek [yj], [ij] oraz [ji] ich obecność odno-towano w przynajmniej 20 miejscach (ok. 9%). W związku z tym w perspektywie badanego zabytku nie należy widzieć w nich błędów zecerskich, ale cechę systemu graficznego świadczącą o oddziałujących jeszcze na składacza elementach dawnej grafii.
Głoski [u] oraz [w]
1. Głoska [u]
Realizacja tekstowa tej głoski jest w pełni konsekwentna i ści-śle uzależniona od pozycji w wyrazie, ponieważ w nagłosie zapisuje się ją jako literę v (ok. 585 użyć), zaś w śródgłosie i wygłosie jako u (ok. 2350 użyć). Przykłady:
A. Nagłos, litera v: vlicach 24, 20; vbogim Ar. 27; vſſy 28, 28;
vczyni 30, 9; vczy 30, 3; vzrzał 30, 5; vtwierdzenie 34, 19; vczyń 35, 12; vczći 36, 8; vśmierzył 43, 25; vmárł 46, 23.
B. Śródgłos i wygłos, litera u: cudna ná polu 24, 19;
niedoſtátku 27, 1; poſrzodku 27, 2; kupowánia 27, 2; opuſſczáią 28, 27; duſſę 29, 20; ſwemu 29, 19; Duch 34,
14; wyſlucha 34, 31; ludu 35, 25.
2. Głoska [w]
O pełnej stabilizacji zapisu można też mówić w przypadku gło-ski [w], która na blisko 6000 użyć niemal bezwyjątkowo wy-stąpiła jako litera w. Wariant zapisu przez literę u pojawia się sporadycznie, ponieważ niespełna 5 razy.
§ Litera w: niewziął 46, 22; chwale Ar. 47; powſtał 47, 1;
potwory 48, 15; wſądziech czáſow 48, 10; w wichrze 48,
9; pewna 19, 22; prawdy 17, 20; bywa 19, 20; złoſliwy 21, 30; okowy 21, 22.
§ Litera u: nieuczeſne 22, 6; duunaſćie Ar. 49.
Szereg [c], [č], [ć]
1. Głoska [c]
W Księdze Syracha zapis tej głoski należy uznać za w peł-ni ustabilizowany, gdyż na ponad 1230 przykładów jej użycia, w większości przypadków oddana została za pomocą litery c. Sporadycznie notowane inne zapisy tej głoski pozostają w re-lacji z otoczeniem fonetycznym lub cechami wymowy autora21. Pierwszym należy tłumaczyć obecność zapisów głoski [c] przez literę ć, zaś drugim — zapis przez cz. Przykłady:
§ Litera c: obfituiący 11, 12; práwicy 12, 12; obcuie 13, 1;
bogáctwie 14, 5; ſlońce 17, 30; obraniáiąc 19, 9; chcąc 23,
13; oycá 23, 18; maćicá 24, 23.
21 Na temat cech wymowy autora będzie mowa w następnym rozdziale. Uwaga ta odnosi się również do innych, notowanych w tekście zapisów, wynikających z regionalnej wymowy autora.
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 35
§ Litera ć: owoć iey 11, 3.
§ Litera cz: pieczu 2, 5; záſmuczenia 2, 13; przewraczáiąc 4, 35.
2. Głoska [č]
Zapis głoski [č] nie podlegał w Księdze Syracha wahaniom, gdyż na ponad 1285 wystąpień tej głoski zaledwie w 6 przy-padkach odnotowano zapis inny niż przez dwuznak cz, to jest przez literę c. Różnicę tę należy jednak wiązać nie z zachwia-niem grafii, ale z mazurzącą wymową autora. Przykłady:
§ Dwuznak cz: vczći 36, 8; dziedziczył 37, 29;
przyczy-ni 37, 34; policzoná 40, 20; czáſu 40, 24; rzeczy 41, 5; oblicznoſćią 43, 3; gwiazdecznego 43, 1; czynić 49, 11.
§ Litera c: cłowieká 10, 26; vcynić 19, 13; vcynioná 49, 1;
rzecy 45, 15; rycących 51, 4.
3. Głoska [ć]
Analiza ponad 1890 przykładów użycia tej głoski świadczy, że jej zapis uzależniony był od jej pozycji i otoczenia w wyrazie.
A. W pozycji przed samogłoską (z wyjątkiem samogłoski [i]) realizowano ją zwykle przez dwuznak ći, redundantnie wskazujący jej miękkość; zdecydowanie rzadziej poja-wia się jako dwuznak ćy, sporadycznie zaś jako ć. Można oszacować, że na ok. 625 wystąpień głoski [ć] we wska-zanej pozycji pierwszy sposób zapisu pojawił się ok. 610 razy (97,6%), drugi ok. 15 razy (2,4%), trzeci zaś 3 razy (0,3%). Przykłady:
§ Dwuznak ći: opátrzyćiel 36, 16; chćiał 39, 8; czućiu 39, 6; ćie 11, 9; ćiemnoſć 11, 16; niezwyćiężony 18, 1; ćiebie 27, 22; przyiaćielá 27, 24; vćieka 29, 21;
§ Dwuznak ćy: vczćyon 10, 33; ſćyerpną 30, 10;
ſzkáradoſćyą 30, 13; ſromiezliwoſćyą 32, 14; pomſćye
39, 35; koćyeł 13, 3.
§ Litera ć: przyiaćelſtwem 37, 1; nieprzyiaćeli 6, 13;
przyiaćel 12, 8.
B. Przed samogłoską [i], tworzącą ośrodek sylaby, głoska [ć] zapisywana jest przez literę ć(i). Przykłady:
§ ćichoſći 10, 31; wielmożnoſći Ar. 18; wyſokoſći 24, 7; mądroſći 24, 46; náprzećiw 29, 18; przećiwniká 36, 9; żołći 37, 33; Czći 38, 1.
C. W pozycji przed spółgłoską palatalną notuje się wyłącz-nie zapisy przez ć. Przykłady:
§ poććiwſſym 13, 2; ćwiczy 18, 13; niewyćwiczonych 20,
21; ćwiczeniu Ar. 39.
D. W wygłosie rzeczoną głoskę oddaje się inwariantywnie za pomocą litery ć. Przykłady:
§ pierzchliwoſć 36, 8; Mądroſć 39, 14; wonnoſć 39,
18; mowić 39, 20; gniewliwoſć 40, 4; ſſeſć ſet 16, 11;
zielonoſć 40, 16; zekrwáwić 42, 5.
Mimo nielicznych odstępstw od głównej zasady zapisu, moż-na jedmoż-nak w przypadku głoski [ć] mówić o pełnej stabilizacji tekstowej.
Szereg [s], [š], [ś]. Realizacja połączenia głosek [kś]
1. Głoska [s]
Normą tekstową jest oddawanie głoski [s] za pomocą litery
ſ, ponieważ na ok. 3600 wynotowanych jej wystąpień inną
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 37
130 przykładów (niespełna 3,6%). Jednak i w tym odejściu od nadrzędnej reguły dostrzega się pewną konsekwencję, dlatego że litera s pojawia się tylko w wygłosie (blisko 155 razy). W związku z tym należy stwierdzić, że realizacja głoski [s] uzależniona jest od pozycji w wyrazie, w którym się poja-wia. Przykłady:
A. Nagłos:
§ Litera ſ: ſynowie Ar. 3; ſlużył 3, 8; ſluchał 6, 33; ſlow Ar. 8; ſpráwiedliwym 18, 17; ſwoie 22, 2; ſtrzeż 29, 27;
ſam 34, 22; ſpráwy 42, 17; ſtáło 44, 12; ſercá 50, 29.
B. Śródgłos:
§ Litera ſ: przeklętſtwo 13, 24; páſtwiſká 13, 23;
vſtánowienia 16, 26; ieſt 18, 16; czáſu 18, 25; ieſtem
24, 14; vſtawáiący dla niedoſtátku 26, 26; nienawiſny 37, 23; náſyći 42, 26.
C. Wygłos:
§ Litera s: was Pm.; czás Pm.; 12, 16; 18, 24; 18, 26;
nie-bios 16, 18; alias 16, 26; los 20, 17; głos 21, 23; 30, 7; 34,
29; karbunkulus 32, 7; nas 36, 1.
W zgromadzonym materiale pojawiły się również zapisy, świad-czące o przenoszeniu do tekstu pisanego zjawisk fonetycznych, w tym zwłaszcza upodobnień pod względem dźwięczności; np.
roſproſſeni 48, 16; teras we 39, 41; ſtyſiącá 6, 6; roſkoſſne 29,
29; koſká 11, 32; ſkupcem 37, 12. Ponadto 1 raz wynotowano przykład mogący dowodzić wymowy mazurzącej Poznańczy-ka: goski ‘gorzki’ 30, 17.
2. Głoska [š]
Na repertuar graficznych środków służących oddawaniu głoski [š] składają się dwuznaki ſſ (podwójne s długie) oraz ſz. W za-bytku można zaobserwować zależność wyboru któregoś z tych
wariantów od miejsca zajmowanego przez omawianą głoskę w wyrazie. W pozycji, gdy po [š] następuje dowolna głoska, wprowadza się jako prymarny dwuznak ſſ, zaś jako sekundar-ny dwuznak ſz. W nagłosie ſſ wystąpiło w ok. 100 przykładach (96% użyć w tej pozycji), zaś ſz w ok. 5 (4%), przy czym taką realizację wynotowano tylko dla [š] stojącej przed głoską [k]; w śródgłosie wartości te wynoszą odpowiednio: ſſ ok. 900 użyć (niespełna 90%) do ſz ok. 100 (ok. 10%). Tymczasem w pozy-cji wygłosowej sytuacja się zmienia, ponieważ jako prymarny wariant graficzny wprowadza się dwuznak ſz (ok. 190 razy); nie odnaleziono przykładów na dwuznak ſſ w tej pozycji. Przy-kłady:
A. Nagłos:
§ Dwuznak ſſ: ſſerokoſć 1, 2; ſſczeſćia 3, 28; ſſczeſćie 3, 32; ſſyję 6, 25; ſſukay 6, 28; ſſaleńſtwem 8, 18; ſſemrał 10, 28; ſſepcąc 12, 19; ſſaleni 15, 7.
§ Dwuznak ſz: ſzkárádoſć 29, 28; ſzkodzie 20, 9; ſzkodzi 28, 2; ſzkárádoſćyą 30, 14.
B. Śródgłos:
§ Dwuznak ſſ: poćieſſenie 2, 9; duſſe 2, 20; poſluſſny 3, 7; wewſſelkiey 3, 9; opuſſcza 3, 18; Wyſſych 3, 20;
ſtárſſych 8, 9; grzeſſnikow 11, 16; nieprzyſſedł 13, 13; Słyſſałeś 19, 10; Wſſelki 36, 20; powyſſáią 40, 26.
§ Dwuznak ſz: mieſzkáią 36, 19, záſzkodziſz 38, 22; zámięſzkawáłoſći 7, 34; niſzli 30, 15; 30, 17;
zauſznikiem 5, 16; zauſznikowi 5, 17; będzieſzli 6, 33; omięſzka 7, 18; Maſzli 7, 24; 7, 28; duſze 51, 32.
C. Wygłos:
§ Dwuznak ſz: dychaſz 33, 21; vmnieyſſyſz 28, 10;
Będzieſz 7, 37; niewyeſz 9, 16; przyſtąpiſz 9, 19; nieućieczeſz 11, 10; czyniſz 12, 1; záginieſz 8, 18; wáſz
Grafia pierwszej edycji „Księgi Syracha”… 39
W ujęciu całościowym zapis głoski [š] w Księdze Syracha sy-tuuje się na granicy pomiędzy przedziałem pełnej i niepełnej normalizacji tekstowej.
3. Głoska [ś]
Z tekstu Księgi Syracha wynotowano ponad 2130 użyć tej głoski. Jej realizację należy rozpatrzeć w następujących kontekstach:
A. Przed samogłoską (z wyjątkiem [i]) na blisko 610 wy-stąpień zapisywano ją wyłącznie za pomocą dwuznaku
ſi (nie udało się odnaleźć w tekście innych realizacji).
Przykłady:
§ ſie 23, 16; ſiebie 23, 27; ſiedzącego 24, 34; ſiedm kroć
35, 13; ſiedm 37, 18; ſiadł 8, 14; ſiáno 14, 18; ſiadłeś 31, 12; ſiánem 40, 16; przyſięgániu Ar. 27.
B. Przed samogłoską [i], stanowiącą ośrodek sylaby, głoska [ś] pojawiła się ok. 65 razy; w tym ponad 40 razy ma gra-ficzną postać ſ(i) (ok. 65%), zaś prawie 25 razy (ok. 35%) postać ś(i) o zdwojonej informacji na temat palatalności. W tej pozycji zapis głoski [ś] pozostaje zatem w stadium wstępnej normalizacji. Przykłady:
§ Litera ſ(i): ſiły 7, 32; 9, 21; wſidłá 9, 3; ſidł 9, 20;
poſilenia 11, 12; ſile 11, 12; podnoſi 21, 23; znoſić 22,
18; przymuſiło 29, 25; vſiłuie 29, 26.
§ Litera ś(i): śiwoſći 6, 18; śiroty Ar. 35; nośi 40, 4; śidła 27, 22; ſkuśi 39, 5; śiłę 8, 16; uśiłuyćie 43, 34; śiwcom 25, 6; zágáśi 43, 23; śiłuy 4, 32; śiły 6, 27.
C. Przed spółgłoską palatalną zarejestrowano blisko 1345 użyć głoski [ś], z czego zwykle otrzymywała ona w tej pozycji postać litery ſ (ok. 98%), zaś 23 razy (niespełna 2%) zapisano ją przez literę ś. Przykłady:
§ Litera ſ: ſlubowániu 29, 5; ſliczna 25, 6; myſl 8, 16;
30, 26; náſláduie 31, 5; ieſli 31, 32; ſwiętych 31, 11;
ſmierdzących 11, 32.
§ Litera ś: wśmiechu 21, 23; doświádczon 46, 17;
vświę-tobliw 7, 31; vśmiecháiący 13, 14; iáśnieyſſego 17, 30; oświecam 24, 44; świekrem 37, 7.
D. W wygłosie głoskę [ś] odnotowano 75 razy, w tym w większości przypadków zyskała ona postać litery ś. Przykłady:
§ Litera ś: podnoś 10, 29; 21, 1; ábyś 13, 13; proś 17, 22; 37, 19; Słyſſałeś 19, 10; niezgromádziłeś 25, 5; ktoryś 27, 21; ſtałeś 29, 34; ſiadłeś 31, 12; ieſliś 31, 20; ktoriś 32, 4; niepodnoś 32, 6; Podnieś 36, 3; ieſteś 36, 4; dziś 38, 23; ktoregoś 36, 14; iżeś 36, 19.
W sumie stabilizacja zapisu głoski [ś] utrzymuje się pomiędzy stanem niepełnej i pełnej normalizacji tekstowej.