Charakter współpracy transgranicznej na pograniczu polsko-litewskim

Współpraca transgraniczna na pograniczu polsko-litewskim w dość istotny sposób wyróżniała się na tle pozostałych granic (Ryc. 44). W odróżnieniu od reszty programów zdominowanych działaniami w zakresie turystyki, największy udział stanowiły tu projekty dotyczące infrastruktury oświatowej (ponad 14%). Istotną rolę pełniły też projekty infrastruktury drogowej³⁵ i bezpieczeństwa publicznego (po ponad 12%). Biorąc pod uwagę relatywnie duży odsetek przedsięwzięć infrastrukturalnych realizowanych także w innych sferach (np. kultura ponad 6%, ochrona zdrowia ok. 5%) wyraźnie widać było dominację projektów o charakterze inwestycyjnym (łącznie ponad 60%).

Towarzyszyła temu mała rola różnego rodzaju imprez (kulturalnych, sportowych, turystycznych, ekologicznych - łącznie zaledwie około 9%), co świadczy o tym, iż kształtowanie transgranicznych relacji międzyludzkich nie stanowiło zasadniczego priorytetu w podejmowanych działaniach. Badane pogranicze wyróżniało się także relatywnie wyższym udziałem przedsięwzięć sektora energetyki, głównie odnawialnej (ok. 3%) oraz wsparciem przedsiębiorczości (ponad 6%). Realizacja tego typu projektów wynikała z jednej strony z zapisów programowych (wskazujących na potrzebę rozwoju infrastruktury społecznej, drogowej i komunikacyjnej), z drugiej była odzwierciedleniem istniejących potrzeb w tym zakresie oraz preferencją działań inwestycyjnych przez istniejący układ instytucjonalny (m.in. z uwagi na słaby rozwój infrastruktury społecznej, szczególnie ochrony zdrowia). Natomiast mimo wyraźnego nacisku w programie na rozwój kapitału ludzkiego oraz rozwój przedsiębiorczości realne działania w tym zakresie były mocno ograniczone (co być może wynikało m.in.

z niskiego poziomu urbanizacji, niskiej gęstości zaludnienia, a w szczególności niewielu instytucji sfery nauki). Mniej niż w innych programach było także projektów dotyczących ochrony środowiska i ścieżek rowerowych.

Walory przyrodnicze i antropogeniczne pogranicza polsko-litewskiego (m.in.

parki narodowe, obszary Natura2000, liczne pojezierza, zabytki kultury, np. Św. Lipka, Sejny, Troki, Druskienniki), ‘otwarta’ granica wewnętrzna UE i strefy Schengen predestynowała go do rozwoju turystyki transgranicznej. W tej sytuacji zastanawiający był relatywnie niski udział projektów turystycznych (ok. 11%), pomimo zapisów programowych zakładających wsparcie rozwoju turystyki transgranicznej oraz bardzo dużych potrzeb wynikających z niskiego poziomu zagospodarowania turystycznego.

Być może stanowiło to efekt problemów gospodarczych pogranicza (m.in. bardzo wysokie bezrobocie, problemy depopulacyjne), przekładających się na niską aktywność społeczności lokalnych.

35 Oprócz głównych korytarzy (E67 i drogi nr 16 z Augustowa przez Sejny, Łaździeje, Olitę do Wilna) pogranicze charakteryzuje się słabą dostępność transportową.

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Energia

Poprawa dostępu do zatrudnienia Transport pozostały Dokumenty strategiczne Pozostałe imprezy tematyczne Adaptacyjność pracowników i firm Społeczeństwo informacyjne Poprawa jakości i dostępności do kształcenia Poprawa systemów kształcenia Imprezy wielotematyczne Imprezy edukacyjne Inne Promowanie partnerstw Dziedzictwo kulturowe Rewitalizacja Ścieżki rowerowe Infrastruktura ochrony zdrowia Pozostała infrastruktura społeczna Potencjał ludzki w zakresie B+R Infrastruktura oświatowa Badanie i rozwój firm Infrastruktura kulturalna Imprezy kulturalne Ochrona środowiska Infrastruktura bezpieczeństwa publicznego Drogi Wsparcie usług turystycznych

wszystkie programy program Litwa-Polska

Ryc. 44. Projekty realizowane na pograniczach Polski oraz w ramach programu Litwa - Polska 2007-2013 według kategorii interwencji, stan w 2016 r. (%).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju i WST.

A

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70

euroregiony stowarzyszenia i

fundacje jednostki finansowane

z budżetu państwa samorządowe jednostki

organizacyjne jst poziomu lokalnego

beneficjenci polscy beneficjenci zagraniczni

B

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70

euroregiony turystyka, sport opieka społeczna edukacja (bez wyższej) służba zdrowia kultura administracja centralna jst poziomu lokalnego

beneficjenci polscy beneficjenci zagraniczni

Ryc. 45. Struktura beneficjentów programu Litwa - Polska 2007-2013 według kategorii formalno-prawnych (A) oraz przedmiotu działalności (B), stan w 2016 r. (%).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WST programu.

Biorąc pod uwagę wielokulturowość pogranicza, w tym występowanie mniejszości narodowych i etnicznych (m.in. litewskiej, białoruskiej po stronie polskiej, a polskiej w krajach sąsiednich), ciekawej historii sąsiedztwa polsko-litewskiego (choć czasami burzliwej) znaczenie projektów opartych na tych elementach uznać należy za małe, np. wspólnych działań mających na celu wzajemne zbliżenie, integrację mieszkańców pogranicza czy rozwój infrastruktury kulturalnej. Wpływ na to miała zapewne relatywnie silna bariera językowa (szczególnie w kontekście niskiego odsetka projektów angażujących bezpośrednio mieszkańców pogranicza).

Struktura beneficjentów projektów współpracy transgranicznej była bardzo podobna po obu stronach granicy (Ryc. 45). Wyraźna była dominacja samorządów terytorialnych szczebla lokalnego (łącznie ok. 80%), przy czym po stronie polskiej więcej było jednostek samorządu terytorialnego, a po litewskiej - ich jednostek organizacyjnych. Prawie w ogóle we współpracy nie brały udziały stowarzyszenia i fundacje, co wydaje się bardzo negatywnym zjawiskiem. Niewielki odsetek stanowiły także euroregiony. Oprócz samorządów, w strukturze beneficjentów zaznaczyły się w zasadzie tylko jednostki finansowane z budżetu państwa. Tak duża dominacja sfery samorządowej świadczy z jeden strony o ich aktywności we współpracy, ale jednocześnie jest wyrazem słabości sektora prywatnego na tym obszarze. Wynikać to także może z relatywnie niskiego poziomu rozwoju gospodarczego (w tym przedsiębiorczości) i rolniczego charakteru obszaru. Biorąc pod uwagę strukturę przedmiotową beneficjentów widoczny był podobny i wysoki po obu stronach granicy udział jst, administracji centralnej i służby zdrowia (z reguły współpracowały one z podobnymi sobie jednostkami). Natomiast wśród beneficjentów polskich nieco więcej było instytucji działających w sferze kultury, z kolei po stronie litewskiej - nieco większy udział jednostek edukacji, turystyki i sportu.

Beneficjenci biorący udział we współpracy w wymiarze przestrzennym byli mocno skoncentrowani w obszarach położonych przy granicy polsko-litewskiej (Ryc.

46). Zdecydowanie po stronie polskiej wyróżniała się gmina Puńsk (głównie dzięki aktywności samorządu gminnego), co wynikało m.in. z bliskości granicy, dobrego połączenia transportowego z Litwą, istotną rolą miejscowości w skali lokalnej, uwarunkowań kulturowych (m.in. obecności mniejszości litewskiej i pełnienia roli centrum kultury lokalnej). Te same uwarunkowania wpłynęły na aktywność jednostek w rejonie Sejn (kilku beneficjentów z samych Sejn, gmin Giby i Krasnopola). Jako przeciętną należy ocenić aktywność miasta Ełk, natomiast jako zastanawiająco niską - jednostek z Suwałk, stanowiących główny ośrodek miejski pogranicza.

Po stronie litewskiej widoczna była zdecydowana koncentracja w mieście Alytus (jęz. pol. Olita). Przy samej granicy relatywnie dużą aktywność wykazywali beneficjenci z miasta Lazdijai (jęz. pol. Łoździeje) (współpracujący intensywnie z sąsiednim Puńskiem). Mniejszą liczbę projektów realizowały instytucje z Marijampolė (jęz. polski Mariampol), Vilkaviškis (jęz. pol. Wyłkowyszki) i Kazlų Rūda (jęz. pol. Kozłowa Ruda).

Poza obszarem w pobliżu granicy obserwować można było punktowo występujących beneficjentów, z reguły realizujących niewielką liczbę projektów, np.

z miejscowości Giżycko i Pisz, z Olsztyna, czy nawet z powiatu kwidzyńskiego.

Natomiast w południowej części badanego obszaru wyróżniał się jedynie Białystok,

pojedyncze projekty realizowano ponadto w gminach Knyszyn, Zawady, Goniądz i Mońki (Komenda Straży Pożarnej).

0 20 40 60

Obszar wsparcia Granice państwowe Liczba projektów

według beneficjentów

8 1 16

km

Ryc. 46. Rozmieszczenie instytucji według liczby projektów realizowanych w ramach programu współpracy transgranicznej Litwa – Polska 2007-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie WST programu.

Również zastanawiająco niska była aktywność instytucji z Druskininkai (jęz.

polski Druskienniki), projekty realizowało tylko miasto i centrum kultury we współpracy z Augustowem. Tylko jednego beneficjenta odnotowano w Kownie i Wilnie (co prawda stolica Litwy znajdowała się poza obszarem wsparcia programu, ale z reguły miasta stołeczne oraz duże ośrodki miejskie były siedzibą szeregu instytucji realizujących projekty na pograniczu).

Podkreślić należy, iż objęcie wsparciem znacznych obszarów (szczególnie w stosunku do długości granicy polsko-litewskiej), przede wszystkim po stronie polskiej, nie przełożyło się na aktywność we współpracy transgranicznej jednostek spoza pasa 2-3 powiatów od granicy. Oprócz Białegostoku, którego aktywność z punktu widzenia liczby projektów w stosunku do wielkości i znaczenia społeczno-gospodarczego ocenić można jako bardzo małą, brak było jednostek zaangażowanych w rozwój transgranicznej współpracy z Litwą.

4.5.2. Sieci współpracy transgranicznej na pograniczu polsko-litewskim