Sieci współpracy transgranicznej na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim

Sieć współpracy transgranicznej na pograniczu polsko-białorusko-ukraińskim ukształtowana w ramach programu Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa 2007-2013 składała się z 258 instytucji, w tym 132 instytucji polskich, 90 ukraińskich i 36 białoruskich. Jednostki biorące udział we współpracy powiązane były w sumie 956 krawędziami, a węzły miały średnio 3,75 powiązań. Sieć składała się z 55 komponentów, przy tym główny komponent grupował tylko 45 instytucji, co wynikało w głównej mierze z dużej liczby izolowanych par instytucji realizujących tylko jeden wspólny projekt (Ryc. 41, Ryc. 42).

Pomimo, iż program na polskiej granicy wschodniej był trójstronny, zdecydowanie przeważały projekty dwustronne (93%), w których współpracowały instytucje z dwóch państw, tylko 7% projektów realizowanych było razem przez partnerów z Polski, Białorusi i Ukrainy. Konsorcja projektowe z reguły nie były rozbudowane, 45% projektów realizowało tylko 2 partnerów. Wśród beneficjentów projektów współpracy polsko-białorusko-ukraińskiej dominowały jednostki polskie, co było szczególnie widoczne biorąc pod uwagę ich rolę w konsorcjach projektowych, gdzie aż 76% partnerów wiodących stanowili beneficjenci z Polski. Wynikało to m.in.

z faktu, iż instytucje polskie były bardziej doświadczone we współpracy międzynarodowej i posiadały większe możliwości realizacji projektów, zarówno natury organizacyjnej, jak i finansowej. Funkcjonowanie samorządności terytorialnej po stronie polskiej także wpływało na większą aktywność polskich beneficjentów.

Gęstość sieci współpracy w ramach programu była bardzo niska (0,015), na co wpływ miała dominacja projektów bilateralnych i fakt, iż większość instytucji realizowała tylko jeden projekt. Wskaźnik ten kształtował się na podobnie niskim poziomie jak np. dla pogranicza polsko-czeskiego. Można zatem stwierdzić, iż trójstronny charakteru programu nie przyczynił się do dodatkowego obniżenia wskaźnika gęstości. Decydujący był generalnie jednorazowy udział danej instytucji w programie i to z reguły we współpracy tylko z jednym partnerem.

Najbardziej istotną rolę w usieciowieniu współpracy na pograniczu określoną pozycją węzła lub też tzw. punktem przecięcia pełniły Ośrodek „Brama Grodzka”

z Lublina, Uniwersytet im. Janki Kupały z Grodna, Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna (łącząc grupy węzłów, które bez nich stanowiłyby osobne komponenty, nie mając przy tym wysokich wskaźników centralizacji) (Ryc. 41, Ryc. 42).

Najliczniejsze konsorcjum (13 partnerów) posiadał projekt pt. „Razem chronimy Puszczę Białowieską”, który dotyczył wzmocnienia potencjału straży pożarnych (m.in.

doposażenie w sprzęt specjalistyczny oraz przeprowadzenie szkoleń). Partnerem wiodącym było w tym wypadku Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Puszcza Białowieska, a partnerami Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Hajnówce, Grodzieńskie i Brzeskie Obwodowe Biura Ministerstwa Sytuacji

Kryzysowych Republiki Białorusi oraz 9 gmin polskich. W efekcie polskie gminy z tego projektu odznaczały się wysokim wskaźnikiem stopnia (12), ale w zasadzie nie miały innych relacji poza tym jednym przedsięwzięciem.

kolor - przedmiot działalności:

kształt - kraj pochodzenia:

wielkość sygnatury - wskaźnik stopnia

- instytucje ukraińskie

- instytucje polskie - instytucje białoruskie

- władza i administracja - turystyka, sport, ochrona środowiska - edukacja - kultura - nauka

- religia - służba zdrowia i opieka społeczna

- otoczenie biznesu i firmy - inne Ryc. 41. Sieć współpracy transgranicznej w ramach programu Polska – Białoruś – Ukraina

w latach 2007-2013 według wskaźnika stopnia, kraju pochodzenia i rodzaju z punktu widzenia kryterium przedmiotowego instytucji.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MR.

Biorąc pod uwagę gęstość powiązań w podziale na podgrupy można stwierdzić, iż podobieństwo instytucji odgrywało pewną rolę w kształtowaniu sieci relacji. Około połowy krawędzi tworzyły powiązania między instytucjami z różnych krajów, wśród krawędzi łączących instytucje z jednego kraju najliczniejsze były powiązania miedzy instytucjami polskimi (248). Było to pochodną dużej liczby jednostek z Polski, przy czym gęstość ich powiązań nie była większa, niż dla całej sieci. Natomiast małej liczbie instytucji białoruskich realizujących projekty towarzyszyła większa niż dla całej sieci gęstość powiązań (0,033), co wskazuje na skłonność do współpracy z innymi jednostkami z Białorusi.

Ośrodek

“Brama Grodzka”

Suwalska Izba Rolniczo – Turystyczna

Grodzieńskie Obwodowe Biuro Ministerstwa Sytuacji Kryzysowych Republiki Białorusi Brzeskie Obwodowe Biuro Ministerstwa

Sytuacji Kryzysowych Republiki Białorusi

- powyżej 20 km

kształt - kraj pochodzenia: - instytucje polskie - instytucje ukraińskie - instytucje białoruskie wielkość sygnatury - liczba projektów

kolor - odległość od granicy państwowej: - do 10 km - 10-20 km

Ryc. 42. Sieć współpracy transgranicznej w ramach programu Polska – Białoruś – Ukraina w latach 2007-2013 według liczby projektów, kraju pochodzenia

i odległości od granicy państwowej instytucji.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MR.

Uwzględniając gęstość powiązań instytucji w podgrupach wydzielonych ze względu na ich główny przedmiot działalności można stwierdzić, iż w każdym przypadku była ona wyższa, niż dla całej sieci. Najwyższe jednak wskaźniki gęstości odnotowano dla podgrup instytucji z zakresu turystki, sportu i ochrony środowiska (0,154), kultury (0,076), nauki (0,063), służby zdrowia i opieki społecznej (0,045).

Instytucje tego rodzaju z reguły współpracowały bowiem ze swoimi odpowiednikami z państw sąsiednich, tak było m.in. w przypadku policji, szpitali, instytucji nauki.

W wymiarze ilościowym natomiast najwięcej powiązań było między jednostkami administracji (542), co wynikało z ich dominacji w strukturze układu instytucjonalnego programu.

Czynnik bliskości granicy państwowej w odróżnieniu od pogranicza zachodniego i południowego nie miał on znaczenia w rozwoju współpracy, najwięcej było powiązań między instytucjami zlokalizowanymi powyżej 20 km od granicy (474), a tylko 18 między instytucjami w pasie do 10 km od granicy. Przy tym największą gęstość miały powiązania instytucji z pasa środkowego (10-20 km) (0,044).

Podobieństwo instytucji ze względu na ich rodzaj według kryterium formalnego nie odgrywało większej roli. Wśród wszystkich wydzielonych podgrup wskaźnik gęstości był na podobnym, niskim poziomie (ok. 0,25). Przy czym najwięcej powiazań istniało pomiędzy instytucjami finansowanymi z budżetu samorządów, ale

Łuck

Lwów Iwano-

Frankiwsk Lublin Uniwersytet im.

Janki Kupały

charakterystyczny był większy niż średnio w kraju udział relacji miedzy jednostkami finansowanymi z budżetu państwa.

Do najważniejszych węzłów sieci zidentyfikowanych na podstawie wybranych wskaźników centralności zaliczono zarówno instytucje administracji lokalnej (główne miasta), rządowej (ze strony białoruskiej), jak i instytucje kultury, nauki i euroregiony (Tab. 9). Należy zauważyć, iż wysokie wskaźniki centralności mogą, ale nie muszą wiązać się z dużą liczbą realizowanych projektów. Tak było również na badanym pograniczu - największą liczbą projektów odznaczało się miasto Lublin (8), po 5 projektów miały Szpital Akademicki w Grodnie, miasto Łuck, miasto Lwów, miasto Iwano-Frankiwsk, a po 4 projekty Grodzieński Uniwersytet Państwowy im. Janki Kupały, Brzeskie Obwodowe Biuro Ministerstwa Sytuacji Kryzysowych Republiki Białorusi. Przy tym Szpital z Grodna nie został zaliczony do najważniejszych węzłów sieci, gdyż realizował projekty w izolowanym dwustronnym partnerstwie. Intersująco ukształtowała się sytuacja pod względem wskaźnika pośrednictwa, który wskazał na instytucje najczęściej pojawiające się na ścieżce między dwoma innymi niepołączonymi ze sobą węzłami, co świadczy o ich dużej roli w sieci współpracy, nawet przy relatywnie niskiej liczbie projektów (np. Rzeszów, Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna).

Wysokie wskaźniki stopnia i jądrowości za wyjątkiem trzech pierwszych instytucji (tj. Brzeskie Obwodowe Biuro Ministerstwa Sytuacji Kryzysowych Republiki Białorusi, gmina Czeremcha, Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Puszcza Białowieska) wynikały ze wspomnianego wcześniej projektu pt. „Razem chronimy Puszczę Białowieską”, realizowanego przez 13 instytucji. Stąd do określenia najważniejszych instytucji współpracy na tym pograniczu większą wagę należy przypisać dwóm pozostałym wskaźnikom (bliskości i pośrednictwa). Kluczowe dla sieci na pograniczu polsko-białorusko-ukraińskim były największe miasta (szczególnie po stronie ukraińskiej, częściowo także po polskiej), na Białorusi jednostki administracji obwodowej, uczelnia wyższa oraz instytucja kultury (przy czym wszystkie należały do jednostek finansowanych z budżetu państwa). Ważną rolę odgrywały euroregiony, ale tylko po polskiej stronie. Należy podkreślić znaczenie niektórych instytucji kultury (lub realizujących projekty w tej sferze), głównie dzięki aktywności Ośrodka “Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie i jego współpracy z instytucjami z Ukrainy (m.in. Centrum Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych z Jaremcza, Rówieńskie Centrum Marketingowych Badań) i Białorusi (m.in.

Nowogródzkie Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Nowogródku).

Z uwagi na silną centralizację struktur oraz istniejące ograniczenia dla działalności sektora pozarządowego na Białorusi ważną rolę we współpracy pełniły jednostki finansowane z budżetu państwa, administracja obwodowa i rejonowa oraz państwowe uniwersytety i szpitale. Instytucjom tym łatwiej przychodziło pokonanie silnej bariery jaką stanowiła zewnętrzna granica Schengen. Słabość samorządności terytorialnej na Ukrainie powodowała, że oprócz największych miast aktywność samorządów lokalnych czy też ich jednostek organizacyjnych była marginalna. Lukę tą próbowały wypełnić inne kategorie instytucji (np. otoczenia biznesu z sektora pozarządowego).

Tab. 9. Najważniejsze instytucje sieci współpracy transgranicznej w ramach programu Polska – Białoruś – Ukraina na podstawie wybranych miar centralizacji węzłów sieci.

Instytucja stopień Instytucja bliskość

Brzeskie Obwodowe Biuro Ministerstwa Sytuacji Kryzysowych Republiki Białorusi (BY)

23 miasto Lwów (UA) 2208

gmina Czeremcha (PL) 14 Ośrodek “Brama Grodzka –

Teatr NN” (PL) 2210 miasto Łuck (UA) 341,9 Grodzieńskie Obwodowe Biuro

Ministerstwa Sytuacji

Komitet Wykonawczy Rejonu

Grodzieńskiego (BY) 126,5 Państwowej Straży Pożarnej w Hajnówce (PL)

miasto Iwano-Frankiwsk (UA) 117,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MR.

Współpraca między instytucjami z najważniejszych miast pogranicza stanowiła główne osie powiązań na pograniczu polsko-białorusko-ukraińskim (Ryc. 43). Z uwagi na stwierdzoną małą aktywność instytucji białoruskich wyraźnie widoczna była większa liczba i intensywność powiązań w południowej części pogranicza.

Symptomatyczne było to, iż instytucje polskie z jego północnej części, mimo sąsiedztwa z Białorusią, posiadały miały więcej powiązań z parterami z Ukrainy. Duży udział stanowiły powiazania pomiędzy bardzo oddalonymi od siebie jednostkami, co wskazuje, iż znaczna część projektów miała niewielki wpływ na tworzenie praktycznych relacji transgranicznych, a bezpośrednie kontakty między odbiorcami końcowymi przedsięwzięć (najczęściej mieszkańcami) miały incydentalny charakter.

Najintensywniejsze powiązania występowały w obszarze pomiędzy Lublinem, Łuckiem i Lwowem. Szczególnie silne powiązania między instytucjami z tych miast tworzyły wyraźne osie współpracy, przy tym generowane były one także z obszarów wiejskich i miejskich położonych pomiędzy nimi. Wyraźne były także relacje pomiędzy Lublinem a ukraińskim miastem Równe. Charakterystyczne było także to, iż instytucje białoruskie, za wyjątkiem obszaru Mińska (powiązanego w większości wypadków z Białymstokiem), zlokalizowane były w pobliżu granicy, co może świadczyć o braku zainteresowania współpracą jednostek od niej oddalonych. Należy przy tym podkreślić aktywność w obszarze Grodna, z uwagi na intensywną współpracę z Białymstokiem oraz liczne relacje instytucji z Grodna z miejscowościami z rejonu Hajnówki.

Zauważalne były także relacje Brześcia z Bielskiem-Podlaskim (czemu sprzyjała m.in.

bliskość tych miast i łączący je przez przejście w Terespolu ważny korytarz transportowy) oraz Białymstokiem i rejonem Hajnówki. Pewne znaczenie odgrywał także Kamianiec. W przypadku strony polskiej i ukraińskiej obszar aktywności miał większy zasięg i tworzyło go zdecydowanie więcej osi powiązań. Natomiast należy podkreślić przy tym prawie zupełny brak relacji w południowej części pogranicza. I to pomimo istnienia walorów turystycznych i środowiskowych (Bieszczady) oraz występowania przejść granicznych i dość dobrze rozwiniętej sieci drogowej łączącej Polskę i Ukrainę. Zastanawiająca była bardzo mała aktywność ważnych i dużych ośrodków miejskich polskiej części pogranicza – Rzeszowa i Przemyśla, a aktywny w tym zakresie Iwano-Frakiwsk relatywnie intensywne relacje posiadał z odległym Lublinem.

Liczba powiązań między beneficjen-tami projektów 1 5 9

Granice państwowe Obszar wsparcia

0 60 km

Ryc. 43. Powiązania między beneficjentami realizującymi wspólne projekty w ramach programu współpracy transgranicznej Polska – Białoruś - Ukraina 2007–2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MR.

Biorąc pod uwagę uzyskany obraz powiązań między beneficjentami wspólnych projektów na pograniczu wschodnim Polski można stwierdzić, iż czynnik bliskości granicy (poza obszarami przejść granicznych) nie wpływał na zwiększenie aktywności w zakresie nawiązywania współpracy. Ukształtowane specyficzne struktury przestrzenne współpracy były efektem istnienia bardzo dużego obszaru wsparcia oraz

‘zamkniętej’ granicy państwowej będącej zewnętrzną granicą UE i strefy Schengen.

4.5. Charakter i sieci współpracy transgranicznej na pograniczu