Rozwój polskich badań w zakresie problematyki granic i pograniczy

Rozwój polskich badań w zakresie problematyki granic i pograniczy generalnie wpisuje się w przedstawione wcześniej tendencje, jednakże widoczna jest także pewna ich specyfika.

Jakkolwiek początków geografii politycznej w Polsce można się doszukiwać już w XVI w. w pracach Macieja Miechowity (Sobczyński 2008), to jednak zasadniczy rozwój polskiej geografii politycznej przypada na okres zaborów i koncentruje się na kwestii powrotu do państwowości Polski i określenia jej granic (Eberhardt 2004;

Sobczyński 2008c). Dużą wagę przykładano ponadto do kwestii granic etnicznych, językowych i religijnych. Wiedza w zakresie geograficzno-demograficznym pozwalała na uzasadnienie różnych koncepcji proponujących układ granic politycznych kraju (Eberhardt 2004). Z uwagi na uwarunkowania historyczne państwo polskie wielokrotnie zmieniało swoje granice, co, między innymi, przyczyniło się do powstania licznych opracowań dotyczących problematyki terytorialnej Polski (ziem polskich).

Przeważały w nich zdecydowanie prace traktujące granicę jako cechę terytorium kraju, w którym istnieje ścisły związek między kwestią granic i terytorium. Dominacja opracowań poświęconych wyznaczaniu obszaru ziem polskich oraz określaniu przebiegu granic politycznych państwa polskiego wpisuje się w nurt tradycyjnego podejścia w badaniach granic.

Od lat 50-tych XX w., głównie z uwagi na istniejące uwarunkowania, zainteresowanie badaniami geograficzno-politycznymi zdecydowanie osłabło.

Intensyfikacja badań w tym zakresie rozpoczęła się w latach 70-tych, ale dopiero przemiany systemowe w Polsce i na świecie w latach 90-tych XX w. skutkowały

rozkwitem geografii politycznej (Sobczyński 2008). Wtedy też nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania problematyką granic i obszarów przygranicznych. Było to bezpośrednią konsekwencją transformacji politycznej zapoczątkowanej w 1989 r., która wywarła zdecydowany wpływ na modyfikację znaczenia i funkcji granic oraz funkcjonowania obszarów przygranicznych w wymiarze m.in. ekonomicznym, społecznym i przestrzennym (Heffner 1998). W dalszym ciągu podejmowane były badania problematyki pograniczy w tradycyjnym ujęciu historycznym (Koter 1997, Rykiel 1997 za: Sobczyński 2008c), czemu towarzyszyło jednakże znaczne poszerzenie zakresu tematycznego prowadzonych analiz i upowszechnienie nowych podejść badawczych. Dla badań granic i pograniczy był to z pewnością moment przełomowy.

Na znaczeniu zyskały w głównej mierze opracowania dotyczące przemian na obszarach pograniczy w nowych uwarunkowaniach politycznych i społeczno-gospodarczych, a także procesów będących skutkiem „otwierania” granic.

W początkowym okresie transformacji poruszana problematyka dotyczyła, głównie teoretycznych zagadnień kształtowania się granic i pograniczy (m.in. Ciok 1990, 2004, Eberhardt 2004; Gorzym-Wilkowski 2005; Kałuski 1990, 1990; Koter 2015a, 2015b; Moraczewska 2008; Rykiel 1990, 1991, 2006, 2011; Sobczyński 2006).

Obserwowane istotne zmiany funkcji granic spowodowały jednoczesne zwiększenie zainteresowania powiązaniami transportowymi i zagadnieniem przenikalności granic (m.in. Komornicki 1999, 2004, 2005; Więckowski i in. 2012) oraz analizami wpływu funkcji granicy na kształtowanie się procesów i zjawisk w obszarach przygranicznych (w tym na życie mieszkańców) (m.in. Ciok 1979, 1996; Gorzelak, Jałowiecki 2001;

Heffner 1996, 1998; Kałuski 1992; Trosiak 1993). W okresie późniejszym, zgodnie z trendem ogólnoświatowym, pojawiły się opracowania podejmujące problem możliwości rozwoju obszarów przygranicznych i pogranicznych w różnych aspektach, np. turystyki (m.in. Kałuski 2007; Miszczuk 2015; Więckowski 2010), uwarunkowań geopolitycznych (m.in. Miszczuk 2013b), zagospodarowania przestrzennego (m.in.

Ciok 1990, 2004, 2012; Węcławowicz i in. 2006; Więckowski 2008)¹¹.

Istotne znaczenie odgrywały także badania obszarów przygranicznych jako obszarów peryferyjnych (w sensie ekonomicznym i geograficznym) (m.in. Ciok 1996;

Miszczuk 2012, 2013a; Przemiany... 1995) oraz w kontekście obserwowanych dysproporcji poziomu rozwoju w wymiarze przestrzennym (m.in. Ciok i inni 2008;

Miszczuk 2008b).

Od połowy lat 90-tych zaczęły się rozwijać badania w sferze gospodarczej - współpracy podmiotów gospodarczych (m.in. Stryjakiewicz 1998; Gruchman i in.

2002), rozwoju handlu przygranicznego (m.in. Powęska 1994, 1995; Werwicki, Powęska 1993) i innych powiązań gospodarczych (m.in. Stryjakiewicz 1996, 1998), które kontynuowane były również w realiach członkostwa Polski w UE i strefie Schengen (m.in. Dołzbłasz, Raczyk 2016, 2017; Powęska 2016; Szejgiec 2010;

Szejgiec, Wiśniewski 2008; Wróblewski 2014). Istotnym aspektem były także analizy struktur przestrzenno-handlowych miast podzielonych (m.in. Dołzbłasz 2015a;

Dołzbłasz, Raczyk 2012; Kulczyńska 2010; Kulczyńska, Matykowski 2008, 2011).

11 Kwestie zagospodarowania przestrzennego pograniczy i obszarów przygranicznych podejmowane są ponadto oczywiście w dokumentach strategicznych i planistycznych opracowywanych na szczeblu krajowym i regionalnym.

Stale obecnym przedmiotem badań są kwestie mniejszości etnicznych i narodowych oraz badania pograniczy w aspekcie zróżnicowania etniczno-wyznaniowego oraz społeczno-kulturowego mieszkańców (m.in. Barwiński 2004, 2012, 2014; Barwiński, Leśniewska 2011; Eberhardt 1998; Koter 1995, 2003; Kowalski 1998, 2010; Rykiel 2000; Sobczyński 2006).

Liczne w opracowaniach europejskich i amerykańskich badania z perspektywy społecznej, np. stereotypy, kwestie językowe i inne aspekty społeczno-kulturowe, były przez polskich geografów jak dotychczas poruszane relatywnie rzadko (m.in. Siwek 2008; Szul 2005, 2008) i stanowiły one przedmiot zainteresowania głównie socjologów i politologów (m.in. Dębicki 2010; Jańczak 2007; Kurcz, Sakson 2009). Również stosunkowo rzadko były także realizowane przez geografów badania z zakresu np.

governance na pograniczach (m.in. Stryjakiewicz, Tölle 2009).

W związku z coraz większą otwartością granic Polski i coraz większymi możliwościami prowadzenia współpracy przygranicznej (transgranicznej, itp.) nastąpił bardzo dynamiczny rozwój badań w tym zakresie. Przy czym utrzymującej się dużej popularności tej tematyki towarzyszyła modyfikacja głównych pól zainteresowania.

Stosunkowo bogatą literaturą udokumentowana jest problematyka współpracy przygranicznej Polski z krajami sąsiednimi. Przede wszystkim dotyczy ona jednak wybranych, poszczególnych obszarów (np. granica między poszczególnymi państwami, euroregion, województwo, miasto) lub zakresów tematycznych (np. współpraca w zakresie ochrony środowiska), a opracowań kompleksowych i porównawczych jest względnie niewiele. W początkowym okresie transformacji najwięcej opracowań dotyczyło polskiej granicy zachodniej, co wynikało m.in. z faktu, iż powiązania instytucjonalne z Niemcami zaczęły się rozwijać wcześniej w porównaniu z innymi granicami, kierunek zachodni był najbardziej atrakcyjny z punktu widzenia zainteresowania współpracą polskich instytucji oraz nastąpił dynamiczny rozwój handlu przygranicznego, itd. (m.in. Ciok 1990, 2004; Gorzelak i inni 2004; Olejniczak 2008; Stasiak, Miros 1995; Stryjakiewicz 1996; Węcławowicz i inni 2006). Analizy dotyczące granicy południowej skupiały się przede wszystkim na jej środowiskowym i turystycznym aspekcie oraz kwestii dostępności transportowej (m.in. Potocki 2010;

Więckowski 2004, Więckowski i inni 2012). Od początku lat 90-tych badano także intensywnie relacje w regionie Morza Bałtyckiego (m.in. Grzelak 1997; Palmowski 2000; Wendt 2003). W kolejnych okresach wzrosło zainteresowanie wschodnią granicą Polski, czego efektem było pojawienie się licznych opracowań poświęconych współpracy z Rosją, Białorusią czy Ukrainą (m.in. Anisiewicz 2012; Anisiewicz, Palmowski 2014, Miszczuk, Kawałko 2005; Miszczuk 2008a, 2017; Komornicki 2008a, 2008b; Palmowski 2007, 2008, 2013). Z uwagi na odmienne uwarunkowania polityczne i gospodarcze większe znaczenie miały w tym obszarze analizy ruchu granicznego i oddziaływania granicy zewnętrznej UE i strefy Schengen. Bardzo niewiele natomiast badań poświęcono współpracy na pograniczu polsko-litewskim (Kowalski 1999; Pogranicze polsko-litewskie 2002).

Popularnym przedmiotem badań w zakresie współpracy były euroregiony, powstające od lat 90-tych wzdłuż polskich granic (Gorzym-Wilkowski 2002; Heffner 2002; Kałuski 2004; Lewkowicz 2013, Malendowski, Ratajczak 2000; Stasiak 2002), przy czym wydaje się, iż w ostatnich latach zainteresowanie nimi wyraźnie spadło.

Generalnie, pomimo bogatego dorobku naukowego, powstało relatywnie niewiele

opracowań poświęcono kompleksowej ocenie efektów realizacji idei integracji w wymiarze społecznym, ekonomicznym i przestrzennym (m.in. Gorzelak i inni 2004;

Gorzelak, Krok 2006; Gorzelak, Zawalińska 2013; Krok, Smętkowski 2006; Dołzbłasz, Raczyk 2010a; Dołzbłasz, Raczyk 2015).

W porównaniu do ogólnoświatowych tendencji widocznych w badaniach nad granicami (szczególnie prowadzonych w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej) w Polsce zdecydowanie mniej opracowań poświęcono analizie powiązań funkcjonalnych na obszarach pograniczy, taki jak np. dojazdy do pracy. W głównej mierze wynika to z niedostatków statystyki publicznej w tym zakresie. W znacznym stopniu utrudnia to lub wręcz uniemożliwia rozwój badań dotyczących kształtowania regionów transgranicznych w funkcjonalnym ujęciu. Zdecydowanie mniej jest także współczesnych opracowań teoretycznych, a także opracowań biorących pod uwagę granicę (i związane z nią procesy) w szerszym i ‘ponadprzestrzennym’ rozumieniu.

Opracowania na gruncie polskiej geografii również w nieco mniejszym stopniu uwzględniają odejście od linearnego i terytorialnego ujęcia granic widocznego w badaniach światowych. Jakkolwiek mniej popularny w polskich badaniach jest także aspekt społeczny i kulturowy granic, to jednak zauważalny jest nowy i ważny kierunek badań oparty o podejście sieciowe oraz o analizę relacji współpracy (por. rozdz. 2.3).