Omawiając w poprzedniej części tego rozdziału podstawowe po- jęcia oraz czynniki determinujące zakres działania starano się wy- kazać pośrednio także główne tendencje przemian zakresu działania współczesnej ochrony zdrowia, które wyrażają się przede wszyst- kim w postaci:
4) znacznego rozszerzenia się zakresu działania ochrony zdrowia (od stanu pełnego zdrowia lub zagrożenia chorobą do terminalnych stanów w chorobach nieuleczalnych);
b) profilaktycznego ukierunkowania działania ochrony zdrowia (z wyodrębnieniem się trzech faz postępowania zapobiegawczego w zależności od zaawansowania procesu chorobowego);
c) rozwijania się kompleksowego działania współczesnej ochrony zdrowia, co należy rozumieć jako działanie uwzględniające zarów- no całokształt potrzeb zdrowotnych społeczeństwa, jak i całokształt dostępnych środków i metod działania na rzecz zdrowia społeczeń- stwa (wynikających z postępu naukowego, technicznego i społecz- nego), które współczesne społeczeństwa mogą i powinny uruchomić dla optymalnego zabezpieczenia własnych potrzeb zdrowotnych.
Rozważania dotychczasowe dotyczyły w zasadzie wyłącznie tych zakresów działania ochrony zdrowia, które łączą się bezpośrednio z działalnością profilaktyczno-leczniczą. Te zadania można określić jako główne elementy zakresu działania (lub główne funkcje) ochro- ny zdrowia, gdyż ich celem bezpośrednim jest w istocie ochrona zdrowia ustroju zagrożonego możliwością choroby (pierwsza faza profilaktyki) bądź zagrożonego toczącym się procesem chorobowym.
(druga faza profilaktyki — leczenie), bądź częściowo lub trwale ograniczonego wskutek przebytej choroby (trzecia faza profilakty- ki — metafilaktyka), bądź wreszcie nieodwracalnie niszczonego
(opieka w chorobach nieuleczalnych).
Na ryc, 1 przedstawiono schematycznie główne elementy zakresu działania współczesnej ochrony zdrowia w zależności od faz roz- woju procesu chorobowego.
Jest zrozumiałe jednak, że dla prawidłowej realizacji głównych elementów zakresu działania (lub głównych zadań) współczesnej ochrony zdrowia konieczne jest także rozwinięcie i sprawne dzia-
Proflaktyka __ Profilaktyka. Profilaktyka 3 fazy 1 fazy "TP (motafilaktyka) Elementy |Zepobioganio zakresu” |nieowolsto 1 i | i
dzisłania | lumoc- i
oenony | meno, Zapo- I Leczenie t zdrowia | zarowio) bieganie zopoblogaj | „ia
p swoiste | lace 1 PA
Poziom 2
potencjalu zorowia Topleka medyczo-spoteczna
i NAJ i 1
Fory |tom | zdaza I 3ta}
procesu | Stan lzogrożenią wczosny ghoro. | pelnego | ustroju | okres | wpolni | aj po. | choroba | = zejście chorob, bowego | zdrowia | chorobą | choroby Irożwinięta| myśine
i
i i
H (i k
L Wene wd. | | kalectwo ARESE wale Rye. 1. Zakros działania wapólczosnej ochrony zdrowia (strzalka u podstaw ykrosu wykazuje. tondoncje przesuwania. si torm dzialania od. napawczyć do! zapobiegania w miarę postępu. naukowo-technicznego 1. spolecznego (wy B. kloczkowskiogo)
łanie wielu funkcji pomocniczych, takich jak: szkolenie zawodowe
pracowników, działalność badawczo-naukowa, działalność wycho- Wawczo-oświatowa w zakresie problematyki zdrowótnej, współpra- Ca międzynarodowa w dziedzinie ochrony zdrowia oraz ogólna koordynacja, czyli kierowanie całym procesem troski o zdrowie spo:
łeczeństwa.
Tak więc, uwzględniając całokształt zadań głównych i pomocni- 'czych, można zaproponować następujący podział i charakterystykę zasadniczych elementów zakresu działania współczesnej ochrony zdrowia.
GŁÓWNE FUNKCJE (ZADANIA) OCHRONY ZDROWIA
Umacnianie zdrowia. Określone jest także nazwą pro-
filaktyki ogólnej lub nieswoistej, twórczej działalności higienicznej, lub medycyny konstruktywnej; dotyczy osób zdrowych, przed za- działaniem na ustrój czynnika chorobotwórczego. Obejmuje dzia-
łania natury ogólnohigienicznej, poprzez kształtowanie odpowied- nich warunków życia (środowiska pracy i nauki, warunków miesz- kaniowych, żywienia, stosunków międzyludzkich, wychowania fi- zycznego i psychicznego, wypoczynku itp.).
Działania zmierzające do umacniania zdrowia wykraczają znacz- nie poza bezpośredni zakres działania instytucji służby zdrowia, Muszą być uwzględniane w każdej niemal dziedzinie działalności państwowej i społecznej. Służba zdrowia działa tu głównie poprzez inicjowanie potrzeb, działanie oświatowo-wychowawcze, nadzór za- pobiegawczy i bieżący oraz bezpośrednią opiekę zapobiegawczą nad ludźmi szczególnie podatnymi na działanie czynników chorobotwór- czych (kobiety ciężarne, noworodki, niemowlęta, dzieci, młodzież itp.).
Swoistezapobieganie chorobom (profilaktyka ukie- runkowana lub swoista) dotyczy także ludzi zdrowych, ale zagrożo nych konkretną chorobą, Działanie zapobiegawcze może być skie- rowane na jeden lub więcej spośród trzech czynników współzależ- nych w powstawaniu choroby: ustrój ludzki, czynnik chorobotwór- czy lub środowisko (tzw. trlada ekologiczna).
Zapobieganie swoiste (ukierunkowane) dotyczy współcześnie nie tylko chorób zakaźnych, ale i niezakaźnych (np. zapobieganie cho- robom zawodowym, wolu nagminnemu, otyłości, próchnicy zębów, wadom postawy itp.
Służba zdrowia działa w tym zakresie z tytułu swoich obowiąz- ków i uprawnień do nadzoru zapobiegawczego i bieżącego oraz po- przez masowe akcje zapobiegawcze (szczepienia ochronne, masowe akcje dezynfekcyjne, np. w zwalczaniu malarii, jodowanie soli ku- chennej w zapobieganiu wolu, masowe fluorowanie wody w zapo- bieganiu próchnicy zębów itp.).
Umacnianie zdrowia i ukierunkowane zapobieganie chorobom wchodzą w zakres profilaktyki pierwszej fazy, zyskują dominujące znaczenie w działaniu współczesnej ochrony zdrowia ze względu na największą ich efektywność ogólnospołeczną.
Leczenie zapobiegające rozwojowi choroby odpowiada pojęciu profilaktyki drugiej fazy, Dotyczy osób, u któ- rych czynnik chorobotwórczy zadziałał już na ustrój, wywołując proces chorobowy.
Sens zapobiegawczo nastawionego leczenia polega przede wszyst-
kim na dążeniu do jak najwcześniejszego wykrycia i rozpoznania procesu chorobowego oraz podjęcia wczesnego i możliwie skutecz- nego leczenia w celu przerwania procesu chorobowego.
Zapobiegawcze ukierunkowanie leczenia jest realizowane prak-
tycznie między innymi przez;
a) organizowanie masowych badań przeglądowych ludności (np.
w celu wykrycia stanów przedrakowych lub wczesnych zmian no-
wotworowych, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy itp.);
b) przeprowadzanie katastralnych (spisowych, środowiskowych) badań rentgenowskich i tuberkulinowych w celu wczesnego wykry-
wania gruźlicy,
©) okresowe badania pracowników zatrudnionych w przemyśle.
lub rolnictwie w celu wykrycia najwcześniejszych objawów zatru- cla lub choroby zawodowej;
d) zapobiegawcze stosowanie leków w przypadkach zadziałania czynnika chorobotwórczego na ustrój i dużego prawdopodobieństwa się choroby (np. środków przeciwmalarycźnych, prze- ciwprątkowych, gammaglobuliny, szczepionki przeciw wściekliż- nie u osób pokąsanych, surowicy przeciw tężcowi i innych);
©) stosowanie czynnego poradnictwa (dyspanseryzacji), zwłaszcza w przypadkach chorób o powolnym, a złośliwym przebiegu, i w cho-
tobach o dużym znaczeniu społecznym;
1) jak najszersze udostępnienie możliwości diagnostycznych I lecz- niczych (w zakładach opieki zdrowotnej lub w domu chorego) dla przypadków indywidualnych;
g) stosowanie zasady rejonizacji opieki profilaktyczno-leczniczej,
która ułatwia nadzór środowiskowy nad ludnością, umożliwia pla- nowaną i czynną kontrolę stanu jej zdrowia oraz zwiększa dostęp-
ność opieki profilaktyczno-leczniczej,
Leczenie ograniczające skutki choroby i re- habilitacja — odpowiadają pojęciu profilaktyki trzeciej fazy
(metafilaktyka), Dotyczy osób, u których choroba doprowadziła do krócej lub dłużej trwającego ograniczenia niektórych czynności
ustroju lub pozostawiła trwałe kalectwo.
W przypadkach krócej trwającego ograniczenia fizjologicznych
czynności ustroju postępowanie rehabilitacyjne ogranicza się do
tzw. kontrolowanej rekonwalescencji wspomaganej zazwyczaj fizy-
koterapii itp.
W przypadku długo trwającego lub trwałego ograniczenia czyn- ności ustroju konieczna jest rehabilitacja chorego, która polega nie tylko na usprawnieniu fizycznym lub psychicznym, ale także na re- edukacji i resocjalizacji, mających na celu przywrócenie optymal- nej aktywności społecznej chorego, Wobec zwiększającej się szan- sy przeżycia ludzi po urazach oraz osób przewlekle chorych lub sta- rych zwiększa się w konsekwencji odsetek ludności z przewle- kłymi zaburzeniami fizycznymi i psychicznymi lub z kalectwami, które w interesie indywidualnym i społecznym wymagają sprawnej opieki rehabilitacyjnej.
Praktyczne zabezpieczenie działalności rehabilitacyjnej wymaga współdziałania zarówno służb medycznych, jak i innych służb spo- łecznych (reedukacja, resocjalizacja, terapia pracą, praca chroniona itp), opierających się na zakładach opieki zdrowotnej (szpital, sa:
natoria rehabilitacyjne, przychodnie, oddziały pracy chronionej) bądź też kontrolowanej rehabilitacji w domu chorego.
Opieka medyczno-społeczna nad głęboko upośledzo- nymi fizycznie lub psychicznie oraz opieka terminalna nad nieule- czalnie chorymi dotyczy przypadków chorób postępujących i nie- uleczalnych, w których ani leczenie, ani rehabilitacja nie są ju w stanie poprawić ich przebiegu lub zapobiec zejściu. Większa ob
nie szansa przeżycia tych chorych powoduje zwiększenie się jch liczby w społeczeństwie i wymaga zorganizowanej opieki medycz- nej i społecznej bądź w zakładach zamkniątych (szpitale w okresie obostrzeń lub zakłady opieki specjalnej, np. dla głęboko upośledzo- nych umysłowo, dla przewlekle chorych itp.), bądź w domu chore- go. Jest to także jedna z przyczyn integracji działania ochrony zdro- wia i pomocy społecznej,
balneoterapią, leczeniem klimatycznym, dietetycznym
POMOCNICZE FUNKCJE (ZADANIA) OCHRONY ZDROWIA
Szkolnictwo zawodowe pracowników medycznych i pa- ramedycznych. Roższerzający się zakres działania ochrony zdro- wia oraz postępująca specjalizacja zawodowa wpływają za- równo na stale wzrastające zapotrzebowanie liczbowe personelu fachowego ochrony zdrowia (konieczność szkolenia podstawowe-
go), jak i na konieczność ich dalszego doszkalania podyplomo-
wego.
Szkolenie podyplomowe pracowników medycznych, którego po- trzeba wynika przede wszystkim z szybkiego postępu wiedzy me- dycznej, staje się nieodzowne dla utrzymania właściwego poziomu współczesnej ochrony zdrowia i obejmuje:
a) specjalizację;
b) doskonalenie biegłości zawodowej;
©) aktualizację wiedzy.
Działalność naukowo-badawcza staje się obecnie nieodzowna dla utrzymania społecznej efektywności ochrony zdro- wia oraz jej prawidłowego rozwoju.
W większości krajów jest ona rozwijana i koordynowana przez resortowe lub uczelniane instytuty naukowo-badawcze służby zdro- wia i obejmuje przede wszystkim:
a) badanie warunków zdrowotnych społeczeństwa;
b) badanie potrzeb zdrowotnych społeczeństwa;
©) badanie sprawności działania na rzecz zdrowia społeczeństwa.
Działalność wychowawczo-oświatowa w za- kresie ochrony zdrowia. Celem jej jest stałe podnosze- nie kultury zdrowotnej społeczeństwa, od którego w dużym stop- niu jest uzależniona społeczna efektywność ochrony zdrowia oraz właściwe wykorzystanie świadczeń zdrowotnych.
Oddziaływanie wychowawczo-oświatowe powinno dotyczyć za- Tówno odbiorców świadczeń profilaktyczno-leczniczych (tj. ogółu Społeczeństwa), jak i, pracowników organów administracyjnych 1 przedstawicielskich, decydujących o praktycznej realizacji zadań zasad polityki zdrowotnej państwa (oświata zdrowotna wyższego topnia, działalność informacyjna i instruktażowa). Współczesne rodki masowej informacji ułatwiają skuteczność działania w tym kresie.
Współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony ię niezbędna do prawidłowego kształtowania rozwo- działania krajowych służb zdrowia, między inny- 4) konieczności międzynarodowej wymiany naukowych i prak- cznych doświadczeń w zakresie ochrony zdrowia;
b) konieczności podejmowania wspólnych akcji profilaktycznych (wynikających między innymi ze wzmożonej migracji ludności i zwiększającej się szybkości masowego transportu);
c) konieczności prowadzenia międzynarodowych badań porów- nawczych nad problematyką ochrony zdrowia;
d) konieczności współpracy w zakresie ochrony zdrowia z kraja- mi rozwijającymi się pod względem ekonomicznym i kulturalnym (kraje Trzeciego Świata),
Główną rolę inicjującą i koordynującą w zakresie współpracy międzynarodowej w ochronie zdrowia spełnia obecnie Światowa Organizacja Zdrowia,
Zarządzanie ochroną zdrowia. Współczesna ochro- na zdrowia, obejmująca tak szerokie i ważne zakresy działania, wy- maga systematycznej koordynacji organizacyjnej między innymi poprzez; jednolite planowanie, zabezpieczenie prawnych i ekono- micznych podstaw działania oraz stałą kontrolę jej działania | roz- woju, wykorzystującego metody naukowe (między innymi metody statystyczne, epidemiologiczne, socjologiczne, ekonomiczne i orga-
nizacyjne). k
Te funkcje wyodrębnity się w ostatnich latach jako specjalistycz- ne funkcje kierownicze ochrony zdrowia i stanowią główny czyn- nik integrujący całokształt zakresu działania współczesnej ochrony zdrowia.
Rozdział Il
ZASADY ORGANIZOWANIA WSPÓŁCZESNEJ OCHRONY ZDROWIA*