Zagadnienia rehabilitacji stanowią złożony problem nie tylko me- dyczny, ale także społeczny i ekonomiczny. Rehabilitacja zajmuje się przywracaniem zdrowia, sprawności fizycznej i psychicznej oraz przydatności społecznej ludziom dotkniętym kalectwem w następ- stwie przebytych chorób lub urazów.
Dominujący obecnie udział w powstawaniu inwalidztwa mają cho- roby przewlekłe, które stanowią około 80% wszystkich przyczyn (wśród nich przede wszystkim choroby układu krążenia, narządu ruchu, układu nerwowego, choroby psychiczne i reumatyczne). Po- zostałe 20%/ przyczyn inwalidztwa wiąże się z przebytymi urazami.
Postępowanie rehabilitacyjne powinno być stosowane powszech- nie przez każdego lekarza i w każdym zakładzie leczniczym służby
zdrowia (szpitale, sanatoria, poradnie ogólne, przemysłowe, zdrowia psychicznego, przeciwgruźlicze i inne poradnie specjalistyczne)
W procesie rehabilitacji są wyróżnione trzy zasadnicze elementy ściśle ze sobą powiązane:
1) rehabilitacja medyczna (lecznicza);
2) rehabilitacja społeczna;
3) rehabilitacja zawodowa.
REHABILITACJA MEDYCZNA (LECZNICZA)
Do podstawowych elementów rehabilitacji leczniczej należą:
a) zabiegi chirurgiczne mające na celu przywrócenie w maksy-
malnym stopniu funkcjonalnej wydolności dahego narządu, b) fizykoterapia,
©) gimnastyka lecznicza,
d) terapia zajęciowa,
e) psychoterapia,
1) nauczanie wykonywania czynności codziennych.
Zorganizowane formy rehabilitacji leczniczej nie istniały u nas
przed wojną. Załążki jej powstawały zaraz po wojnie i to głównie
w lecznictwie ortopedycznym, gdzie problem kalectw stał się szcze- gólnie ostry z powodu skutków wojny i okupacji, Powstała wów- czas na terenie kraju sieć zakładów i poradni rehabilitacyjnych.
Od tego czasu rehabilitacja medyczna rozwinęła się wyraźnie na terenie całego kraju i objęła nie. tylko specjalności, które zajmują się zaburzeniami narządu ruchu (ortopedia, neurologia, reumatolo-
gia), lecz także inne specjalności (psychiatria, kardiologia, kardio-
chirurgia, ftyzjatria, balneologia, torakochirurgia i inne).
W zakresie stacjonarnej opieki zdrowotnej powstały następitjące
grupy ośrodków rehabilitacji leczniczej:
— kliniki rehabilitacyjne akademii medycznych;
— terenowe śzpitale lub oddziały rehabilitacyjne przy szpitalach
wojewódzkich; s
— sanatoria rehabilitacyjne.
W lecznictwie ambulatoryjnym ważną rolę w rehabilitacji speł- niają poradnie specjalistyczne (szczególnie reumatologiczne, zdro- wia psychicżnego, dla dzieci z uszkodzeniami: narządu ruchu) oraz wojewódzkie poradnie usprawniania leczniczego.
Rehabilitacja lecznicza stała się obecnie jednym z czołowych pro- blemów społecznej służby zdrowia w naszym kraju, a wiele ośrod- ków może poszczycić się już wieloletnim doświadczeniem. Na szcze-
gólną uwagę zasługują wyniki rehabilitacji uzyskane w chorobach
układu krążenia, narządu ruchu, układu oddechowego oraz w cho- robach neurologicznych i psychicznych.
W latach 1970—1978 zorganizowano 18 wojewódzkich przychodni 1ehabilitacyjnych. Obecnie jest ich w kraju 25, Baza łóżkowa dla potrzeb rehabilitacji zwiększyła się w tym czasie ponad dwukrotnie i w skali kraju dysponuje obecnie ponad 8000 łóżek. Rehabilitację kompleksową (lecznicza, zawodowa i społeczna) prowadzi obecnie w Polsce 5 specjalistycznych zespełów opieki zdrowotnej, mając w dyspozycji 2600 łóżek i najnowocześniejsze urządzenia. Polskie metody rehabilitacji kompleksowej zyskały sobie powszechne uzna- nie w świecie.
Ważnym kierunkiem działania jest rozwój zaopdłtrzenia ortopedycznego. Zwiększający się procent osób w podeszłym wieku, stały wzrost urazowości, znacznie zwiększona liczba oby- wateli uprawnionych do bezpłatnych świadczeń — oto czynniki, które spowodowały znaczny wzrost zapotrzebowania na zaopatrze- nie ortopedyczne. W roku 1978 liczba zgłoszonych wniosków na nowe przedmioty ortopedyczne wynosiła około 360 000.
REHABILITACJA SPOŁECZNA
Zadaniem rehabilitacji społecznej jest pomoc inwalidzie w powro- cie na uprzednio zajmowane miejsce w pracy, w rodzinie i społe- czeństwie, z którego został wyłączony wskutek choroby lub urazu.
Rehabilitacja społeczna jest zadaniem złożonym i obejmuje etap opieki lekarskiej (celem leczenia jest również uzyskanie skutku społecznego), warunki szkoleniowe oraz sprawy bytowe. Zapew- nienie inwalidzie właściwej opieki spoczywa w ręku zespołu ludzi i instytucji, których wysiłki koordynuje kwalifikowany pracownik socjalny ze znajomością zagadnień psychologii, ustawodawstwa i so- cjologii. Usługi z zakresu poradnictwa socjalnego obejmują szeroki zakres problemów, od prostych spraw, materialnych aż do skompli- kowanych sytuacji osobistych i rodzinnych. Podstawowym zada- niem służby zdrowia prowadzącej rehabilitację jest konieczność do-
kładnego zapoznania się z indywidualnymi potrzebami inwalidy
oraz dokładne rozeznanie środowiska, do którego chory ma powró-
cić,
Problemy rodzinne inwalidy odgrywają znaczną rolę w procesie
rehabilitacji, zwłaszcza sytuacja rodzinna dziecka kalekiego', Ka-
lectwo dziecka może stać się przyczyną poważnych konfliktów ro- dzinnych, z drugiej jednak strony udział rodziców lub opiekunów w długotrwałym procesie rehabilitacji jest absolutnie niezbędny, a ostateczny jej wynik w znacznym stopniu zależy od ustabilizo- wanej i sprzyjającej sytuacji rodzinnej, Troska o właściwe nasta-
wienie psychiczne rodziców i uzyskanie ich współpracy — to obo-
wiązek nie tylko lekarza i psychologa, alei asystenta socjal-
nego. Zaniedbania rodziców w stosunku do dzieci trwale upośle-
dzonych na zdrowiu wynikają często z nieznajomości ich podsta- wowych potrzeb, a informowaniem o tych potrzebach powinna zaj- mować się właśnie służba socjalna.
Innym zadaniem służby socjalnej wynikającym ze specyficznych
potrzeb wieku dziecięcego jest troska o zapewnienie każdemu dziec-
ku kalekiemu ciągłości nauki szkolnej, jako ważnego elementu re-
habilitacji. Ze względu na wyjątkową wagę tego zagadnienia asy- stent socjalny musi być zawsze gotów do usuwania wszelkich prze- szkód utrudniających dziecku systematyczną naukę (jest to teren współpracy służby socjalnej z władzami oświatowymi).
Obecnie doszliśmy w naszym kraju do etapu, w którym dobrze zorganizowana służba socjalna stała się niezbędna jako ważny ele- ment zespalający cały proces rehabilitacji i zapewniający ludziom.
kalekim uzyskanie maksymalnej sprawności życiowej.
Konieczność ta jest logiczną konsekwencją dotychczasowych
osiągnięć uzyskanych w rehabilitacji leczniczej. Niezależnie od
wszystkich aspektów humanitarnych przemawiają za tym również argumenty natury społeczno-ekonomicznej. $
W ostatnich latach coraz bardziej docenia się w Polsce potrzebę rozwijania służb socjalnych w. lecznictwie i rehabilitacji, Świadczą o tym między innymi następujące fakty:
* Gąssowski P, Kleczkowski B: Zagadnienia organizacji służb socjalnych w leczniczej rehabilitacji dzieci kalokich w Polsce, Zdrowie Publiczne 1967, 3, 380.
a) zapoczątkowanie przez resort zdrowia i opieki społecznej sy- stematycznego szkolenia pracowników socjalnych oraz organizowa- nie zjazdów i konferencji poświęconych socjalnym aspektom reha- bilitacji;
b) tworzenie coraz liczniejszych komórek socjalnych w szpitalach, ośrodkach rehabilitacyjnych i zespołach opieki zdrowotnej;
©) coraz większe docenianie zagadnień socjalnych przez lekarzy 1 innych pracowników medycznych społecznej służby zdrowia;
d) rozwój działalności organizacji zajmujących się niesieniem po- mocy osobom o upośledzonym zdrowiu oraz popularyzację w spo- łeczeństwie idei rehabilitacji inwalidów (Polski Komitet Pomocy Społecznej z liczną kadrą honorowych opiekunów społecznych dzia- łających w terenie, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Związek Har- cerstwa Polskiego oraz Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem).
REHABILITACJA ZAWODOWA
Celem i zadaniem rehabilitacji zawodowej jest przygotowanie inwalidy do podjęcia pracy oraz zatrudnienia w odpowiednich wa- 1unkach, Rehabilitacja zawodowa następuje z zasady po rehabili- tacji leczniczej oraz — jeżeli zachodzi potrzeba — po zaopatrzeniu inwalidy w protezy lub aparaty ortopedyczne.
Do podstawowych elementów i zadań rehabilitacji zawodowej in- walidów należą:
a) poradnictwo zawodowe, które powinno zawierać specjalistycz- ną ocenę inwalidy z punktu widzenia lekarskiego, psychologiczne- go 1 zawodowego, pod kątem możliwości jego szkolenia i zatrudnie- nia (elementy tego poradnictwa istnieją w szkołach specjalnych, zakładach szkolenia inwalidów, przychodniach rehabilitacji zawo- dowej oraz lekarskich komisjach inwalidztwa i zatrudnienia);
b) przygotowanie inwalidów do pracy, polegające na przeszko- leniu ich w zawodzie lub czynnościach odpowiadających pozosta- łym sprawnościom inwalidy;
©) zatrudnianie inwalidów na stanowiskach roboczych odpowied- nio dobranych i dostosowanych do kalectwa bądź choroby prze- wlekłej;
d) sprawowanie opieki lekarskiej i socjalno-bytowej nad inwali- dami pracującymi,
W bardzo wielu przypadkach nawet ciężkich okaleczeń lub chorób rehabilitacja przywraca pełną zdolność fizyczną i zawo- dową, przy czym chory wraca na swe dawniej zajmowane stano- wisko pracy,
U niektórych chorych podjęcie pracy jest uwarunkowane adapta- cją stanowiska pracy (np. zmiana rodzaju krzesła, zmiana wysoko- ści warsztatu itp.). U innych zachodzi konieczność nauczenia się innego zawodu (rehabilitacja zawodowa umożliwia choremu. zmia- nę zawodu),
Czasem chory może wrócić mimo kalectwa do pracy, jeśli stwo- rzy mu się warunki pracy chronionej (np. chory ze zmianami reu- matycznymi, który nie może pracować w chłodzie, może pracować w zamkniętym pomieszczeniu). Spółdzielczość inwalidzka przyjmu- Je pod swoją opiekę chorych, którzy mogą pracować w warunkach specjalnych.
U niektórych chorych po ukończeniu leczenia kalectwo jest tak ciężkie, że nie mogą oni opuszczać mieszkania, ale dzięki rehabili- tacji uzyskują zdolność do pracy chałupniczej, Chorzy tacy prze- chodzą również pod opiekę spółdzielczości inwalidzkiej, która. do- starcza im surowce i narzędzia pracy oraz odbiera produkty pracy za odpowiednim wynagrodzeniem,
W nielicznych przypadkach nie udaje się z powodu ciężko- ści kalectwa fizycznego lub psychicznego uczynić chorego, zdol- nym do jakiejkolwiek pracy, ale i w tych przypadkach reha- bilitacja jest uzasadniona i spełnia swój cel, jeśli potrafi chorego uniezależnić od pomocy drugich osób. Takie usamodzielnienie chorego przez rehabilitację uwalnia rodzinę od konieczności sta- łej, całodziennej opieki, zwiększając siłę roboczą rodziny.
Rehabilitacja — we wszystkich jej odmianach — jest procesem o głębokiej wartości humanitarnej, ale oprócz tego ma duże zna- czenie ekonomiczne dla gospodarki kraju..
Zagadnienia rozwoju rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia in- walidów znalazły swoje miejsce w odpowiednich aktach władz-pań- stwowych. W 1949 roku został opracowany (przez ówczesne, Mini- sterstwo Pracy i Opieki Społecznej) ramowy program rehabilitacji zawodowej, którego założeniem było rozwiązanie problemu inwa- lidztwa przez odpowiednio dobraną pracę dla inwalidów, a nie tylko za pomocą rent i zapomóg. Założenia programu rehabilitacji zawo-
dowej zostały przyjęte przez Prezydium Rządu, które (uchwałą z 29 XI 1950 r. w sprawie opieki nad inwalidami) nałożyło na minister- stwa gospodarcze obowiązek zwiększenia w podległych im zakła- dach zatrudnienia inwalidów, z jednoczesnym zapewnieniem im od- powiednich warunków bytowych.
Uchwała Rady Ministrów z 1962 roku zobowiązała wszystkie większe zakłady przemysłowe, których pracownicy są objęci opieką przemysłowej służby zdrowia, do zorganizowania i prowadzenia — w miarę potrzeb i możliwości — ośrodków rehabilitacji zawodowej oraz pracowni psychologii i fizjologii pracy, jak również do współ- działania z komisjami lekarskimi do spraw inwahdztwa i zatrudhie- nia, zwłaszcza w zakresie zatrudniania inwalidów na odpowiednich stanowiskach.
Podstawę prawną do rozwoju rehabilitacji zawodowej i zatrud- nienia inwalidów stanowi także rozporządzenie Rady Ministrów (6 V 1967 r.) w sprawie planowego zatrudniania inwalidów, Rozpo- rządzenie to zobowiązuje m.in. właściwe do spraw zdrowia i opieki społecznej organy urzędów wojewódzkich do organizowania woje- wódzkich poradni rehabilitacji zawodowej oraz organizowania za- kładów rehabilitacji zawodowej,
Uchwała ta zaleciła Związkowi Spółdzielni Inwalidów rozwijanie sieci spółdzielni inwalidów, zwłaszcza w formie zakładów pracy chronionej (dla niewidomych, dla inwalidów z powodu gruźlicy, chorób psychicznych, nerwowych i innych), oraz rozszerzenie dzia- łalności produkcy jno-usługowej spółdzielni inwalidów na miasta, w których istnieją skupiska inwalidów wymagających rehabilitacji zawodowej. Spółdzielniom inwalidów zapewniono odpowiednie za- opatrzenie w surowce, narzędzia i urządzenia oraz przyznano ulgi podatkowe i dotacje umożliwiające rozbudowę własnych spółdziel- czych zakładów leczniczo-wypoczynkowych i rehabilitacyjnych.
Inwalidzi zrzeszeni w Związku Spółdzielni Inwalidów znajdują dzię- ki tej organizacji stałą pracę, która przywraca im wiarę w ich spo-
łeczną użyteczność. 7
Najważniejsze aktualnie zadania stojące przed rehabilitacją inwa-
lidów to przede wszystkim: j
a) skuteczniejsze ujęcie profilaktyki kalectw, wczesne ich wykry-
wanie i wczesne leczenie; ;
b) lepsza organizacja lecznictwa urazowego i poprawianie pozio- mu tego lecznictwa;
©) pełniejsza i powszechniejsza integracja rehabilitacji medycz- nej z lecznictwem i przyjęcie zasady, że nie leczy się choroby, lecz chorego (dotyczy to przede wszystkim osób, których choroby, wa- dy lub okaleczenia grożą naruszeniem sprawności zawodowej, lub też już ją naruszyły);
d) organizacja szkół dla dzieci kalekich z internatami (co naj- mniej 1 internat w każdym województwie),
Dzięki rehabilitacji inwalidzi stają się pełnoprawnymi współoby- watelami. Świadomość użyteczności społecznej ich pracy decyduje o samopoczuciu i stosunku do życia, kształtuje ich pozycję społecz- ną i szacunek środowiska.