POJĘCIE EPIDEMIOLOGII

Dokonywania ocen stanu zdrowia ludności należy szukać w dzie- dzinie zainteresowań epidemiologii, Przed laty jednak epidemiolo- gia stanowiła dyscyplinę zajmującą się występowaniem i zwalcza niem chorób zakaźnych, Współczesna epidemiologia obejmuje za- kresem swych badań także choroby niezakaźne, które w ostatnich latach odgrywają dominującą rolę w patologii zbiorowości ludzkich.

Obecnie epidemiologia zajmuje się trzema grupami zagadnień, ta-

kimi jak 3

1. Opis częstości występowania i terytorialnego rozprzestrzenie- nia chorób, inwalidztwa, zgonów i innych zjawisk biologicznych w populacjach ludzkich, Dokonywane opisy stanu zdrowia popula- cji, uwidacznia jąc najważniejsze problemy zdrowotne, stanowią pod- stawę planowania działalności profilaktyczno=leczniczej służby zdro- wia, Informacje o rozpowszechnieniu chorób w całej populacji lub w grupach ludności wyróżnionych na podstawie takich cech, jak np. płeć, wiek, zawód, stan rodzinny, miejsce zamieszkania, pozy- skiwane być mogą z rutynowej, bieżącej sprawozdawczości insty- tucji służby zdrowia lub też dzięki specjalnie podejmowanym badas niom. Tę dziedzinę epidemiologii nazywamy epide'miologią opisową.

2, Badanie czynników przyczynowych warunkujących występo- wanie i rozpowszechnianie chorób, przez tworzenie, a następnie weryfikację hipotez etiologicznych, Dziedzina ta — epidemio- logia analityczna — rozwiązuje istotne problemy dotyczące głównie przyczyn występowania chorób niezakaźnych, które nie są wywoływane pojedynczym czynnikiem etiologicznym (wirusy, bak- terie), lecz z reguły wieloma wzajemnie powiązanymi czynnikami różnej natury,

3, Dostarczanie danych oceniających skuteczność podejmowanych działań profilaktycznych i leczniczych — przez prowadzenie tzw, badań interwencyjnych, czy też losowych badań kontrolowanych.

Zastosowanie bowiem w całej populacji dziecięcej szczepionki prze-

przeciw każdej innej chorobie wymagało uprzedniego potwierdzenia jej skuteczności w drodze badań eksperymental- nych. Wprowadzenie na rynek nowego leku wymaga również uprzednjej oceny jego skuteczności. Bardziej szczegółowe omówie- nie tej dziedziny epidemiologii tj. epidemiologii ekspery- mentalnej, jak i poprzedniej — analitycznej przekracza ramy niniejszego podręczni

"2, DEFINICJE ZDROWIA

Pojęcie zdrowia, jak i przeciwne mu pojęcie choroby, choć tak czesto używane, nie są łatwe do zdefiniowania, Dokładne okrośle- ie granicy między zdrowiem a chorobą — między fizjologią a pa:

lologią — nawet przy obecnym stanie wiedzy jest nadal trudne, Oczywiście w przypadku dużych zmian patologicznych, gdy wystę:

ują jawne, wyraźne objawy chorobowe (np. ból, gorączka, krwa- enie) okręślenie stanu zdrowia, w tym rozeznanie choroby, nie woduje na ogół trudności. Osoba z takimi dolegliwościami naj- ęściej sama szuka pomocy lekarskiej, Natomiast badając grupy ób pozornie zdrowych (np. w trakcie badań profilaktycznych) spo- łyka się przypadki, które na pewno nie należą do zjawisk fizjolo- Jicznych, lecz nie mogą być także podstawą do jednoznacznego roz:

znania określonych chorób i podjęcia stosownego leczenia, Nie- tóre zmiany pojawiające się niejako „fizjołogicznie” u osób star- zych (np. małe zmiany zwyrodnieniowe stawów kręgosłupa, nie:

ielkie powiększenie lewej komory serca) u pacjentów w młod- sych grupach wieku stają się przedmiotem dyskusji i wątpliwości terpretacyjnych.

Zdrowie — według Światowej Organizacji Zdrowia — to nie tyl- brak choroby czy niedomagania, ale pełnia dobrostanu fizyczne- , psychicznego i społecznego.

Definicja ta jest najbardziej znaną, lecz ostatnio coraz częściej ytykowaną jako zbyt idealistyczna i abstrakcyjna, Główny zarzut lotyczy trudności pomiaru (oceny) subiektywnych składowych tak zumianego zdrowia, W związku z tym powstają problemy z wy- orzystaniem tej definicji w praktyce, tj. zarówno w odniesieniu do

Irowia jednostki, jak i zbiorowości ludzkich.

"Twórca polskiej medycyny społecznej M. Kacprzak zdrowiem na- zywa nie tylko brak choroby czy niedomagania, ale dobre samopo- czucie oraz taki stopień przystosowania się biologicznego, psychicz- nego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w naj- korzystniejszych warunkach.

Z kolei B. Kożusznik nazywa zdrowiem zasób energii biologicz- nej, który umożliwia fizjologiczne funkcje ustroju, jego rozwój fi- zyczny i psychiczny, świadome i celowe działanie, rozmnaża- nie się oraz pokonywanie przeciwstawnych bodźców środowi- skowych,

Trudności w, definiowaniu zdrowia pogłębiają się przy rozważa:

niach dotyczących stanu zdrowia populacji. Rozpoznanie np. zawału mięśnia sercowego czy różyczki nie nastręcza na ogół trudności dia- gnostycznych | ocena stanu zdrowia osób dotkniętych tymi choro- bami nie jest trudna, Lekarze określają stan osób ze świeżym zawa- łem jako ciężki, poważny, groźny, zły itp. Pacjenci z różyczką są najczęściej — mimo tej choroby — w „dobrym stanie”. Powyższe — dość subiektywne i dalekie od precyzji — określenia stanu zdrowia jednostki nie mogą być wykorzystywane do oceny stanu zdrowia populacji, W praktyce określa się go bowiem liczbowo, tj, często:

ścią, intensywnością, nasileniem występowania w badanej popul cji zjawisk zdrowotnych (chorób, zgonów, inwalidztwa), Gdyby na terenie dużego miasta wystąpił tylko jeden przypadek zawału miq- śnia sercowego w ciągu roku i gdyby nawet zakończył się on niepo:

myślnie, można by z całym zadowoleniem stwierdzić, że sytuacja zdrowotna w odniesieniu do tej choroby jest bardzo dobra (popu- lacja „bardzo zdrowa” pod tym względem). Gdyby z kolei na tere- nie jakiegoś małego miasteczka odnotowano kilka przypadków za- wału mięśnia sercowego w ciągu roku, to należałoby stwierdzić, że sytuacja zdrowotna jest tu o wiele gorsza niż w dużym mieście.

Do obiektywnej, liczbowej oceny stanu zdrowia populacji oraz do wszelkich porównań w tym zakresie stosowane są współczynniki opisujące częstość występowania chorób, czy też zgonów. Współ- czynniki te nazywamy negatywnymi miernikami stanu zdrowia, gdyż w gruncie rzeczy nie oceniają one zdrowia, ale braki w tym zdrowiu. Przedstawimy je w następnym podrozdziale. Wspomnieć należy jeszcze o tzw. pozytywnych (bezpośrednich) miernikach sta- nu zdrowia populacji, Opierają się one na specjalnych badaniach

sprawności fizycznej, próbach wydolności i adaptacji poszczegól-

nych układów, czy też na charskterystykach rozwoju somatycznego grup ludności (badania spirometryczne, ergometryczne, poziom he- moglobiny, grubość fałdu skórno-tluszczowego itp.). Mierniki te są wprawdzie obiecujące, lecz w chwili obecnej mogą być trak- towane wyłącznie jako uzupełnienie mierników negatywnych.

3, MIERNIKI ROZPOWSZECHNIANIA ZJAWISK ZDROWOTNYCH W POPULACJI

W ocenie rozpowszechnienia chorób można posługiwać się bądź liczbami bezwzględnymi (np. w woj, szczecińskim w 1975 roku za- notowano 350 nowych przypadków kiły i 3438 przypadków rzeżącz:

ki), bądź też — co jest bardziej uzasadnione — współczynnikami, Ñj. liczbami względnymi powstającymi przez odniesienie liczby be:

względnej obserwowanych chorób czy zgonów do przeciętnej licze- ności populacji, w której zjawiska te zachodzą w obserwowanym.

okresie.

Współczynnik zapadalności, czyli zachorowalności (Wz), określa liczbę nowych zachorowań na omawianą jednostkę ehorobową, tj. liczbę zachorowań, które rozpoznano jedynie w ana liżowanym roku, w przeliczeniu na 100, 1000, 10 000 lub 100.000 lud-

lości (czyli w przeliczeniu na 10")

Wim ETTI

Oczywiście, np. w 1980 roku spośród wszystkich osób chorych na Jruźlicę, pozostających pod opieką poradni przeciwgruźliczych, ść osób zachorowała w tymże roku (i ta część stanowiłaby licz- ik współczynnika zapadalności na gruźlicę), lecz znaczna czę:

ób zachorowała w roku 1979, a nawet jeszcze wcześniej i z racji go, iż gruźlica jest chorobą przewlekłą, może nadal pozostawać

opieką poradni w roku 1980.

Współczynnik chorobowości okresowej (Wchok) cały okres od 1 I do 31 XII 1980 roku z powodu gruźlicy zawie- by w liczniku obie grupy chorych tzn. nowe przypadki + „stare”

z okresu poprzedniego. Jest on więc zawsze wyższy od współczyn- nika zapadalności.

Wchok = Heba wszystkich przypadków choroby „, przeciętna liczebność populacji

Licznikiem współczynnika chorobowości punk- towej (Wehp) jest natomiast liczba chorych na analizowaną cho- robę konkretnego dnia — najczęściej pierwszego lub ostatniego dnia roku, lub też na ostatni dzień czerwca bez względu na to, od jak dawna chorują. Współczynnika tego nie oblicza się dla krótkotrwa- łych chorób zakaźnych, np. grypy, rzeżączki,

liczba chorych w analizowanym „punkcie' c;

Wchp m SW, liczobność populacji w tym dniu ^{X 108} Współczynnik umieralności ogólnej (Wuo), zwa:

ny też współczynnikiem zgonów, zawiera w liczniku ogólną. liczbę zgonów z powodu wszystkich przyczyn w analizowanym roku, z r guły obliczony na 1000 osób (patrz także podrozdział „Elementy de- mografii”,

m ŻONA Uczba go!

Wao m pzgciątna liczobność populacji

Jeżeli natomiast w liczniku umieści się np. liczbę zgonów z po-

wodu konkretnej przyczyny (gruźlicy, nowotwórów, wypadków), to obliczony współczynnik należy nazwać szczegółowym (specyficznym) współczynnikiem zgonów (z powodu gruźlicy, nowotworów, wypadków), Podobnie też w mianowniku, zamiast przeciętnej liczebności populacji, może się znaleźć np. li- czebność populacji kobiót w wieku 20—30 lat, lecz wówczas w licz- niku należy umieścić liczbę zgonów odnotowaną w ciągu roku w tej

właśnie grupie płci i wieku. Będzie to także szczegółowy współczyn- nik zgonów. Szczegółowym współczynnikiem umieralności jest tak- że niezwykle ważny współczynnik umieralności nie- mowląt (Wun), obliczany w sposób nieco odmienny.

liczba zgonów niemowląt (poniżej 1 roku życia)

run m Ezba zgonów niemowlat (ponioj rka Życia) „gg

Bi liczba urodzeń żywych w ciągu roku

Współczynnik umieralności proporcjonalnej (Wup) to innymi słowy odsetek zgonów z powoda określonej przy- czyny w stosunku do ogółu zgonów w danym róku.

key a Nodi Aie

Wup = Ueba zgonów z powodu analizow

ogólna liczba zgonów. SBE X 100. ^by

Aktualne wielkości omówionych tu współczynników zgonów po- dano w podrozdziale 5.

Współczynnik śmiertelności (W$) nie służy wpraw- dzie do oceny częstości zgonów w populacji, lecz należy tu o nim wspomnieć, Określa on mianowicie odsetek zgonów z powodu ana- lizowanej choroby w stosunku do liczby osób chorych na daną cho- robę. Innymi słowy jest on miernikiem prawdopodobieństwa zgonu dla osób chorych na analizowaną jednostkę chorobową i świadczy 0 jej ciężkości,

W ocenie stanu zdrowia nie sposób pominąć sytuacji demogra- licznej danej populacji. Niektóre współczynniki demograficzne są niejako automatycznie traktowane jako mierniki stanu zdrowia, in-

je natomiast — jako charakterystyki wpływające na ten stan.

spółczynniki rozpowszechnienia chorób można ponadto obliczyć lylko wówczas, gdy dostępne są zarówno informacje zdrowotne licznik), jak i demograficzne (mianownik). Elementy demografii

rzedstawiono w punkcie 5.

4. ŹRÓDŁA INFORMACJI O STANIE ZDROWIA LUDNOŚCI

Źródła danych, które mogą być przydatne w opisie sytuacji zdro- otnej ludności, można podzielić na pierwotne (bezpośrednie) i wtór-

(pośrednie) — tab. 1.

Za informacje pierwotne uważane są te dane, które groma- lzi się z przeznaczeniem głównie do analizy sytuacji zdrowotnej pulacji. źródłem takich danych są specjalnie organizowane bada- ja stanu zdrowia wybranych grup ludności, np. pracowników za- jadu pracy, uczniów szkół, ludności miasta, regionu itp, Informacja-

wtórnymi są dane zbierane rutynowo przez różne instytucje

wykorzystywane nie tylko do analizy stanu zdrowia, ale także,

| czasami przede wszystkim, do innych celów, np.: planowania i za-

Tabela 1

Żródła Informacji wykorzystywanych do oceny stanu zdrowia ludności Źródła wtórne (pośrednie) tzw, rutynowa sprawozdawczość.

służby zdrowia.

ródła pierwotne (bezpośredniej

Specjalnie organizowane badania | I. Wybrane dane demograficzne:

stanu zdrowia ludności, obejmi. | a) stan I struktura ludności

Jace: b) ruch naturalny ludności (urodzenia,

a) całą populacją (np. Polski, jed zgony, przyrost naturalny) nego miasta, konkretnego za: |II, Dane o chorobach t ich skutkach ładu pracy, wydziału lub od. | a) z dokumentacji ambulatoryjnej ople- działu produkcyjnego), tzw. ba- kl zdrowotnej

dania wyczerpująco b) z dokumentacji stacjonarnej opieki b) część populacji dobranej w zdrowotnej

sposób losowy lub celowy (np. | c) z obowiązkowej zgłaszalności niektó:

reprezentacja ludności dorosłej rych chorób (ostre i przewlekłe cho- miasta, określonej grupy wie- roby zakałne, nowotwory, choroby ku, zawodu itp), tew, badania

częściowe, losowe, a przy spel- du nerwowego)

nieniu pownych, określonych | d) dane o absencji chorobowej warunków reprozontacyjno ©) dane o inwalidztwio

(dokumentacja 208)

1) dane z badań profilaktycznych (bada nia wstępne, okresowa, katastralne, colowano i.)

zawodowa, choroby psychiczne | ukła-

rządzania ochroną zdrowia. Zakres i jakość statystyk zdrowotnych zależą od stopnia rozwoju służb statystycznych i zasięgu rutyno- wej sprawozdawczości,

Uzyskiwane w ten sposób dane mogą służyć przygotowaniu jedy- nie wstępnej oceny sytuacji zdrowotnej ludności, Należy pamiętać, że wtórne źródła informacji niosą ze sobą pewne istotne ogranicze- nia. Podstawowym jest fakt, że dostarczają one danych tylko o tej grupie ludzi chorych, którzy korzystając z opieki medycznej zostali zarejestrowani w odpowiednich placówkach służby zdrowia. Osoby te nie odzwierciedlają ogółu chorych lub zagrożonych chorobą.

U wielu bowiem osób choroba przebiega w okresie początkowym bezobjawowo i nie powoduje samoistnego zgłoszenia się w celach diagnostycznych czy leczniczych. W niektórych przypadkach nawet osoby z wyraźnymi objawami choroby nie zgłaszają się samoistnie

ów predysponujących do korzystania z opieki zdrowotnej, ch głównie od uświadamiania sobie potrzeby tej opieki, bądź też wskutek niewystarczającego działania tzw. czynników umożli- wiających korzystanie z opieki zdrowotnej, zależnych głównie od stopnia jej dostępności. Stąd wynika konieczność prowadzenia re- glonalnych i środowiskowych badań epidemiologicznych. Logan na podstawie pogłębionych badań prowadzonych w Birmingham okre- Ślił, że stosunek między zarejestrowaną zgłaszalnością (potrzeby zdrowotne wyrażone) a rzeczywistą chorobowością ludności (potrze- by zdrowotne rzeczywiste) wynosi 1:7 i jest różny dla poszczegól- nych chorób, np. dla nadciśnienia tętniczego wynosi 1 ; 4, a dla raka szyjki macicy aż 1 : 20.

O opisanych wyżej ograniczeniach statystyk zdrowotnych należy szczególnie pamiętać przy ich wykorzystywaniu do diagnozowania i prognozowania potrzeb zdrowotnych ludności.

INFORMACJE O ZGONACH

Ewidencja umieralności prowadzona jest w Polsce na podstawie kart zgonów wystawianych przez lekarzy lub wyjątko- Wo przez innych fachowych pracowników służby zdrowia (felczer, łożna). Obowiązkiem lekarza wystawiającego kartę zgonu jest:

a) stwierdzenie zgonu,

b) ustalenie przyczyny zgonu,

c) ustalenie tożsamości osoby badanej,

d) stwierdzenie, że nie zachodzi podejrzenie przestępstwa.

W karcie zgonu oprócz danych metrykalnych umieszczona jest rzyczyna zgonu wyjściowa, wtórna i bezpośrednia, Statystyki zgo- jw opracowywane są wyłącznie na podstawie wyjściowej przy- yny zgonu, tzn, tej, która rozpoczęła proces chorobowy prowa- acy do zgonu. Korzystając ze statystyk zgonów należy pamiętać równo o zaletach, jak i o wadach tego źródła informacji

Za korzystny należy uznać fakt, że każdy zgon w Polsce jest reje- trowany, a o przyczynie zgonu orzeka lekarz zazwyczaj znający Jrzeszłość zdrowotną zmarłego.

Współczynniki zgonów są dobrymi miernikami występowania cho- b o stosunkowo krótkim przebiegu i wysokiej śmiertelności, np.

ostrych zawałów mięśnia sercowego, nowotworów złośliwych. Błędy obciążające statystyki zgonów mogą wynikać z różnych możliwo- ści diagnostycznych i przygotowania zawodowego lekarzy wy- stawiających kartę zgonu, jak i z trudności w prawidłowym ustaleniu przyczyny zgonu wyjściowej, wtórnej i bezpośred- niej,

INFORMACJE O CHOROBACH

Statystyki szpitalne powstają na podstawie karty staty- stycznej szpitalnej ogólnej, zakładanej chorym w czasie każdorazo- wego pobytu w szpitalu.

Z różnych informacji znajdujących się wtym dokumencie dla ce- lów statystyk zdrowotnych, najwaźniejsze są przyczyny hospitali zacji, Karta statystyczna szpitalna ogólna uwzględnia: chorobę za- sadniczą wg rozpoznania klinicznego oraz chorobę współistniejącą (Jedną, najważniejszą),

Lekarz wypełnia odpowiednią część karty przy wypisie pacjenta ze szpitala, umieszczając obok przyczyny hospitalizacji, odpowied- nie numery statystyczne (wg MK,CHU I Pz).

Statystyki szpitalne, mimo iż należą do, bardziej dokładnych i wia- rygodnych źródeł informacji, mają dość istotne ograniczenia przy- datności dla oceny stanu zdrowia ludności, Należy pamiętać, że nie wszystkie osoby chore wymagają leczenia szpitalnego, W szpitalach leczone są cięższe przypadki, podczas gdy chorzy na taką samą cho- robę tylko o lżejszym przebiegu nie są hospitalizowani. Statystyki szpitalne rejestrują przypadki, a nie osoby, tzn. że chory może być kilkakrotnie hospitalizowany z tego samego powodu w okresie spra- wozdawczym i każdorazowo bądzie miał wystawioną kartę staty- styczną, Duża wartość statystyk szpitalnych polega na dokładnej informacji dotyczącej rozpoznania choroby, stawianego na pod- stawie wyników badañ specjalistycznych, laboratoryjnych i sekcyj- nych.

Dane z zakładów ambulatoryjnej opieki zdro- wotnej są w aktualnie dostępnej formie mniej przydatne do opi- su sytuacji zdrowotnej ludności, Rutynowo rejestruje się jedynie liczbę przyjętych pacjentów w poszczególnych poradniach, bez uwzględnienia ich płci, wieku oraz przyczyny zgłoszenia się.

Prowadzona dokumentacja zdrowotna (historia choroby) nie po- ala na dokonywanie zbiorczych zestawień uwzględniających cho- kżby przyczynę zgłoszenia się do lekarza. Ponadto warto zwrócić wagę, iż istnieją pewne „obiektywne czynniki", takie jak: różne nożliwości diagnostyczne przychodni, różny stopień wyszkolenia arzy, w większości przypadków jednorazowy kontakt z pacjen- poprzedzający rozpoznanie, które dość istotnie zmniejszają war- lość danych o stanie zdrowia, możliwych do uzyskania z zakładów

|bulatoryjnej opieki zdrowotnej,

Dane o chorobach podlegających obowiązko- emu zgłoszeniu lub rejestracji, W Polsce obo- lązkowi zgłoszenia podlegają ostre choroby zakaźne, choroby za- lowe oraz nowotwory, a obowiązkowi rejestracji przez poradnie ipocjalistyczne — choroby przenoszone drogą płciową i gruźlica,

d kilku lat rejestrowane są także choroby psychiczne,

1. Choroby zakaźne najdłużej podlegają obowiązkowemu zgłasza- (1919 r.). Obowiązkiem tym objętych jest 45 chorób zakaźnych.

fażdy rozpoznany przez lekarza przypadek choroby zakażnej, lub podejrzenia, powinien być zgłoszony na specjalnej karcie (pocz- Iwej) do przychodni rejonowej chorego: oraz do terenowej stacji anitarno-epidomiologicznej. Uzyskane w ten sposób dane stanowią.

Ddstawę do opracowywania bieżącej zachorowalności na choroby

ikażne (sprawozdania tygodniowe i okresowe) na terenie poszcze.

blnych województw oraz w całym kraju. Wiarygodność takich sta- Jstyk obniża się wówczas, gdy zgłaszalność określonych chorób le jest pełna, kompletna, ź

2. Choroby i zatrucia zawodowe (oraz ich podejrzenie) podobnie choroby zakaźne podlegają (zgodnie z Kodeksem Pracy z 1974 r.)

dązkowi zgłoszenia przez lekarza. Za choroby zawodowe uwa- są zarówno ostre, jak i przewlekłe stany powstające wskutek ykonywania zawodu, wynikające z charakteru danej pracy lub

warunków, w których ona się odbywa i będące na liście chórób

lodowych i zatruć przemysłowych (lista ta obejmuje aktualnie

| pozycji chorobowych”).

W przypadku podejrzenia choroby zawodowej lekarz ma obowią- zgłoszenia jej do Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sa-

W dokumencie ORGANIZACJA OCHRONY ZDROWIA (Stron 36-40)