OCHRONA WODY"

Narastająca waga problemu ochrony wód w Polsce wiąże się ści- śle z szybkim rozwojem przemysłu wodochłonnego i wytwarzające- go zanieczyszczenia, ze wzrostem ludności i usług w aglomeracjach miejskich, powodujących wzrost ilości i szkodliwości ścieków ze szczupłymi zasobami wodnymi w kraju oraz niedostateczną świa- domością kierownictw zakładów o szkodliwości społecznej i eko- nomicznej nieprzestrzegania zasad ochrony wód.

Punktem wyjścia do określenia głównych kierunków działania w gospodarce wodnej jest ocena obecnych i przyszłych potrzeb po- szczególnych działów gospodarki narodowej. Głównymi użytkowni- kami wody są przemysł, ludność i rolnictwo. Każdy z tych maso- wych odbiorców różni się pod względem wielkości poboru wody,

* Ustawa z dnia 24 X 1074 r. Prawo wodno (Dz.U. Nr 38, poz. 230).

sposobu użytkowania i stopnia zużycia oraz pod względem dyna-

miki wzrostu zapotrzebowania na wodę. Przemysł w chwili obecnej jest największym użytkownikiem wody. Woda pobierana przez prze- myst jest zużywana bezzwrotnie w około 10%, Pobór wody przez przemysł wzrasta i nadal będzie wzrastał w szybkim tempie, zbliżo- nym do tempa rozwoju przemysłu,

Pobór wody przez miasta i osiedla służy głównie ludności i częś- ciowo różnym odbiorcom przemysłowym i komunalnym. W okresie międzywojennym wodociąg publiczny i kanalizację miało w Polsce 20%/o miast, skupiających około 50'/ ludności miejskiej, Z wody wo- dociągowej korzystało wówczas około 37% ludności miejskiej, a z kanalizacji około 31°/o,

Prowadzona po wojnie w miastach i osiedlach działalność remon- towa i inwestycyjna w zakresie wodociągów i kanalizacji pozwoli- ła na znaczny wzrost produkcji wody, jak również wzrost liczby ludności korzystającej z tych urządzeń, Na koniec roku 1979 z wo- dociągów publicznych korzystało 98,5% ludności miast, a z kanali- zacji — 97,8%, Zużycie wody na jednego mieszkańca korzystające- go z wodociągu wyniosło w roku 1980 średnio około 65 m,

Z punktu widzenia potrzeb zdrowotnych woda jest niezbędna czło- wiekowi jako napój, nieodzowny składnik pokarmów, środek do utrzymania czystości ciała, odzieży i otoczenia, Dla wymienionych potrzeb konieczna jest nie tylko odpowiednia ilość wody, ale 1 od- powiednia jej jakość.

Na szczeblu krajowym sprawy nadzoru nad jakością wody należą do Państwowej Inspekcji Sanitarnej, która ma następująco zadania

a) badanie składu wody do picia, zmian składu wody na skutek jej uzdatniania oraz wpływu tych zmian na zdrowie ludności, ze szczególnym uwzględnieniem mikroelementów pochodzenia natural- nego;

b) badanie czynników zmieniających smak i zapach wody do pi- cia, ich znaczenia higienicznego oraz sposobów ich usuwania;

©) badanie nowych środków i metod odkażania wody do picia;

d) badanie nowych kryteriów i metod oceny przydatności wody do picia;

e) opracowanie nowych metod badania wody do,picia,

Placówki PIS opracowują też metody uzdatniania wody z punktu widzenia higieny oraz prowadzą badania nad wpływem różnych

czynników na stan sanitarny wody, sposoby jej magazynowania i przesyłania, a więc badają wpływ substancji używanych do powle- kania wnętrz zbiorników i rur dla ochrony przed korozją oraz rur z nowych tworzyw, nowych technicznych sposobów czerpania wody itp.

Zapotrzebowanie wody w rolnictwie obejmuje potrzeby produkcji

rolnej i hodowlanej oraz ludności wiejskiej. Pobór wody dla lud-

ności wiejskiej i inwentarza żywego wynosi w skali rocznej około

500 mln m? i rozłożony jest dość równomiernie na obszarze kraju.

Duża część wsi, w sumie około 50% gospodarstw, ma trudności

w uzyskaniu wody odpowiedniej jakości. Wzrost produkcyjności wsi wymaga budowy studni głębinowych i wodociągów, co w du-

żym stopniu jest ujęte w programie inwestycyjnym gospodarki wod-

nej,

Z dokonanego przeglądu poboru wody przez głównych użytkow:

ników wynika, że pobór wody w gospodarce narodowej wzrośnie w roku 1980 o około 470% w porównaniu z rokiem 1960 i osiągnie około 22 mld m*. Zużycie wody nie rozdziela się równomiernie na

wszystkie miesiące roku, Na ogół zwiększa się. ono w miesiącach let

nich, a maleje w miesiącach zimowych. Największe sezonowe różni- ce w zapotrżebowaniu na wodę istnieją w rolnictwie, nieco mniej- sze w gospodarce komunalnej, W przemyśle zapotrzebowanie na wodę jest dość równomierne, choć w niektórych gałęziach przemy- słu, np. w przemyśle spożywczym, wykazuje również duże wahania sezonowo.

3, WARUNKI SPOŁECZNO-BYTOWE A ZDROWIE

O wielkości różnie w sytuacji zdrowotnej między krajami rozw niętymi ekonomicznie a rozwijającymi się mówi np. porównani współczynników umieralności ogólnej. Współczynnik zgonów w Pol- sce jest 2—3 razy mniejszy niż w większości krajów Afryki i Azji.

Jeszcze większe różnice notuje się w wielkości współczynnika umie- ralności niemowląt, gdzie rozpiętość między najniższym a najwyż- szym jest 10-krotna, W krajach rozwijających się o wielkości współ- czynnika zgonów czy współczynnika umieralności niemowląt decy- duja ciągle jeszcze choroby zakaźne.

W zasadzie każdy kraj znajduje się na jakimś etapie rozwoju i w tym sensie można go określić mianem kraju rozwijającego się.

W powszechnym użyciu termin „kraje rozwijające się" odnosi się jednak do państw, w których: a) produkcja, dochód i spożycie na 1 mieszkańca są niskie, b) proces rozwoju łączy się ściśle z głębo- kimi przemianami struktury politycznej, społecznej i ekonomicznej, c) istnieją potencjalne możliwości rozwoju ekonomicznego i wyko- rzystania miejscowych bogactw naturalnych. Kraje te określa się często terminem „kraje trzeciego świata”, W geograficznym sensie chodzi głównie o kraje Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej,

Spojrzenie na całokształt sytuacji, w jakiej znajdują się aktualnie kraje trzeciego świata, wskazuje na to, że wszędzie podejmowane są wysiłki przyspieszenia rozwoju ekonomicznego i społecznego, ale równocześnie wszędzie obserwuje się olbrzymie trudności, Mimo znacznego postępu mierzonego np. wielkością produkcji przemysło- wej czy rozwojem szkolnictwa, perspektywy osiągnięcia takiego po- ziomu rozwoju ekonomicznego, który pozwoliłby na zaspokojenie choćby najbardziej elementarnych potrzeb społeczeństw tych kra- jów, są bardzo odległe. Wysoka rozrodczość: w krajach rozwijają- cych się sprawia, że osiągnięcia, które wydawały się istotnym po-

stępem, pozwalają co najwyżej utrzymać stan posiadania.

Biorąc za punkt wyjścia aktualnie notowane tempo rozwoju go:

podarczego w różnych rejonach świata oraz aktualnie notowaną roz- rodczość można przewidywać, że w ciągu najbliższych 10—15 lat będzie żyło na świecie ponad 3 miliardy ludzi w krajach, w których przeciętny roczny dochód na głowę jednego mieszkańca nie prze- kroczy 200 dolarów, podczas gdy w tym samym czasie dochód na- rodowy przypadający rocznie na jednego mieszkańca Stanów Zjed- noczonych Ameryki Północnej przekroczy 5000 dolarów, Perspel tywy takie trudno określić mianem postępu. Niepokojący jes tym spadek tempa wzrostu produkcji przemysłowej, obserwow.

w ostatnich latach zarówno w krajach rozwijających się, jak i roz- winiętych.

Medycyna w wieloraki sposób może przejawiać swój wpływ na procesy rozwoju społeczno-ekonomicznego. W krajach rozwijają- cych się jej wpływy są szczególnie duże, poprzez udział w opano- waniu takich zasadniczych problemów, jak zwalczanie chorób za-

każnych i pasożytniczych czy walka z głodem i ubóstwem, Aktual- nie domeną działania medycyny w tych krajach są problemy pla- nowania rodziny. Trudności w realizacji zadań w tym zakresie są

„Jednak znaczne i wielorakie, Poczynając od trudności wynikających z nawyków, obyczajów i wierzeń, ciągle do najistotniejszych należą trudności związane z brakiem kadr służby zdrowia i środków umoż.

liwiających najbardziej optymalne wykorzystanie istniejącej bazy przez ogół potrzebujących.

Udział medycyny w walce z ubóstwem jest znaczny. Dzięki osiąg- nięciom w zwalczaniu chorób medycyna zwiększa sprawność, a tym samym wydajność pracy człowieka, Przykładem mogą być osiąg- nięcia medycyny w walce z malarią na obszarach strefy tropikalnej, W samych Indiach szacuje się, że walka z malarią dała gospodarce narodowej około 3 miliardów roboczodni efektywnej pracy rocznie.

Szacunek ten nie uwzględnia kosztów leczenia około 300 milionów osób, które rocznie przed podjęciem akcji zwalczania malarii cho- rowały w tym rejonie świata,

POZIOM WYKSZTAŁCENIA A ZDROWIE

Wszelki postęp jest możliwy tylko wtedy, gdy mamy do czynie- nia ze społeczeństwem znajdującym się na odpowiednim poziomie świadomości i wykształcenia, W skali świata miernikiem tego po- ziomu ciągle jeszcze jest analfabetyzm, W krajach rozwija- jących się ?/ ludności to analtabeci, a na kontynencie afrykańskim

nawet %/ę,

Trudno np. oczekiwać wzrostu plonów rolnietwa w tych krajach, w których odsetek umiejących czytać waha się w granicach 5—30%%, Korzystanie z nawozów sztucznych czy środków ochrony roślin wy- maga co najmniej umiejętności przeczytania instrukcji: stosowania tych środków. Postęp w dziedzinie uprzemysłowienia jeszcze bar- dziej zwiększa wymogi w zakresie ogólnego i fachowego przygoto- wania pracowników.

Poziom wykształcenia poszczególnych społeczeństw mierzony od- setkiem osób umiejących czytać odbija się bardzo wyraźnie na efek- tach pracy służby zdrowia, Szczególnie istotny wpływ może on mieć na efektywność oświaty zdrowotnej, stanowiącej podstawowy in- strument medycyny zapobiegawczej.

A WARUNKI SPOŁECZNO-BYTOWE

A ZAGADNIENIE OCHRONY ZDROWIA W POLSCE

"Wpływ na przeobrażenie struktury społecznej naszego kraju wy- wiera — poza industrializacją i urbanizacją — wiele innych czyn- ników związanych z charakterem socjalistycznych przeobrażeń, re- woluicją w dziedzinie kultury i oświaty, oddziaływaniem socjali- stycznego państwa w sferze wychowawczej itp. Wszystkie te czyn- niki wpływają bezpośrednio na kształtowanie się i zmiany struktury społecznej, wzmacniając, a niekiedy modyfikując działanie proce- sów industrializacji i urbanizacji.

Gospodarka narodowa Polski Ludowej stanowi w obecnej chwili istotny i coraz bardziej liczący się w świecie potencjał, Z kategorii zacofanych krajów rolno-przemysłowych wydźwignęła się Polska do grupy więcej niż średnio uprzemysłowionych państw świata, In- dustrializacja przyniosła gruntowne zmiany w strukturze zatrudnie- nia w Polsce. Zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej wzrosło 2 4753000 osób w roku 1950 do prawie 12 milionów w roku 1980.

Istotnym elementem przeobrażeń jest także wzrost zatrudnienia ko- biet w gospodarce uspołecznionej, W roku 1979 było ogółem 5,3 mln kobiet zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej (43,4 ogółu za- trudnionych), co stwarza nowe potrzeby społeczeństwa na usługi służby zdrowia (między innymi żłobki, przedszkola itp).

„lndustrializacja to jednak nie tylko wzrost potencjału przemysło- wego kraju i przekształcanie struktury zatrudnienia. Równocześnie stanowi ona także proces kształtowania się kadry o wysokich kwa- lifikacjach, dostosowanych do potrzeb nowoczesnego społeczeństwa, kadry, której zapotrzebowanie na ochronę zdrowia jest inne niż lud- ności krajów nieuprzemysłowionych,

W strukturze zatrudnienia coraz większy udział mają pracownicy z wyższym i średnim wykształceniem, Pod tym względem procesy socjalistycznej industrializacji i połączone z nimi procesy rewolucji w dziedzinie kultury i oświaty przyniosły Polsce trwałe i niezwykle głębokie przeobrażenia.

Wśród następstw industrializacji notujemy więc między innymi głębokie przemiany w zakresie potrzeb zdrowotnych i stopnia wy- korzystania świadczeń służby zdrowia. Przemiany te prowadzą do wyższego poziomu zainteresowań zdrowotnych i większej aktyw-

ności w tej dziedzinie, Daje to w efekcie nowy typ rozbudzonego i czynnego w zakresie problematyki zdrowotnej obywatela. Jego rosnący poziom ogólny i zawodowy pozwala lepiej wykonywać skomplikowane zadania i reagować właściwie na różnorodne bodźce i sytuacje życiowe. Nie są to sprawy z punktu widzenia problema- tyki zdrowotnej obojętne, Zarówno w dziedzinie prognozowania $y- tuacji zdrowotnej społeczeństwa, jak i w planowaniu potrzeb kadro- wych służby zdrowia należy brać pod uwagę ów rosnący poziom ogólny i zawodowy ludności, Stwarza to bowiem zarówno nowe możliwości w zakresie stosowania w praktyce zasad medycyny za- pobiegawczej, których pełne wykorzystanie jest szczególnie ważne 2 punktu widzenia efektywności wysiłków służby zdrowia, jak i na*

rzuca określone konieczności w zakresie przygotowania w odpo- wiednich proporcjach kadr specjalistów poszczególnych dyscyplin medycznych.

Wśród procesów społecznych, związanych z socjalistycznym.

uprzemysłowieniem kraju, poważne miejsce zajmują procesy prze- kształcania wsi. Część tych procesów to ruchy migracyjne wynika- jące z szybkiej urbanizacji. Obok ruchów migracyjnych istotne miejsce w procesach przeobrażenia wsi zajmują także konsekwencje postępu technicznego. Unowocześnienie rolnietwa (na skutek rozwo- ju przemysłu) umożliwia na wsi pracę licznej i rosnącej kadrze pra- cowników wykwalifikowanych, zapoznanych z nowoczesną techni- ` ką, dokształcających się, Jest to więc zmiana, która zwiększa dosto- sowanie mieszkańców wsi do wymogów nowoczesnej ochrony zdro- wia.

Procesy urbanizacji przebiegające z wielką siłą w latach powojen- nych poważnie zmieniły strukturę społeczną kraju. W roku 1980 ludność zamieszkała w miastach i osiedlach wynosiła 58,7'/o ogółu ludności kraju (dla porównania warto przypomnieć, że analogiczny wskaźnik w roku 1950 wynosił 370/6, w roku 1931 zaledwie 27,20%).

Pamiętać też należy, że procesy urbanizacyjne nie sprowadzają się tylko do przesunięć ludności pomiędzy wsią a miastem oraz sku- piania się ludności w ośrodkach wielkomiejskich, W szerol

cjologicznym sensie tego słowa urbanizacja obejmuje również po- ważne przeobrażenia w stylu i warunkach życia, wsi. Treścią tych przeobrażeń jest stopniowe zmniejszenie rozpiętości warunków życia między miastem a wsią, przybliżenie wsi do tych wzorców życia

miejskiego, które pod względem funkcjonalnym dostosowane są do potrzeb i perspektyw nowoczesnego społeczeństwa socjalistycznego.

Wchodzą tu w grę takie zjawiska masowe, jak docieranie do wsi masowych środków informacji i kultury, elektryfikacja i motoryza- cja, podnoszenie ogólnego standardu materialnego i kulturalnego, przede wszystkim zaś tworzenie się zróżnicowanego zawodu rolnika i kształtowanie się postaw zawodowych w warstwie chłopskiej, Przemiany te mają wielkie znaczenie dla integracji społeczeństwa naszego kraju. Zmniejszenie się różnicy między miastem a wsią stwarza z punktu widzenia ochrony zdrowia sytuację nową, korzyst niejszą. Łatwiej bowiem zorganizować opiekę zdrowotną nad wię szymi skupiskami ludności. Z drugiej jednak strony w społeczeń- stwach zurbanizowanych poważniejsze zadania spoczywają na pio:

nie medycyny zapobiegawczej,

4. ŻYWIENIE A ZDROWIE

Prawidłowe odżywianie uważa się obecnie za jeden z najważniej- szych czynników, mających wpływ na stan zdrowia człowieka, to- też zajmuje ono jedno z pierwszych miejsc wśród wskazań zmierza-

jących do ochrony. i wzmocnienia zdrowia ludności.

Dzięki odkryciom nauki posiadamy wiedzę pozwalającą zapobie- gać ujemnym skutkom niedożywienia i dysponujemy możliwościa- mi produkowania dostatecznej ilości pożywienia. Gdyby posiadaną wiedzę zastosować odpowiednio tam, gdzie jest najbardziej potrzeb- na, większość chorób mających swe źródło w głodzie można by wy- eliminować lub opanować. Tymczasem więcej niż połowa ludności świata, której liczbę ocenia się obecnie na 4,4 miliarda, pada ofiarą głodu lub żywienia niedostatecznego pod takim czy innym wzglę:

dem. Według oceny ekspertów zaledwie 13% całej ludności świata odżywia się wystarczająco „tzn. spożywa codziennie taką ilość pro- duktów żywnościowych, która odpowiada nie mniej niż 2700 kalorii (11304 kJ) oraz zawiera odpowiednie proporcje białek, tłuszczó witamin, soli mineralnych itd. Pożywienie dalszych 28'/6 mieszkań ców świata zapewnia wprawdzie mniej niż 2700 kalorii (11 304 kJ) dziennie, ale nieco więcej niż wynosi minimum biologiczne, niezbęd- ne do prawidłowej regeneracji organizmu, tj, 2200 kalorii (9211 kJ).

O tej grupie ludzi możemy powiedzieć, że co prawda nie cierpią

chronicznego głodu, ale ich odżywianie jest już niewystarczające,

‘ich dieta z reguły nie zapewnia odpowiednich proporcji podstawo- wych składników odżywczych. Najczęściej w tej grupie ludności występuje niedobór białka oraz niezbędnego zestawu witamin.

Najliczniejsza grupa mieszkańców Ziemi, bo aż 59% spożywa dziennie produkty wartości poniżej 2200 kalorii (9211 kJ), a więc poniżej dolnej granicy normy biologicznej, O tej grupie ludność mówimy już, że jest ona w stanie chronicznego głodu,

Również perspektywy na przyszłość nie są zbyt pocieszające, Eksperci obliczają, że biorąc pod uwagę obecne tempo przyrostu na- turalnego na świecie, tylko po to, aby utrzymać stan obecny w dzie- dzinie odżywiania się ludności, świat musi do roku 1990 podnieść swą produkcję żywności o 350/. Trudno obecnie przewidzieć, w ja kim stopniu jest to osiągalne, Rezerwy w tym zakresie są w każdym razie dość znaczne — i to zarówno w křajach słabiej rozwiniętych, gdzie niska produkcja rolna wynika z zacofania technicznego, jak

wysóko rozwiniętych krajach kopitalistycznych, gdzie dla utrzy- mania cen na rynkach światowych rozmyślnie hamyje się przyrost produkcji rolnej.

Klęski głodowe, które niegdyś dziesiątkowały ludność, stały się rzadkością w dobie obecnej, jednak do dnia dzisiejszego jeszcze mi- liony ludzi cierpią głód z powodu braku żywności bądź częściej wskutek. niedożywienia, wynikającego z braku niektórych tylko składników odżywczych, głównie białek, witamin i soli mineralnych.

Bez dostatecznej ilości każdego z tych składników w całodobowym.

żywieniu człowiek nie może być zdrowy.

W krajach rozwijających się problem niedożywienia jest w zasa- dzie najważniejszym problemem społecznym i zdrowotnym. Najbar- dziej powszechnym i istotnym problemem jest niedobór białka, któ- ry doprowadza do wystąpienia wielu chorób, szczególnie wśród dzie- ci pochodzących z uboższych warstw społecznych w krajach Ame- ryki Południowej, Afryki i Azji. Choroby te są wynikiem bądź og nego niedoboru białka, bądź też panujących w tych krajach zwycza- jów żywieniowych, uwarunkowanych tradycją, które sprawiają, że dzieci nie otrzymują nawet białka osiągalnego w danych warunkach, W niektórych krajach problem głodu jest tak poważny, że rację po- karmową otrzymuje przede wszystkim ten członek rodziny, który jest czynny zawodowo (stanowi to zresztą zasadniczy warunek jego

sprawności), natomiast dzieci pozostają ostatnie w kolejności do mi- ski. Społeczeństwo niedożywione jest w konsekwencji nie w pełni sprawne do pracy. W krajach rozwijających się problem głodu sta- nowi tym samym istotny hamulec postępu gospodarczego i społecz- nego, gdyż jego zwalczanie wymaga podjęcia wysiłków w kierunku wzrostu produkcji artykułów żywnościowych, głównie przez uprawę większych obszarów użytków rolnych. W niektórych rejonach po- prawa sytuacji żywnościowej zależy od rozwiązania problemu dys-

trybucji, w skali świata jednak zwalczanie głodu jest zależne od

wzrostu produkcji globalnej artykułów spożywczych,

Zależność między odżywianiem a stanem zdrowia jest oczywista.

Kraje, w których spożycie białka na osobę dziennie przekracza 75 g,

notują najniższą umieralność ogólną i umieralność niemowląt.

W krajach rozwijających się przeciętne dzienne spożycie białka na

osobę jest aktualnie o około 50%/e niższe niż w krajach rozwiniętych.

Medycyna zajmuje się głównie aspektami jakościowymi żywienia,

a w szczególności problemem niedoborów jakościowych. Badania kliniczne, terenowe i laboratoryjne umożliwiają wykrycie tych składników pokarmowych, których biak w pożywieniu może stano- wić na danym terenie największe niebezpieczeństwo.

WADY ŻYWIENIA

Do niedawna pojęcie wad w żywieniu ograniczano do jawnych niedoborów pokarmowych. Niedobory te były powszechne i na nich głównie skupiała się uwaga zarówno żywieniowców, jak i organiza- torów ochrony zdrowia,

Aktualnie wady żywienia dzieli się na następujące 4 grupy (wg A. Szczygła):

1) niedożywienie lub nadmierne żywienie, czyli niedokarmienie lub przekarmienie ilościowe;

2) niedożywienie jakościowe, czyli jawne lub utajone niedobory pokarmowe jednego lub kilku składników odżywczych;

3) nieodpowiedni dla organizmu stosunek poszczególnych skład- ników odżywczych w pożywieniu;

4) niewłaściwy tryb (reżim) żywienia.

Niedożywienie lub nadmierne żywienie (wady żywienia typu ilościowego). W każdym żywym organizmie, w związ-

ku z czynnościami jego tkanek i narządów, nieustannie zachodzą

różnorodne zjawiska fizykochemiczne: z jednej strony przyswajanie

(asymilacja) substancji organicznych i nieorganicznych pobie- ranych ze środowiska zewnętrznego i tworzenie własnych związków chemicznych, z drugiej — zużywanie się ciał żywych, rozpad i roz- szczepianie cząsteczek złożonych związków chemicznych, wchodzą- cych w skład budowy komórek i tkanek oraz ich wydalanie (dy- symilac ja).

Procesy te, choć przeciwstawne, są bardzo ściśle ze sobą związa- ne, W całości stanowią one jeden proces — proces przemiany ma- terii, W przebiegu czynności życiowych organizm człowieka oddaje do środowiska zewnętrznego znaczne ilości energií i odpowiednio do tego potrzebuje „dowozu nowych substancji, które zastąpią sub- stancje zużyte, W ten sposób przemiana materii i przemiana energii są nierozłącznie powiązane i stanowią niezbędny warunek życia.

W organizmie dorosłego człowieka procesy asymilacji i dysymi- lacji wzajemnie się równoważą, jednak w różnych okresach życia

W organizmie dorosłego człowieka procesy asymilacji i dysymi- lacji wzajemnie się równoważą, jednak w różnych okresach życia

W dokumencie ORGANIZACJA OCHRONY ZDROWIA (Stron 72-85)