Do niedawna Polska znajdowała się w tym stadium rozwoju do- mograficznego, które jest określane jako „przedpole starzenia się ludności! (8—107%, osób w wieku 60 i więcej lat), Po roku 1960 Pol.
ska weszła już w stadium „starzenia się ludności" (ponad 10/ osób w wieku 60 1 więcej lat), a prognozy demograficzne przewidują dal- sze systematyczne nasilanie się tego procesu*. Przedłużanie się cia ludzkiego oraz związany z tym wzrost udziału osób w wieku podeszłym w ogólnej strukturze ludności naszego kraju narzucają wiele nowych, istotnych problemów społecznych, wymagających szybkiego i racjonalnego rozwiązania. Wśród nich coraz ostrzej wy- stępuje problem utrzymania maksymalnej sprawności życiowej oraz przeciwdziałania procesom przedwczesnego zniedołężnienia fizycz- nego i psychicznego ludzi w wieku podeszłym przez odpowiednie postępowanie zapobiegawcze, lecznicze i rehabilitacyjne, Rozwiąza- nie tego problemu wymaga między innymi odpowiedniego progra- mu działania oraz dostosowania struktury organizacyjnej systemu opieki zdrowotnej także do potrzeb ludzi starych.
Dotychczasowa organizacja opieki zdrowotnej brała pod uwagę.
praktycznie dwa okresy życia ludzkiego — wiek dziecięcy i dojrza- ły. Dopiero od dość niedawna medycyna zaczęła interesować się
* Rosset E.: Ludzie starzy. Studium demograficzne. PWE, Warszawa 1967.
intensywniej trzecim okresem życia człowieka — starością. Geria- iria wyodrębniła się jako dyscyplina naukowa przed około 25 laty, ile mimo dość szybkiego rozwoju nadal jeszcze zasób wiedzy o sta- Izeniu się ustroju oraz o metodach postępowania zapobiegawczego, leczniczego i rehabilitacyjnego u ludzi starych jest porównawczo znacznie uboższy niż — dla przykładu — odpowiedni zasób wiedzy zakresu pediatrii, Stąd wynika między innymi trudność precyzyj- lego określenia zasad opieki zdrowotnej nad ludźmi starymi, Trud- ność tę pogłębia ponadto w naszym kraju brak szczegółowego roz- poznania ilościowych i jakościowych potrzeb zdrowotnych tej gru- py ludności oraz brak szerszych doświadczeń własnych w zakresie opieki geriatrycznej,
CHARAKTERYSTYKA POTRZEB ZDROWOTNYCH W WIEKU PODESZŁYM Badania nad wykorzystaniem świadczeń służby zdrowia w kra- Jach, które wcześniej niż Polska wkroczyły w stadium starzenia się ludności, wykazują, że osoby po 60 roku życia korzystają ponad dwukrotnie częściej ze wszystkich instytucji leczniczych w porów:
naniu z pozostałymi grupami wieku. Na tej podstawie można przy- puszczać z bardzo dużym prawdopodobieństwem, że już obecnie w Polsce wykorzystanie świadczeń służby zdrowia przez osoby w trzecim okresie życia przekracza 25'/» całości tych świadczeń.
Można także przypuszczać, że suma świadczeń opieki leczniczej dla osób w wieku podeszłym przekracza lub wkrótce przekroczy sumę świadczeń pediatrycznych.
Ostre i przewlekłe choroby mogą w każdym wieku prowadzić do ułomności różnego rodzaju i stopnia. Osoby młode wracają jednak w znacznie większym odsetku po zakończeniu choroby do pełnego zdrowia. U ludzi starych natomiast choroba prawie zawsze trafia na ustrój zmieniony wiekiem, w większym lub mniejszym stopniu obar- czony procesami inwolucyjnymi i zwyrodnieniowymi, co jest przy- czyną przedłużania się okresu zdrowienia i utrwalania się ułomno- ści. Pojęcie ułomności jest tu rozumiane w szerszym znaczeniu tego słowa, nie tylko w sensie ułomności fizycznej, lecz także psychicz- nej i społecznej. Dlatego też szczególnego znaczenia w opiece ge- riatrycznej. nabierają wszelkie metody działania profilaktycznego, zależnie od stopnia zaawansowania procesu chorobowego.
Podział chorób wieku starczego na ostre i przewlekłe ma: duże znaczenie praktyczne z punktu widzenia organizacji opieki zdro- wotnej, Leczenie chorób ostrych odbywa się na ogólnie przyjętych zasadach w szpitalach, ambulatoriach lub w domu chorego. Choro- by przewlekłe wymagają długotrwałego leczenia z reguły w warun- kach szpitalnych, a zarazem opieki medycznej i społecznej po wyjś- ciu chorego że szpitala w celu utrzymania stanu poprawy bądź, za- pobieżenia nawrotom, bądź też opóźnienia pogarszania się stanu
zdrowia, f
Rozpowszechnienie chorób przewlekłych, zarówno somatycznych, jak i psychicznych, jest u osób po 60 roku życia większe niż w in- nych grupach wieku, Z punktu widzenia postępowania leczniczego można podzielić choroby przewlekłe wieku starczego na trzy grupy, Do grupy pierwszej zalicza się choroby rokujące poprawę, a więc wymagające intensywnego leczenia i rehabilitacji (np. przewlekłe stany „zapalne dróg oddechowych, zawał serca, obrażenia pourazo- we), Do drugiej grupy należą choroby doprowadzające do ułomnoś- ci trwałej i nie rokujące poprawy (np. nowotwory, przewlekła nie- wydolność krążenia), Postępowanie lecznicze lub rehabilitacyjne nie osiąga w tych przypadkach trwałych wyników, łagodzi jednak prze- bieg i cierpienia chorego. Do grupy trzeciej można zaliczyć choroby związane ze starzeniem się ustroju (np. otępienie starcze, zmiany zwyrodnieniowe układu kostno-stawowego i układu krążenia), a wy- nikające z długiego życia oraz przebytych chorób i urazów. Medy- cyna współczesna nie zna skutecznych sposobów leczenia tych sta- nów, ale istnieją możliwości opóźnienia ich rozwoju przez racjo- nalną organizację życia ludzi starych, właściwe odżywianie, akty- wizację fizyczną i psychiczną, zapewnienie potrzeb socjalnych itp.
Badania dokonane w naszym kraju wykazują, że około 17%% ogółu populacji w wieku ponad 60 lat ma złą sprawność życiową (znacz nie zmniejszoną zdolność samoobsługi wskutek przewlekłych: cho- rób i ułomności), Szczegółowe badania przyczyn ułomności starczej, prowadzone na populacji osób po 65 roku życia w Edynburgu, wy- kazały, że 29/0 musi stale pozostawać w łóżku, 7,5%% nie wychodzi poza mieszkanie, 35,5% wychodzi poza dom, lecz ma bardzo ograni- czony zakres aktywności, a pozostałe 55/6 wykazuje normalny.
kres aktywności życiowej, Wśród przyczyn ograniczenia aktywni
cisżyciowej ludzi starych stwierdzono w 43% przypadków dolegli- wości stóp (z tego tylko 5,5% znanych i leczonych przez lekarzy), w 370/s inne zaburzenia narządu ruchu (z tego 210/4 znanych į leczo- nych), a w 12 zaburzenia układu moczowego (z tego 2,5%/ znanych i leczonych). Otępienie starcze wykazywało 27,5°/ badanych (z te- go tylko 3,5'% znanych lekarzowi sprawującemu opiekę), W znacz- nej większości przypadków stwierdzono u osób starych współistnie- nie kilku chorób przewlekłych lub ułomności ograniczających ich aktywność życiową, z których wiele można było usunąć przez od- powiednie postępowanie lecznicze lub korekcyjne (np. choroby stóp, zaburzenia wzroku i słuchu itp).
Należy podkreślić znaczny wpływ upośledzenia zmysłów na stan
psyćliiczny ludzi starych, Prawie co czwarty starzec jest głuchy lub
ma niekorygowane zaburzenia wzroku, W konsekwencji tego ulega
pogorszeniu kontakt z otoczeniem, zmniejsza się zakres zaintereso- wań'| obniża się sprawność życiowa.
'Ghoroba przewlekła jest dalszym urazem psychicznym, a przy- Jęgię do szpitala lub innego zakładu jest równoznaczne z. oder-
waniem od środowiska, koniecznością odstąpienia od przyzwy- cząjefj 1 nawyków. Dostosowanie się do nowych warunków i nie zpijnego środowiska wymaga dużego wysiłku, Starzy ludzie na
ogół żle przystosowują się do nowego miejsca, personelu, wyżywie-
Ala dp,
Zpajomośė stanu i reakcji psychicznych osób starych jest koniecz- na dla organizatorów opieki gerlatrycznej, jak również dla persone- luiredycznego i pomocniczego oddziałów dla przewlekle chorych i innych instytucji geriatrycznych. Od niej zależy między innymi dobór właściwych metod oraz efektywność postępowania lecznicze- go i rehabilitacy jnego.
Obecnie opieka zdrowotna nad ludźmi starymi obejmuje prze- ważnie osoby już wykazujące objawy chorobowe, a jej celem jest dążenie do wczesnego wykrycia i wyleczenia toczących się chorób (profilaktyka II fazy) oraz niedopuszczenie do nawrotów i utrwale- nia 'się niepomyślnych skutków chorób (profilaktyka III fazy, me- tafiluktyka). W miarę rozwoju organizacji zdrowotnej i społecznej opieka geriatryczna opiera się coraz szerzej na elementach medycy- ny 'zapobiegawczej. Zapobieganie przedwczesnej starości i choro-
bom z nią związanym musi polegać na higienizacji życia i staran- nej opiece medycznej ludzi młodszych, przed okresem starzenia się ustroju,
FORMY ORGANIZACYJNE OPIEKI GERIATRYCZNEJ `
Zapewnienie opieki stacjonarnej (w szpitalach i zakładach spe- cjalnych) wszystkim przewlekle chorym i niedołężnym starcom ekracza możliwości finansowe, kadrowe i lokalowe nawet kra- jów znacznie od nas zamożniejszych i dysponujących gęstszą siecią szpitalną. Coraz szerzej organizuje się zastępcze formy opieki nie wymagające lak dużych nakładów finansowych, inwestycyjnych i kadrowych, a ponadto nie odrywających ludzi starych od ich śro- dowiska rodzinnego. Do tych form zalicza się tzw. hospitalizację do- mową oraz szpitale dzienne | nocne.
W wielu krajach organizuje się w szpitalach dwa rodzaje oddzia- łów dla przewlekle chorych, Pierwszy z nich, zwany oddziałem ge- riatryczno-rehabilitacyjnym, jest przeznaczony dla chorych w wie- ku podeszłym, u których intensywne leczenie rehabilitacyjne ro- kuje poprawę stanu zdrowia i przywrócenie możliwości powrotu do normalnego życia, Drugi rodzaj — zwany oddziałem dla przewle- kle chorych — jest przewidziany dla wszystkich chorych (w tym także osób starszych) wymagających długotrwałego pobytu szpital- nego, nie rokujących dobrych wyników leczniczych,
Oddział geriatryczno-rehabilitacyjny liczy zwykle 20—30 łóżek, Powinien on dysponować wydzieloną częścią budynku, najlepiej na parterze, z łatwym dostępem do zieleni i możliwością wyjazdu chorych na wózkach. Wyposażenie techniczne powinno uwzglę:
dniać wiek i stan zdrowia chorych. Oddział ten ma zwykle własną salę gimnastyki leczniczej oraz urządzenia do leczenia ru- chem i pracą,
Oddział dla przewlekle chorych liczy 30 lub więcej łóżek i jest przeznaczony dla chorych, u których leczenie rehabilitacyjne ni dało wyników, a stan zdrowia wymaga dalszej długotrwałej opieki szpitalnej z punktu widzenia lekarskiego, a zwłaszcza pielęgniar- skiego. Organizacja tego oddziału jest zbliżona do rehabilitacyjne- go, choć ma on mniejsze zaplecze czynnego leczenia. Na oddzia- łach tych jest prowadzone normalne leczenie fizykoterapeutyczne i farmakologiczne. Szczególną uwagę zwraca się na stan psychicz-
ny pacjentów. Chorzy i rodziny często uważają, że jest to oddział dla nieuleczalnie chorych i dlatego bardzo ważne jest zwalczanie złych nastrojów i negatywnego nastawienia.
Zasadniczym zadaniem organizacyjnym lecznictwa geriatryczne- go jest maksymalne zbliżenie pomocy do podopiecznych. Zasadą naj- ogólniejszą powinno być utrzymanie łączności ze środowiskiem ro- dzinnym, zarówno w czasie zdrowia, jak i choroby. Raz zerwana łączność, nawet z najbliższą rodziną, przy dłuższym leczeniu szpi- talnym powoduje wyobcowanie osób starych ze środowiska rodzin- nego i bardzo trudny, niejednokrotnie niemożliwy powrót, Z tych względów należy dążyć do decentralizacji zakładów geriatrycznych.
Pogląd ten spowodował odstępstwo od budowy i organizacji dużych zakładów leczniczych 1 opiekuńczych, liczących kilkaset i więcej łóżek, Obecnie w krajach mających doświadczenie w tej dziedzinie ża najdogodniejsze uważa się tworzenie oddziałów geriatrycznych liczących około 30 łóżek w szpitalach ogólnych i specjalistycznych.
Samodzielne zakłady lecznicze i opiekuńcze dla osób starych i prze- wlekle chorych nie powinny liczyć więcej niż 100 miejsc, Decentra- lizacja zakładów geriatrycznych ułatwia również racjonalną gospo- darkę kadrami, Praca na oddziale dla przewlekle chorych jest szcze- gólnie uciążliwa dla personelu pielęgniarskiego. Zaobserwowano, że organizowanie oddziałów geriatrycznych w szpitalach ogólnych umożliwia rotację personelu z innymi oddziałami na określony okres 1 w ten sposób można zapewnić ciągłość pracy oraz należytą opiekę przewlekle chorym.
Organizowanie oddziałów geriatrycznych w szpitalach ogólnych przyczynia się także do nawiązywania ściślejszej współpracy szpi- tala z innymi zakładami dla starców, z których pewne grupy cho- rych mogą być okresowo przenoszone do zakładów leczniczych | od-
wrotnie. ;
Specjalnego znaczenia w lecznictwie geriatrycznym nabierają za- gadnienia związane z szeroko pojętą rehabilitacją leczniczą.
Dla przywrócenia pacjentom sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej jest konieczne zorganizowanie przy wszystkich oddzia- łach geriatrycznych odpowiednio rozbudowanych oddziałów reha- bilitacyjnych, udostępnianych również chorym ambulatoryjnym i korzystającym z tzw. szpitali dziennych lub nocnych.
PROPOZYCJE STRUKTURY ORGANIZACYJNEJ OPIEKI GERIATRYCZNEJ
Dyskutowane i częściowo już realizowane propozycje struktury
organizacyjnej opieki geriatrycznej w Polsce w ramach obecnej or- ganizacji służby zdrowia i opieki społecznej opierają się na założe- niach przyjętych w naszym kraju dla organizacji opieki zdrowotnej dla chorób i problemów zdrowotnych o dużym znaczeniu społecz- nym (np. ochrona macierzyństwa i zdrowia dziecka, zwalczanie gru-
żlicy, nowotworów itp.).
Póstuluje się stworzenie wiodącego ośrodka naukowo-badawcze- go '(ośrodki takie istnieją już w innych krajach socjalistycznych), Ośrodek ten podjąłby prace mające na celu opracowanie zagadnień biologicznych i medycznych okresu starości, jak również kierował- by szkoleniem i specjalizacją kadr medycznych i innych specjali-
stów biorących udział w opiece nad ludźmi starymi oraz ustalał pod-
stawowe metody postępowania zapobiegawczego i leczniczego.
Ośrodek ten powinien stać się organem opiniodawczym resortu oaz sprawować nadzór fachowy nad pracą całego pionu geriatrycznego.
Na szczeblu wojewódzkim ośrodkiem wiodącym byłby oddział ge-
riatryczny z' poradnią specjalistyczną przy wojewódzkim szpitalu
zespolonym. Zespół ten spełniałby rolę konsultacy jną, metodycżno- -organizacyjną i usługową dla swego rejonu działania, organizował by opiekę domową oraz szkolenie kadr w ustalonym zakresie, Ordy- nator oddziału geriatrycznego (kierownik poradni) byłby równocze- śnie specjalistą wojewódzkim w sprawach geriatrii.
Dział opieki społecznej pracujący na rzecz osób w wieku podes iym — łącznie z zakładami specjalnymi dla osób starych i przewle- kle chorych — powinien być bardzo ściśle powiązany z działalńć cią pionu lecznictwa geriatrycznego, a może nawet całkowicie mu
podlegać, gdyż problematyka ta jest praktycznie trudna do rozdzie- lenia. To posunięcie organizacyjne może wydatnie usprawnić pomoc
ludziom starym potrzebującym opieki.
Liczba lekarzy, pielęgniarek i innych pracowników medycznych, którzy powinni poświęcić się pracy nad zapewnieniem opieki zdro- wotnej dla ludzi starych, będzie wzrastała proporcjonalnie do od- setka ludzi starych w społeczeństwie. Wymaga to uruchomienia
szkół specjalnych dla średniego personelu medycznego z kieriń-
kiem geriatrycznym.
Wieloletnie plany rozwoju służby zdrowia i opieki społecznej w Polsce uwzględniają już potrzeby ludzi starych, wynikające z nad- chodzącego „drugiego wyżu demograficznego", związanego ze sta- rzeniem się społeczeństwa. Obecnie około 25'/ chorych w szpita- lach ogólnych stanowią osoby w wieku podeszłym.
Potrzeby ludzi starych w zakresie opieki zdrowotnej i społecznej
nie są jeszcze dostatecznie zaspokojone. Według założeń przewidu- je się dalszy wzrost liczby łóżek w zakładach dla przewlekle cho rych oraz wzrost liczby miejsc w domach rencistów
Rozdział VIII POMOC SPOŁECZNA
W naszym kraju funkcjonuje szeroko rozbudowany system *wiad- czeń i urządzeń, określany nazwą pomocy społecznej. Sy- stem ten jest realizowany przez odpowiednie instytucje państwowe, organizacje społec związki zawodowe, a także wyznaniowe na zasadzie skoordynowanego podziału zadań ustalonego przez Mi- nisterstwo Zdrowia i Opieki Społecznej.
Podstawowym celem pomocy społecznej jest zaspokajanie nie- zbędnych potrzeb osób znajdujących się w trudnej sytuacji życio- wej, a więc:
— osób niezdolnych do pracy z powodu wieku, inwalidztwa lub innych przyczyn, które nie mają własnych środków utrzymania a możliwości korzystania z pomocy rodziny obowiązanej do ali- mentacji
osób nie mających właściwie zorganizowanej opieki oraz osób (lub rodzin), które znalazły się przejściowo w trudnej sytuacji ży- ciowej,
Podstawowe zasady dziełania pomocy społecznej polegają przede wszystkim na tym, aby przeciwdziałać powstawaniu sytuacji, w któ rych osoba lub rodzina jest zmuszona zwracać się o pomoc oraz or- ganizować wszechstronną i skuteczną pomoc dla tych, którzy bez niej obejść się nie mogą.
Konieczność rozwoju różnych form pomocy społecznej uzasadnia- Ją uwarunkowania demograficzne i społeczne. Od wielu lat obser- wuje się systematyczny i rosnący z roku na rok wzrost liczby ludzi w starszym wieku. Granicą uznawaną przez demografów ONZ za miarę starości społeczeństwa stanowi przekroczenie przez co nej-
mniej 7% ludności 65 roku życia,*Polska przekroczyła ten próg w
1966 roku.
Z prognoz biologicznych GUS wynika, że będzie następowało większe tempo przyrostu liczby osób w przedziale 70—80 lat i wię- cej. W związku z tym narasta równocześnie liczba osób, która nie opuszcza domów, Szacuje się, że jest to wielkość około 4% osób w wieku poprodukcyjnym.
Ponadto podkreślenia wymaga fakt szybkiego starzenia się miesz- kańców wsi. Liczba ludności w wieku emerytalnym w 1977 roku wynosiła w miastach 2,2 mln, na wsi 2,0 mln. Dane demograficzne wskazują, że na wsi liczba ludzi w starym wieku rośnie szybciej niž w mieście, przy czym ich sytuacja jest ogólnie gorsza od osób za- mieszkałych w miastach.
Równie ważne jak uwarunkowania demograficzne są także czyn:
niki społeczne, Na przestrzeni ostatnich lat wykształcił się I utrwa- la coraz bardziej model rodziny jednopokoleniowej, w której nie ma miejsca dla człowieka starego. Pewien wpływ na to zjawisko ma migracja związana z industrializacją i urbanizacją, Proces ten zaznacza się szczególnie na wsi, z której migrują do miast zwła- szcza ludzie młodzi, Pozostawieni na wsi starzy rodzice pozbawieni są często opieki, a nawet możliwości zapewnienia sobie niezbąd- nych warunków życiowych. Sytuację komplikuje w wielu wypad- kach fakt, że obok ludzi starych, niezdolnych do pracy, a nawet sa- inoobsługi, są również ludzie chorzy i inwalidzi
Rozeznanie potrzeb społecznych wśród ludności i organizacja ich zaspokajania należy do opiekunów społecznych. Insty- tucja opiekunów społecznych została powołana uchwałą Rady Mi- nistrów (z dnia 5 marca 1959 r.). Do zakresu działania opiekunów społecznych należy bezpośrednie organizowanie i prowadzenie (w ramach obowiązujących przepisów) następujących form pomo- cy społecznej;
a) pomoc dla dzieci i młodzieży oraz ich rodzin (sprawy dzieci trudnych, opuszczonych i zaniedbanych, rodziny alkoholików, dzie-
ci w żłobku, przedszkolu i domu dziecka, sprawy rodzin zastęp- czych, sprawy alimentacyjne, organizowanie pomocy w nauce, orga- nizowanie pomocy sąsiedzkiej itp.);
b) pomoc materialna dla osób nie mających dostatecznych środ- ków utrzymania (uzyskanie zasiłków, obiadów, żywności, odzieży, dostarczanie opału itp);
c) opieka nad ludźmi starymi (pomoc materialna, organizacja po- mocy domowej, umieszczanie w domach pomocy społecznej, załat- wianie spraw rentowych, alimentów itp);
d) poszukiwanie bądź organizowanie zatrudnienia (kobiety samot- ne, obarczone dziećmi, byli więźniowie, młode dziewczęta zagrożo- ne prostytucją, inwalidzi itp.);
e) pomoc dla osób chorych na gruźlicę (interwencje w sprawie poprawy warunków mieszkaniowych, remonty mieszkań, poprawa wyposażenia technicznego mieszkań itp.);
f) sprawy zatargów rodzinnych i sąsiedzkich;
g) sprawy opieki nad rodzinami osób odbywających karę więzie- nia i sprawy opieki postpenitencjarnej (po odbyciu kary więzie- nia);
h) współdziałanie w walce z alkoholizmem, opieka nad rodzina- mi alkoholików;
1) współdziałanie z kuratorami sądowymi.
Organizacja nowoczesnej pomocy społecznej wymaga właściwie przygotowanych kadr fachowych. wystarczają już terenowi opiekunowie społeczni, chociaż ich rola pozostaje nadal bardzo isto- tna Tworzenie sieci pracowników socjalnych działających w ścisłej integracji z podstawową opieką zdrowotną, współpracujących z te- renowymi opiekunami społecznymi stwarza warunki dla poprawy lej opieki, tj. znacznie lepszego rozeznania występujących potrzeb.
oraz stopnia ich zabezpieczenia.
Program rozwoju opieki społecznej przewidywał zorganizowanie w latach 1975—1990 podstawowej sieci pracowników socjalnych, której potrzeby docelowe określono liczbą około 8000 pracowników.
Założono bowiem, iż 1 pracownik socjalny przypadać będzie śred- nio na' 3500 mieszkańców w mieście oraz na 8000 ludności na wsi.
Na koniec 1980 roku liczba pracowników socjalnych wynosiła ogó- łem 3600 osób. Jednocześnie nie rezygnuje się z działalności tere-
nowych opiekunów społecznych, zakładając jedynie, że w miarę wzrostu liczby pracowników zawodowych podstawową funkcją opiekuna społecznego będzie sygnalizowanie przypadków wyma-
gających pomocy oraz organizowanie drobnych form pomocy
siłami środowiska,
Ogólną charakterystyczną cechą aktywnie pracujących pracow- ników socjalnych i terenowych opiekunów jest ich wyrobienie spo- łeczne, duże doświadczenie życiowe i — co najważniejsze — po- trzeba działania społecznego.
Działający w naszym kraju system pomocy społecznej polega na dwóch rodzajach świadczeń:
1) pomocy społecznej pozazakładowej (system opieki pie- niężnej, w naturze i usługach),
2) pomocy społecznej zakładowej (system domów pomocy społecznej).
System świadczeń pieniężnych obejmuje zasiłki i zapomogi w'celu zapewnienia podstawowych środków utrzymania osobom, które nie mają rent ani rodzin obowiązanych do alimenta- cji oraz uzupełnienia niedostatecznych środków materialnych oso- bom starym i niezdolnym do pracy (renciści, mający renty mini- malne, osoby chore — szczególnie na gruźlicę itp.
System pomocy w naturze ma na celu organizację za- spokajania potrzeb typu materialnego, takich jak: obiady, żywność, odzież, obuwie, bielizna, opał, urządzenia domowe, dostarczanie środków do usamodzielnienia się (np. warsztaty chałupnicze), leków, środków opatrunkowych oraz środków wyrównujących zniekształ- cenia i kalectwo.
System pomocy w usługach ma na celu ułatwienie ży-
System pomocy w usługach ma na celu ułatwienie ży-