Charakterystyka spoáeczno-demograficzna

W Polsce obszary klasyfikowane jako wiejskie zajmują zdecydowaną wiĊkszoĞü powierzchni kraju. Na wsi Īyje obecnie ponad 15 milionów osób, co stanowi blisko 40% populacji Polski. Istotne zmiany ekonomiczne na terenach wiejskich i w Īyciu zamieszkującej je ludnoĞci wiązaáy siĊ z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej (UE). Towarzyszyáy im ogólne przeobraĪenia spo-áeczno-demograficzne. WĞród nich naleĪy wymieniü w szczególnoĞci poprawĊ poziomu wyksztaácenia ludnoĞci, upowszechnienie technologii informacyjno- -komunikacyjnych, jak równieĪ znaczące wydáuĪenie siĊ przeciĊtnego trwania Īycia. Proces wydáuĪania siĊ dáugoĞci Īycia obserwowany jest w Polsce, w tym takĪe na obszarach wiejskich, od szeregu lat (rysunek 4.1).

88

Rysunek 4.1. Zmiany dáugoĞci Īycia kobiet i mĊĪczyzn w Polsce w latach 1955-2016

ħródáo: opracowanie na podstawie danych GUS.

Od lat 80. minionego wieku Ğrednia dáugoĞü Īycia na obszarach wiejskich i miejskich jest bardzo zbliĪona. W latach wczeĞniejszych mieszkaĔcy wsi wporównaniu z mieszkaĔcami miast Īyli nieco dáuĪej. W roku 2016 Ğrednia dáugoĞü Īycia kobiet wynosiáa blisko 82 lata, a w przypadku mĊĪczyzn nieco ponad 73 lata. Tym samym w roku 2016 kobieta w wieku 60 lat ma perspektywĊ przeĪycia jeszcze 24,3 lat, a mĊĪczyzna 18,6 lat. WskaĨnik ten, podobnie jak wskaĨnik dáugoĞci Īycia, wydáuĪyá siĊ znacząco w porównaniu z wczeĞniejszy-mi dekadawczeĞniejszy-mi XX wieku (rysunek 4.2).

W konsekwencji zmian demograficznych na przestrzeni lat znacząco po-wiĊkszyáa siĊ w Polsce, w tym na obszarach wiejskich, liczba ludnoĞci powyĪej 70 roku Īycia. W tym osób z najstarszej grupy wiekowej (powyĪej 80 lat).

Zwáaszcza dotyczyáo to grupy wiejskich kobiet. Wedáug danych GUS w roku 2016 kobiety po 70 roku Īycia stanowiáy 11,9% ogóáu populacji kobiet na wsi, a mĊĪczyĨni – 6,7%. Ogóáem w tym okresie (w roku 2016) na obszarach wiej-skich zamieszkiwaáo ponad 1,4 mln osób powyĪej 70 lat, a osoby powyĪej 80 roku Īycia stanowiáy blisko 600 tys. (rysunek 4.3.).

61,8

66,8 67,3 66,9 66,5 67,4 69,9 70,3 71,4

73,2

67,8

72,8 75 75,3 76 76,5 78,7 79,6 80,7

81,9

50 55 60 65 70 75 80 85 90

1955 1965 1975 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2016 MĊĪczyĨni Kobiety

Rysunek 4.2. PrzeciĊtne dalsze trwanie Īycia osób w wieku 60 lat na obszarach wiejskich w Polsce w latach 1955-2016

ħródáo: opracowanie na podstawie danych GUS.

PodkreĞliü naleĪy, iĪ proces starzenia siĊ czáowieka jest bardzo zindywi-dualizowany. Nie mniej jednak uwzglĊdniü naleĪy, iĪ nieco inną grupĊ stanowią osoby naleĪące do máodszych subpopulacji osób starszych, cieszących siĊ sto-sunkowo dobrym zdrowiem. Ta grupa osób starszych wymaga realizacji okre-Ğlonych zadaĔ w obrĊbie polityki spoáecznej, zadaĔ zmierzających do szeroko pojĊtej aktywizacji mającej na celu opóĨnienie w czasie skutków starzenia siĊ.

Ich potrzeby róĪnią siĊ od potrzeb grupy najstarszych seniorów (osób po 80 roku Īycia i starszych) oraz osób máodszych, ale chorych (w tym teĪ osób z ograni-czoną sprawnoĞcią ruchową). Wspomniany powyĪej wzrost liczby ludnoĞci w tej najstarszej grupie wiekowej, to jednoczesne swoiste powiĊkszenie grupy adresatów polityki spoáecznej, którzy wymagają czĊĞciej niĪ máodsi seniorzy dziaáaĔ opiekuĔczych i pomocowych.

W analizie sytuacji i ról spoáecznych osób starszych istotne znaczenie ma-ją kategorie spoáeczno-demograficzne takie jak np. stan cywilny oraz typ (wiel-koĞü) gospodarstwa domowego, w którym Īyje osoba w wieku senioralnym.

W Polsce wedáug danych GUS (Rocznik Demograficzny, 2016) ponad poáowa (56,8%) osób w wieku 60 lat i starszych Īyáa w związku maáĪeĔskim, a co trzecia osoba z tej grupy wiekowej byáa wdowcem lub wdową (tabela 4.1).

15,4

90

Rysunek 4.3. Liczba osób w wieku 70 lat i wiĊcej na obszarach wiejskich w Polsce w latach 1980-2016 w podziale na páeü (w tys.)

Kobiety

MĊĪczyĨni

ħródáo: opracowanie na podstawie danych GUS.

163,9 237,0

232,6 295,4 377,6 421,4

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000

1980 1990 2000 2005 2010 2016

70-74 75-79 ponad 80

81,8 120,0

107,3 131,2 160,2 174,5

0 100 200 300 400 500 600

1980 1990 2000 2005 2010 2016

70-74 75-79 ponad 80 911,8 tys.

509,1 tys.

Tabela 4.1. LudnoĞü w wieku 60 lat i wiĊcej wedáug stanu cywilnego prawnego,

ħródáo: opracowanie wedáug danych GUS, Rocznik Demograficzny 2016 (Wyniki Narodowe-go Spisu PowszechneNarodowe-go LudnoĞci i MieszkaĔ 2011 r.).

W grupie osób po 70 roku Īycia odsetek osób bĊdących w związkach maáĪeĔskich zdecydowanie spadaá i osiągnąá poziom 44,0%. Tym samym ponad poáowa z nich to osoby samotne (w tym 49,0% to wdowcy lub wdowy). Zdecy-dowanie wiĊkszy odsetek osób samotnych (nie mających wspóámaáĪonka), w starszych grupach wiekowych, byá w grupie kobiet niĪ w grupie mĊĪczyzn

92

(rysunek 4.4), dlatego teĪ naleĪaáoby uwzglĊdniü ten fakt, opracowując czy teĪ organizując dziaáania mające na celu aktywizacjĊ seniorów. Kryterium páci mo-Īe mieü wpáyw na charakter lub tematykĊ organizowanych zajĊü aktywizujących seniorów (np. szkolenia, kursy).

Rysunek 4.4. Osoby w wieku powyĪej 60 lat bĊdące w związkach maáĪeĔskich wedáug páci (w %)

ħródáo: opracowanie wedáug danych GUS, Rocznik Demograficzny 2016 (Wyniki Narodowe-go Spisu PowszechneNarodowe-go LudnoĞci i MieszkaĔ 2011 r.).

Związki nieformalne (tzw. związki kohabitacyjne) nie mają wpáywu na zjawisko osamotnienia ludzi w starszych grupach wiekowych. Relatywnie nie-wielki odsetek osób Īyje w takich związkach. Zjawisko to zdecydowanie czĊ-Ğciej odnotowywane byáo w mieĞcie niĪ na wsi. Wedáug wyników Narodowego Spisu LudnoĞci i MieszkaĔ z 2011 r., byáo to jedynie 2,8% (512,1 tys.) osób powyĪej 15 lat w miastach i 1,1% (131,6 tys.) na wsi. WĞród osób powyĪej 60 roku Īycia, zjawisko to jest bardzo rzadkie (dotyczy 0,8% ludnoĞci w tej grupie wiekowej w miastach oraz 0,4% na wsi). Są to przewaĪnie wdowcy/wdowy lub osoby rozwiedzione.

Z literatury przedmiotu (CzapiĔski i BáĊdowski, 2013) wynika, iĪ oprócz osób (w wieku 60 lat i wiĊcej) bĊdących w związkach (maáĪeĔskich i nieformal-nych), nieco ponad jedna czwarta z nich (27,0%) prowadziáa gospodarstwo jed-noosobowe, co dziesiąta Īyáa w gospodarstwach wielorodzinnych, blisko co dziesiąta (9,4%) byáa samotnym rodzicem, a pozostaáe (1,4%) byáy czáonkami tzw. nierodzinnych gospodarstw wieloosobowych. PodkreĞlenia wymaga takĪe

78,3 81,7 82,4 80,5

60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 ponad 85

MĊĪczyĨni Kobiety lat

fakt, iĪ seniorami bardzo czĊsto opiekowali siĊ domownicy. Dotyczyáo to co czwartej osoby w podeszáym wieku. TakĪe ta grupa (opiekunów) powinna byü objĊta wsparciem i dla niej takĪe powinny byü opracowane programy pomoco-we (np. o charakterze edukacyjnym dotyczące nie tylko problematyki staroĞci, ale takĪe mające na celu wsparcie psychiczne).

W Polsce w tym takĪe na wsi od wielu lat jest obserwowany wzrost wy-ksztaácenia formalnego ludnoĞci. Te pozytywne zmiany dotyczą takĪe seniorów.

W tej grupie osób 14,0% posiadaáo wyksztaácenie wyĪsze lub pomaturalne (dwu-krotnie mniej w porównaniu z máodszymi respondentami), a osoby z wyksztaáce-niem podstawowym i niĪszym stanowiáy 35,6% (CzapiĔski i BáĊdowski, 2013).

Rysunek 4.5. Status spoáeczno-zawodowy osób w wieku 16-59 lat i osób powyĪej 60 lat

ħródáo: opracowanie na podstawie: CzapiĔski J. i BáĊdowski P. (2013). Stan spoáeczeĔstwa obywatelskiego. AktywnoĞü i jakoĞü Īycia osób w podeszáym wieku. Diagnoza Spoáeczna 2013 Warunki i JakoĞü ĩycia Polaków- Raport, s. 298.

ChociaĪ wskaĨniki są dwukrotnie niĪsze w porównaniu z máodszymi re-spondentami, to poziom wyksztaácenia osób starszych moĪna odbieraü jako swoisty wskaĨnik ekonomicznego i zdrowotnego stanu tej grupy ludnoĞci (tzn.

osób w wieku senioralnym), gdyĪ wyĪszy poziom wyksztaácenia osób starszych umoĪliwia im lepsze przystosowanie siĊ do zmian technologicznych, jakie niesie za sobą postĊp rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego, a wraz z nim moĪli-woĞü korzystania z nowych urządzeĔ technicznych (Kinsella i Taeuber, 1993).

11,2

osoby w wieku 60 i wiĊcej lat osoby w wieku 16-59 lat

94

Poziom wyksztaácenia seniorów przyczynia siĊ równieĪ do odczuwania okreĞlo-nego rodzaju potrzeb przez te osoby, przede wszystkim potrzeb związanych np.

z wáasnym rozwojem, który moĪe dokonywaü siĊ poprzez aktywnoĞü spoáeczną czy intelektualną (ZiĊbiĔska, 2007).

Z literatury przedmiotu (CzapiĔski i BáĊdowski, 2013) wynika takĪe, Īe ponad trzy czwarte seniorów (76,0%) miaáo status emeryta, blisko co ósmy to rencista (12,9%). Relatywnie tylko niewielki odsetek seniorów byá nadal aktyw-ny zawodowo (7,0%) (rysunek 4.5).

4.3. ĝwiadczenia emerytalne, struktura wydatków oraz wyposaĪenie