Wybrane egzogeniczne czynniki warunkujące dezagraryzacjĊ zatrudnienia

Z perspektywy ksztaátowania zapotrzebowania na pracowników w sekto-rach nierolniczych szczególnie duĪe znaczenie ma ogólna sytuacja ogólnogospo-darcza. Znajduje ona miĊdzy innymi odzwierciedlenie w wytwarzanym Produkcie Krajowym Brutto, którego wartoĞü jest miarą wielkoĞci gospodarki.

Z perspektywy formowania popytu na pracĊ istotny jest wzrost lub spadek realne-go PKB oraz dynamika tych zmian, albowiem stanowi miarĊ wzrostu realne- gospodar-czego. Z analizy wartoĞci PKB wynika, Īe chociaĪ warunki makroekonomiczne, jakie odnotowano w XXI wieku w Polsce cechowaáa pewne zmiennoĞü, to gene-ralnie sprzyjaáy tworzeniu siĊ pozarolniczych miejsc pracy. W analizowanym

29,4

20,6 47,3

23,9 62,3

28,1

0 20 40 60 80

wyspecjalizowane o uproszczonym profilu

gospodarstwa:

2000 2005 2011

74

okresie nastĊpowaá znaczący wzrost PKB. WartoĞü produktu krajowego brutto wyniosáa ok. 1,9 bln záotych i byáa to wartoĞü ponad dwukrotnie wyĪsza niĪ w 2005 roku (w cenach staáych o 50,5%, tj. Ğrednio rocznie o 11,0%). Dynamika tych zmian byáa jednak zróĪnicowana w poszczególnych latach (rysunek 3.7).

Rysunek 3.7. Dynamika zmian w wartoĞci Produktu Krajowego Brutto

ħródáo: Roczne wskaĨniki makroekonomiczne, GUS, aktualizacja 31.10.2017.

Jednak w kaĪdym rozpatrywanym roku odnotowano realne zwiĊkszenie PKB, zarówno wyraĪonego w cenach bieĪących (co najmniej o 1,7%), jak i w cenach staáych (przynajmniej 1,4%). Relatywnie korzystna sytuacja makroe-konomiczna i wsparcie instytucjonalne oraz finansowe kierowane do Ğrednich, maáych i mikroprzedsiĊbiorstw⁶⁷ sprzyjaáy powstawaniu nierolniczych

67 RównieĪ poprzez dziaáania wspomagające rozwój przedsiĊbiorczoĞci i tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich podejmowanych przez resort rolnictwa w ramach programów wdraĪanych przez MRiRW w latach 2004-2017. Z dostĊpnych danych wynika, Īe w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĪywnoĞcio-wego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2016 dziaáania RóĪnicowanie dziaáalnoĞci rolni-czej i zbliĪonej do rolnictwa w celu zapewnienia róĪnorodnoĞci lub alternatywnych Ĩródeá dochodów zrealizowano projekty, które umoĪliwiáy powstanie 8847 miejsc pracy, a w ich strukturze dominowaáy (49,9%) powstaáe w drobnych usáugach na rzecz mieszkaĔców wsi.

Wsparcie finansowe w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (dane koniec 2015 roku) pozwoliáo na utworzenie 41881 pozarolniczych miejsc pracy, w tym 3946 to sezonowe miejsca pracy (OdpowiedĨ na interpelacjĊ poselską numer 16656 z dnia 2 listopada 2017 r.).

101,6 101,4 103,3 103,8 102,9

100 106,2 106,2

118,4 121,7126,1132,4 134,5 136,4140,9146,3 150,5

0

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

2005 rok = 100

rok poprzedni = 100

(rok poprzedni =100) ceny bieĪące (rok poprzedni =100) ceny staáe (2005 rok = 100) ceny staáe wskaǍnik zmian PKB

tów gospodarczych, równieĪ na obszarach wiejskich. Wedáug rejestru REGON na dzieĔ 31 paĨdziernika 2017 roku byáo tam wpisanych 4300,1 tys. podmiotów gospodarczych (bez osób fizycznych prowadzących gospodarstwa rolne), a 1161,0 tys. (27%) byáo zlokalizowanych na obszarach wiejskich. W porówna-niu z 2005 rokiem liczba podmiotów gospodarczych wzrosáa o 684,5 tys., tj. o ok. 19%. Na obszarach wiejskich liczba podmiotów gospodarczych zwiĊk-szyáa siĊ o 317,9 tys., tj. ok. 38%.

Rysunek 3.8. Przyrost nierolniczych miejsc pracy

** – przeciĊtnie w pierwszym póároczu 2017 roku, dla lat 2016 i 2017 – dane szacunkowe ħródáo: opracowano na podstawie danych z rejestru REGON i badaĔ terenowych IERiGĩ-PIB.

W konsekwencji tworzone byáy nowe miejsca pracy. Na podstawie danych z rejestru REGON, Banku Danych Lokalnych i z badaĔ terenowych IERiGĩ-PIB moĪna okreĞliü, Īe w omawianym okresie powstaáo Ğrednio kaĪdego roku ok. 550 tys. nowych miejsc pracy, przy czym ok. 29% to nowoutworzone miejsca na ob-szarach wiejskich. Jednak ze wzglĊdu na duĪą mobilnoĞü liczby firm, zwáaszcza zlokalizowanych na terenach wiejskich, rzeczywisty przyrost miejsc pracy byá niĪszy. Biorąc pod uwagĊ ten fakt, moĪna szacowaü, Īe faktyczny przyrost miejsc pracy wyniósá Ğrednio rocznie ok. 185 tys., a na obszarach wiejskich – 77 tys.

521,6

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017**

Miejsca pracy nowoutworzone Miejsca pracy zlikwidowane Przyrost miejsc pracy

tysiące

76

Rysunek 3.9. Oferty pracy zgáaszane przez przedsiĊbiorców

ħródáo: opracowano na podstawie: Kwartalna informacja o rynku pracy (III kwartaá 2012- -2017), GUS.

Wzrost liczby nierolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich spowo-dowaá zmiany w skali zatrudnienia⁶⁸ i bezrobocia mieszkaĔców wsi. Wedáug danych BAEL w pierwszym póároczu 2017 roku wskaĨnik zatrudnienia miesz-kaĔców wsi wynosiá 57,0% (46,1% w 2004 roku), a stopa bezrobocia 5,0%

(w2004 roku 17,6%). Nie odnotowano równieĪ wzrostu skali bezrobocia w wĞród osób związanych z indywidualnymi gospodarstwami. Wedáug danych BAEL w pierwszym póároczu 2017 roku wskaĨnik zatrudnienie ludnoĞci rolni-czej wynosiá 65,2% (61,9 – w 2008 roku), a stopa bezrobocia – 3,4% (5,1% – w 2008 roku). Ta sytuacja byáa konsekwencją wzrostu zarobkowania ludnoĞci rolniczej. Wedáug danych badaĔ terenowych prowadzonych przez IERiGĩ-PIB, w 2016 roku zarobkowaáo poza rolnictwem okoáo 45% (w 2011 – 37%) osób w wieku produkcyjnym z rodzin rolniczych.

68 Na podstawie danych BAEL moĪna stwierdziü, Īe w latach 2004-2016 liczba pracujących mieszkaĔców wsi zwiĊkszyáa siĊ o ponad 1/5. Ten wzrost byá kontynuowany równieĪ w 2017 roku. W pierwszych trzech kwartaáach 2017 roku pracowaáo Ğrednio ponad 6,5 mln miesz-kaĔców wsi, gáównie (67%) najemnie.

222 213

2012 2013 2014 2015 2016 2017

III kwartaá

Liczba ofert pracy zgáoszonych do urzĊdów pracy WskaĨnik zmian (2012=100)

tysiące %

Rysunek 3.10. Mediana wieku ludnoĞci wiejskiej i miejskiej

ħródáo: opracowano na podstawie, GUS, Rocznik Demograficzny (2009-2016), GUS.

Na wzrost dezagraryzacji zatrudnienia miaá równieĪ wpáyw zwiĊkszający siĊ popyt na pracĊ. Wskazuje na to relatywnie duĪa i stale rosnąca liczba ofert pracy zgáaszanych przez przedsiĊbiorców (rysunek 3.9). W III kwartale 2017 roku do urzĊdów pracy zgáoszono 447 tys. propozycji zatrudnienia i byáa to ska-la ponad dwukrotnie wiĊksza niĪ w analogicznym okresie 2012 roku.

Na wzrost alokacji czynnika pracy do nierolniczych dziaáów gospodarki, relatywnie duĪy wpáyw miaáy czynniki demograficzne. W polskim spoáeczeĔ-stwie coraz bardziej uwidoczniaáy siĊ procesy starzenia. To zjawisko dotyczyáo zarówno mieszkaĔców wsi, jak i miast, o czym Ğwiadczy wzrastająca mediana wieku (rysunek 3.10). W 2016 roku w przypadku mieszkaĔców miast wyniosáa ona 41,4 lata i wzrosáa w ciągu ostatnich lat o 5,3%. Mediana wieku ludnoĞci wiejskiej w tym czasie wzrosáa o 6,1% i uksztaátowaáa siĊ na poziomie 38,4 lata.

Mimo zdynamizowania procesów starzenia siĊ mieszkaĔców wsi byli oni niezmienne máodsi niĪ populacja miejska. ĝwiadczą o tym przede wszystkim róĪnice w strukturze wedáug ekonomicznych grup wieku ludnoĞci wiejskiej i miejskiej (tabela 3.2). Z opracowanych przez GUS prognoz demograficznych wynika, Īe proces starzenia siĊ ludnoĞci bĊdzie postĊpowaá. WzroĞnie udziaá osób w wieku produkcyjnym i bĊdą one stanowiáy w 2040 roku w spoáecznoĞci wiejskiej 21,4%, a wĞród mieszkaĔców wsi – 25,2%. Skurczy siĊ grupa osób w wieku przedprodukcyjnym (do 15,9% na wsi, a w miastach – do 13,9%) oraz produkcyjnym (do 62,7% na wsi i 60,9% w miastach).

36,2 36,6 36,9

37,3 37,7

38,0 38,4

39,3 39,6 39,9

40,2 40,6 41,0 41,4

35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

wieĞ miasto

mediana wieku

78

Tabela 3.2. Zmiany w strukturze wieku ludnoĞci wiejskiej i miejskiej Wyszczególnienie Rok razem mobilnym niemobilnym

WieĞ 2011 21,4 63,1 40,3 22,8 15,5

ħródáo: opracowano na podstawie, GUS, Rocznik Demograficzny 2012 i 2017, Prognoza lud-noĞci na lata 2014-2050.

Z prognoz wynika, Īe starzeniu siĊ Polaków bĊdzie towarzyszyá spadek ich liczy (Prognoza ludnoĞci…, 2014). W latach 2020-2030 prognozowane ubytki mogą osiągnąü poziom ok. 95 tys. rocznie, a w nastĊpnym dziesiĊcioleciu – ponad 150 tys. Te zmiany bĊdą miaáy róĪne nasilenie w miastach i na wsi. Zmieszanie siĊ liczebnoĞci populacji miejskiej bĊdzie procesem staáym i nasilającym siĊ wraz z upáywem lat. Na terenach wiejskich przewidywany jest nadal systematyczny, choü powolny wzrost liczby ludnoĞci wiejskiej do 2030 roku, a od 2031 bĊdzie nastĊpowaá ubytek. Jednak dopiero w 2048 roku uksztaátuje siĊ poniĪej poziomu obecnego poziomu mieszkaĔców na obszarach wiejskich (15,2 mln osób).

Prognozowane przeobraĪenia zmiany w relacjach iloĞciowych pomiĊdzy ekonomicznymi grupami wieku wraz z przemianami w liczbie mieszkaĔców wskazują, Īe nie tylko bĊdą kurczyü siĊ zasoby pracy, ale bĊdą kreowane nowe miejsca pracy związane z opieką nad seniorami. Ta sytuacja bĊdzie skutkowaáa dalszym spadkiem liczby pracujących w rolnictwie.

3.5. Procesy dezagraryzacji zatrudnienia w poszczególnych typach