ZMIANY W ROLNICZYM ZATRUDNIENIU ORAZ UWARUNKOWANIA TEGO PROCESU
3.2. Materiaá i metody
Przy realizacji pracy korzystano z danych pierwotnych pochodzących ze statystyki powszechnej (GUS, Eurostat) w zakresie rynku pracy, zwáaszcza Ba-dania AktywnoĞci Ekonomicznej (BAEL)35. Na podstawie tych informacji zana-lizowano zmiany w liczbie (udziale) pracujących w polskim sektorze rolniczym w pierwszych kilkunastu latach XXI wieku. Takie podejĞcie byáo podyktowane porównywalnoĞcią danych w dáugich szeregach czasowych z innymi tego typu informacjami36 oraz spójną klasyfikacją osób pracujących w poszczególnych sektorach gospodarki, a takĪe ich relatywnie duĪą aktualnoĞcią.
AnalizĊ procesów dezagraryzacji zatrudnienia oparto równieĪ na wyni-kach reprezentatywnych badaĔ terenowych IERiGĩ-PIB prowadzonych cy-klicznie na staáej próbie wsi. MiejscowoĞci do badaĔ dobrano celowo, tak by stanowiáy odzwierciedlenie faktycznych cech spoáeczno-gospodarczych obsza-rów wiejskich, a zwáaszcza struktury obszarowej gospodarstw rolnych37 o po-wierzchni powyĪej 1 ha uĪytków rolnych, bĊdących we wáadaniu osób
35 BAEL jest reprezentatywnym badaniem prowadzonym od maja 1992 roku przez GUS w cyklu kwartalnym i obejmującym osoby w wieku 15 lat i wiĊcej bĊdące czáonkami gospo-darstwa domowego, które w tygodniu badania przepracowaáy przynajmniej 1 godzinĊ w cha-rakterze pracownika najemnego, pracowaáy we wáasnym (dzierĪawionym) gospodarstwie rolnym albo prowadziáy wáasną dziaáalnoĞü gospodarczą poza rolnictwem, pomagaáy (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej nierolniczej dziaáalnoĞci gospodarczej. Badanie nie obejmuje osób zamieszkaáych w gospodarstwach zbio-rowych oraz przebywających za granicą: do II kwartaáu 2012 roku – przez okres powyĪej 3 miesiĊcy, a od III kwartaáu 2012 roku – przez co najmniej 12 miesiĊcy.
36 Metodologia BAEL oparta jest na definicjach zalecanych do stosowania przez MiĊdzynaro-dową OrganizacjĊ Pracy i Eurostat. Z tego wzglĊdu jest porównywalna z innymi tego typu badaniami realizowanymi w krajach Unii Europejskiej.
37 W polskim rolnictwie, nadal areaá gospodarstwa jest znacznie powiązany z pozostaáymi ekonomicznymi cechami gospodarstwa (Zegar, 2009b), a przede wszystkim z poziomem wy-posaĪenia w techniczne Ğrodki produkcji (Karwat-WoĨniak, 2011), osiąganymi wynikami produkcyjnymi, a takĪe cechami spoáeczno-demograficznymi rolników i gáównymi celami prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej (Dudek, 2010), a nawet poziomem zrównowaĪenia Ğrodo-wiskowego (Zegar, 2009a). Tym samym badana zbiorowoĞü odzwierciedla cechy spoáeczno- -ekonomiczne polskiego rolnictwa indywidualnego. Panelowy charakter badania daá sposob-noĞü okreĞlenia trendów i dynamiki zachodzących zmian, a walor reprezentatywnoĞci pozwa-la na zachowanie wiarygodnoĞci opisywanych tendencji.
60
nych38. W latach 2000, 2005 i 2011 badaniem objĊto 76 miejscowoĞci wiejskich, a w 2016 roku – byáo to juĪ tylko 10 wsi, które wybrano spoĞród miejscowoĞci ankietowanych w latach wczeĞniejszych. Ankieta obejmowaáa swym zasiĊgiem wszystkie gospodarstwa domowe w badanych wsiach39. W 2000, 2005 i 2011 roku ankietowane podmioty stanowiáy ok. 0,2% faktycznej liczby zarówno ogó-áu wiejskich gospodarstw domowych, jak równieĪ rodzin z uĪytkownikiem in-dywidualnego gospodarstwa rolnego, a w 2016 roku – 0,03%40.
Synteza przeprowadzona w oparciu o materiaáy pierwotne uzupeániáa ana-lizą literatury przedmiotu. NiezaleĪnie od materiaáów Ĩródáowych, które zostaáy wykorzystane w niniejszym rozdziale, podstawową zastosowaną metodą reali-zacji byáa analiza opisowa i porównawcza oraz wnioskowanie dedukcyjne.
Zgodnie z przyjĊtymi definicjami odnoszącymi siĊ do rynku pracy i aktywnoĞci zawodowej przytaczane informacje i wyniki analizy dotyczą ludnoĞci w wieku 15 i wiĊcej lat, jeĪeli nie bĊdzie zaznaczone inaczej.
OkreĞlenie „liczba pracujących w rolnictwie” nie jest jednoznaczne w lite-raturze i prowadzonych badaniach. Z tego wzglĊdu warto przytoczyü najczĊĞciej wykorzystywane definicje i metody zbierania danych.
W przypadku ustalania liczby pracujących w rolnictwie, obok danych zbieranych metodą aktywnoĞci bieĪącej (w ciągu tygodnia poprzedzającego dzieĔ referencyjny badania, np. BAEL), zbierane są równieĪ dane metodą ak-tywnoĞci staáej (w ciągu 12 miesiĊcy poprzedzających referencyjny dzieĔ po-miaru, np. Powszechny Spis Rolny (PSR), badania empiryczne GUS „Struktura Gospodarstw Rolnych”, badania terenowe (IERiGĩ-PIB).
Dane dotyczące liczby pracujących okreĞlane są równieĪ wedáug stanu na okreĞloną datĊ (np. koniec roku) wedáug faktycznego miejsca pracy. Opraco-wywane są na podstawie rocznych badaĔ statystycznych i szacunków (m.in.
w zakresie gospodarstw indywidualnych). Oznacza to, Īe ze wzglĊdu na zasy-gnalizowane pewne odmiennoĞci w zbieraniu informacji, dane pochodzące z róĪnych Ĩródeá nie są w peáni porównywalne. Jednak umoĪliwiają analizĊ
38 Badane indywidualne gospodarstwa rolne są de facto rodzinnymi gospodarstwami rolnymi (Sikorska, 2014).
39 Gospodarstwo domowe wedáug GUS – to grupa osób zamieszkujących razem i wspólnie utrzymujących siĊ (niekoniecznie spokrewnionych czy pozostających w formalnym związku).
Osoby samotne bądĨ mieszkające z innymi osobami, ale utrzymujące siĊ oddzielnie, tworzą odrĊbne jednoosobowe gospodarstwo domowe (Metainformacje…, 2017). Taką definicjĊ przyjĊto teĪ w badaniach terenowych IERiGĩ-PIB.
40 Ostatnim badaniem zostaáo objĊtych ok. 1,4 tys. wiejskich gospodarstw domowych, w tym ponad 0,4 tys. stanowiáy rodziny z uĪytkownikiem indywidualnego (rodzinnego) gospodar-stwa rolnego – ludnoĞü rolnicza, a niespeána 1 tys. – to rodziny nie posiadające ziemi lub dys-ponujące dziaáką nie wiĊkszą niĪ 1 ha UR – ludnoĞü bezrolna.
chodzących procesów, a w pracy kaĪdorazowo porównywano jednorodnie ze-brane informacje dotyczące osób Ğwiadczących pracĊ w sektorze rolniczym.
W kaĪdej przedstawionej powyĪej metodzie zbierania danych, podziaá pracowników na sektory odbywa siĊ wedáug faktycznego miejsca pracy i ro-dzaju prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej, zgodnie z Polską Klasyfikacją DziaáalnoĞci (PKD)41.
W badaniach IERiGĩ-PIB, ze wzglĊdu na áączenie zajĊü w uĪytkowanym gospodarstwie i poza nim, dzielenie pracujących na sektory, odbywa siĊ wedáug gáównego miejsca aktywnoĞci zawodowej. Takie podejĞcie metodologiczne przy okreĞlaniu gáównego miejsca aktywnoĞci zawodowej osób wnoszących wkáad pracy w uĪytkowanym gospodarstwie rolnym stosuje siĊ równieĪ w Badaniach Struktury Gospodarstw Rolnych (BSGR) realizowanych cyklicznie przez GUS oraz PSR. Jednak zbieranie informacji o iloĞci Ğwiadczonej pracy w dziaáalnoĞci przez wszystkie osoby ją wykonujące, umoĪliwia ustalenie poniesionych nakáa-dów pracy w rolnictwie.
Analizowane zagadnienie wymaga równieĪ zasygnalizowania pewnych róĪ-nic pomiĊdzy okreĞleniami pracujący i zatrudnieni. Zgodnie z pojĊciami stosowa-nymi w statystyce publicznej z zakresu rynku pracy, za zatrudnionych (pracowni-ków) w gospodarce narodowej uwaĪa siĊ osoby pracujące na podstawie umowy stosunku pracy (umowa o pracĊ, powoáanie, mianowanie, wybór) na czas okreĞlo-ny (w tym sezonowo i dorywczo) lub nieokreĞlookreĞlo-ny, w peáokreĞlo-nym i niepeáokreĞlo-nym wymia-rze czasu pracy oraz pracowników najemnych w gospodarstwach indywidualnych i nauczycieli w stanie nieczynnym lub przebywających na urlopach zdrowotnych.
Tym samym zatrudnieni to osoby pracujący najemnie w oparciu o umowĊ miĊdzy dwoma stronami, pierwszą jest pracodawca, drugą zaĞ – pracownik.
Do pracujących zalicza siĊ wszystkie osoby wykonujące pracĊ zarówno staáą, jak i dorywczą, przynoszącą dochód bądĨ zarobek bez wzglĊdu na formal-ny (prawformal-ny) status jej Ğwiadczenia, czyli zatrudnienia. Tym samym do pracują-cych zalicza siĊ osoby zatrudnione, pracodawców i pracująpracują-cych na wáasny ra-chunek (wraz z pomagającymi czáonkami ich rodzin), agentów, osoby wykonu-jące pracĊ nakáadczą i peániące obowiązki oraz czáonków spóádzielni produkcji rolniczej (Pracujący w…, 2016).
Zgodnie z powyĪszym osoby pracujące i zatrudnione nie są zbiorowoĞciami toĪsamymi42, a skala tych rozbieĪnoĞci jest zróĪnicowana w zaleĪnoĞci od
41 Od I kwartaáu 2008 roku dane opracowywane są w oparciu o PKD 2007. W związku ze zmianą klasyfikacji PKD dane od 2008 roku nie są w peáni porównywalne z danymi z po-przednich lat.
42 W 2015 roku w Polsce zatrudnieni stanowili 78,9% ogóáu pracujących w polskiej gospo-darce (Sytuacja makroekonomiczna…, 2016).
62
tu gospodarki narodowej43. RóĪnice pomiĊdzy liczbą zatrudnionych i pracujących szczególnie zaznaczają siĊ w sektorze rolniczym44. Ta sytuacja jest uwarunkowana w gáównej mierze stosunkami pracy w rolnictwie indywidualnym45.