Przykáadowe formy aktywizacji seniorów oraz wybrane programy realizacji polityki senioralnej w Polsce

4.4.1. Uniwersytety Trzeciego Wieku

W Polsce, podobnie jak w wielu krajach Europy, funkcjonuje szereg form aktywizacji seniorów. Przykáadem są Uniwersytety Trzeciego Wieku⁷⁶ (UTW), czyli placówki dydaktyczne przeznaczone dla osób w wieku poprodukcyjnym.

Mają na celu dziaáania zmierzające do poprawy jakoĞci Īycia osób starszych i ich aktywizacjĊ, a takĪe „wykorzystanie potencjaáu osób starszych na rynku pracy – ich wiedzy, umiejĊtnoĞci i doĞwiadczenia Īyciowego, dla rozwoju go-spodarczego i spoáecznego kraju”.

Rysunek 4.8. Liczba Uniwersytetów Trzeciego Wieku w Polsce w latach 1975-2017

* marzec 2017 r.

ħródáo: opracowanie na podstawie: Uniwersytety Trzeciego Wieku, Ogólnopolski Biuletyn UTW nr 1 wrzesieĔ 2013, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoáecznej; Baza adresowa Ogólno-polskiej Federacji StowarzyszeĔ UTW, czerwiec 2013 oraz marzec 2017.

Oferta programowa obejmuje m.in.: wykáady, seminaria, szkolenia i porad-nictwo, naukĊ jĊzyków obcych, róĪnego rodzaju koáa zainteresowaĔ, a takĪe zajĊcia turystyczne, ruchowe, rekreacyjne czy rehabilitacyjne. Niektóre placówki prowadzą takĪe zajĊcia wakacyjne: wyjazdy, wczasy i inne formy rekreacji przeznaczone spe-cjalnie dla seniorów. Zainteresowanie uczestnictwem osób starszych w róĪnych formach edukacji i innego rodzaju aktywnoĞci proponowanej przez UTW stale wzrasta czego przejawem jest przede wszystkim rosnąca liczba tego typu placówek (rysunek 4.8 i tabela 4.4) jak i wzrost liczby ksztaácących siĊ seniorów.

76 Pierwszy UTW w Europie powstaá we Francji w roku 1973, a w Polsce w roku 1975 jako trzeci w Europie. W innych krajach zachodnio-europejskich tego typu placówki byáy zakáada-ne nieco póĨniej – w latach 80. i 90. XX wieku.

1 9

125 187

248

385

451

613 614

0 100 200 300 400 500 600 700

1975 1989 2007 2008 2010 2012 2013 2016 2017*

100

Tabela 4.4. Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce wedáug województw Wyszczególnienie

Kujawsko-pomorskie 35 78 21 46 60,0

Lubelskie 21 24 1 22 91,7

WarmiĔsko-mazurskie 21 28 5 24 85,7

Wielkopolskie 38 44 6 37 84,1

Zachodniopomorskie 20 27 4 23 85,2

* marzec 2017 r.

ħródáo: opracowanie na podstawie: Uniwersytety Trzeciego Wieku, Ogólnopolski Biuletyn UTW nr 1 wrzesieĔ 2013, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoáecznej; Baza adresowa Ogólno-polskiej Federacji StowarzyszeĔ UTW, czerwiec 2013 oraz marzec 2017.

Dominującą formą organizacyjną UTW w Polsce jest stowarzyszenie. Na ogóá placówki te są powiązane z oĞrodkami akademickim i uczelniami wyĪszy-mi (w tym przypadku są jednostkawyĪszy-mi uczelni wyĪszych). Ich oferta programowa skierowana jest przede wszystkim do mieszkaĔców duĪych miast. W roku 2017 spoĞród 614 UTW 140 dziaáaáo w miastach powyĪej 100 tys. mieszkaĔców.

UTW naleĪą takĪe do struktur oĞrodków, centrów oraz domów kultury (na szczeblu miasta lub gminy), bibliotek publicznych, funkcjonują przy centrach edukacyjnych, centrach ksztaácenia ustawicznego, Towarzystwie Edukacji Otwartej, szkoáach Ğrednich lub jako inne formy organizacyjne (np. dziaáają przy fundacjach towarzystwach i stowarzyszeniach, a takĪe przy oĞrodkach pomocy spoáecznej, dziennych domach pomocy spoáecznej czy UrzĊdach Miasta i UrzĊ-dach Gminy. Z ich oferty mają szansĊ skorzystaü takĪe mieszkaĔcy mniejszych miejscowoĞci, w tym teĪ mieszkaĔcy wsi. W roku 2017 blisko dwie trzecie ogó-áu UTW znajdowaáa siĊ na terenie miejscowoĞci bĊdącej siedzibą gminy wiej-skiej (tabela 4.4). WiĊkszoĞü miejscowoĞci powiatowych (83,1%) miaáo na

swo-im terenie UTW. W odniesieniu do miejscowoĞci bĊdących siedzibą gminy wiejskiej odsetek ten wynosi 23,6%. PodkreĞlenia wymaga fakt znacznego zróĪnicowania regionalnego w dostĊpnoĞci do tego typu placówek dla miesz-kaĔców zarówno miejscowoĞci powiatowych, jak i gminnych (rysunek 4.9).

Rysunek 4.9. Odsetek miast powiatowych i miejscowoĞci (gminy wiejskie) mających na swoim terenie UTW

ħródáo: opracowanie na podstawie Bazy adresowej Ogólnopolskiej Federacji StowarzyszeĔ UTW, marzec 2017.

Koszty dziaáalnoĞci UTW, które naleĪą do struktur instytucji, takich jak domy kultury, biblioteki, jednostki organizacyjne pomocy spoáecznej, instytucje ksztaácenia ustawicznego czy uczelnie wyĪsze są w okreĞlonej czĊĞci finanso-wane z budĪetu tych instytucji. Placówki te korzystają takĪe z ich bazy lokalo-wej czy wyposaĪania. Znaczna wiĊkszoĞü UTW otrzymuje pomoc finansową z UM, np. w formie dotacji celowych czy grantów na okreĞlonego rodzaju dzia-áalnoĞü merytoryczną (np. finansowanie: zajĊü prowadzonych w sekcjach, ze-spoáach zainteresowaĔ, finansowanie zajĊü ruchowych), a takĪe na inną dziaáal-noĞü UTW, np. zorganizowanie okreĞlonej imprezy dla spoáecznoĞci lokalnej, lub remont pomieszczeĔ. Otrzymywane kwoty pochodzące z budĪetu miasta są

86,4

miejscowoĞci (gminy wiejskie) miasta powiatowe

102

zróĪnicowane i zaleĪą m.in. od rodzaju finansowanego przedsiĊwziĊcia. UTW są finansowane takĪe z innych Ğrodków publicznych budĪetów powiatowych i wojewódzkich, a takĪe podobnie jak w przypadku innych organizacji pozarzą-dowych, ze Ğrodków budĪetów samorząpozarzą-dowych, darowizn i Ğrodków pomoco-wych. Jednak podkreĞliü naleĪy, Īe finansowanie dziaáalnoĞci UTW opiera siĊ przede wszystkim na opáatach wnoszonych przez sáuchaczy w formie skáadek.

Ich wysokoĞü jest zróĪnicowana i zaleĪy m.in. od tego, jakie elementy dziaáal-noĞci UTW są z niej finansowane (najczĊĞciej jest to przedziaá od kilkudziesiĊ-ciu nawet do kilkuset záotych za semestr). WiĊkszoĞü UTW pobiera równieĪ do-datkowe opáaty za organizowanie niektórych form zajĊü np. lektoratów, zajĊü komputerowych, ruchowych czy teĪ wycieczek.

4.4.2. Wybrane projekty Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Obok Uniwersytetów Trzeciego Wieku dziaáają takĪe Koáa Seniorów oraz programy takie jak np. Senior+, Senior WIGOR. TakĪe pod patronatem Mini-sterstwa Pracy i Polityki Spoáecznej realizowany byá miĊdzy innymi Rządowy Program na Rzecz AktywnoĞci Spoáecznej Osób Starszych na lata 2012-2013, programy dla seniorów przygotowywane są równieĪ przez Ministerstwo Zdro-wia (np. Akademia Seniora, nad którą patronat objąá MiĊdzynarodowy Instytut Fizjoterapii i Zdrowia). W naszym kraju dziaáa równieĪ program Ogólnopolska Karta Seniora, w ramach którego kaĪda osoba w wieku 60 lat i wiĊcej moĪe otrzymaü imienną bezpáatną i bezterminową kartĊ, w uprawnionej do tego pla-cówce (np. UTW). Karta ta uprawnia seniora do korzystania ze zniĪek na wy-brane produkty i usáugi (Chmielewska, 2016). Jednak z racji uwarunkowaĔ przestrzennych skierowane są one w wiĊkszoĞci przypadków do mieszkaĔców miast. Tym samym na obszarach wiejskich osoby starsze mają mniej ofert spĊ-dzania wolnego czasu, a w tym przede wszystkim mniej moĪliwoĞci samoro-zwoju. Tym samym stanowią czĊĞciej niĪ w mieĞcie, niewykorzystany kapitaá ludzki. NiezbĊdne jest wiĊc wáączenie spoáeczne tej grupy osób, w tym przede wszystkim stworzenie swoistej przestrzeni w spoáecznoĞci wiejskiej oraz inte-gracja ze Ğrodowiskiem, w którym Īyją oraz, w zaleĪnoĞci od zaistniaáych po-trzeb, ich aktywizacja lub/i zapewnienie stosownej opieki.

W odpowiedzi na te potrzeby Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowaáo w ramach Strategii na rzecz odpowiedzialnego Rozwoju dwa pro-jekty: Gospodarstwo opiekuĔcze oraz Aktywny i zdrowy senior – rolnik. Gospo-darstwa opiekuĔcze są formą gospodarowania polegającą na áączeniu dziaáalnoĞci rolniczej z opieką nad osobami potrzebującymi wsparcia. Takie programy dziaáa-ją i sprawdziáy siĊ juĪ w wielu rozwiniĊtych gospodarczo paĔstwach UE, m.in.

w Holandii. Polski Projekt MRiRW Gospodarstwo opiekuĔcze zakáada m.in.:

x utworzenie w kaĪdym województwie kilku, kilkunastu, a jeĞli bĊdzie zainte-resowanie, nawet kilkudziesiĊciu gospodarstw opiekuĔczych, w formule podmiotów dziaáalnoĞci gospodarczej lub innej formie dozwolonej przepi-sami prawa;

x budowĊ systemu wsparcia instytucjonalnego dla gospodarstw opiekuĔczych, w tym ustanowienie koordynatorów regionalnych oraz zbudowanie kapitaáu ludzkiego dla potrzeb realizacji projektu;

x budowĊ sieci gospodarstw wpisujących siĊ w ideĊ rolnictwa spoáecznego;

x wypracowanie modelowych rozwiązaĔ dla potrzeb rozwoju gospodarstw opiekuĔczych,

x prowadzenie dziaáaĔ promocyjnych, w tym konferencje regionalne i ogólno-polskie, spotkania (warsztaty) dla osób zainteresowanych tą formą dziaáalnoĞci;

x budowĊ mechanizmów kontroli jakoĞci i rzetelnoĞci Ğwiadczenia usáug;

x badania interdyscyplinarne towarzyszące projektowi.

Na realizacjĊ projektu planuje siĊ m.in. Ğrodki Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich w ramach Planu Operacyjnego 2016-2017 oraz 2018-2019, Regional-nych Programów OperacyjRegional-nych, a takĪe Programu POWER. BezpoĞrednim rea-lizatorem projektu bĊdzie Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Od-dziaá w Krakowie, a w projekt wáączone zostaną Wojewódzkie OĞrodki Doradz-twa Rolniczego. Natomiast projekt Aktywny i zdrowy senior – rolnik realizowa-ny jest przez KRUS⁷⁷. Ma on na celu wypracowanie kompleksowego systemu opieki i rehabilitacji nad osobami starszymi z obszarów wiejskich.

77 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Spoáecznego.

104

4.5. ZaangaĪowanie seniorów w prace wybranych organizacji na obszarach