Zmiany w liczbie pracujących w sektorze rolnym

Stale zmniejszająca siĊ liczba pracujących w sektorze rolniczym stanowi trend charakteryzujący procesy rozwojowe w gospodarce danego kraju (Kwiat-kowski, 1980), a niewielka skala zatrudnienia w tym segmencie aktywnoĞci ekonomicznej stanowi cechĊ charakterystyczną gospodarek wysokorozwiniĊ-tych (Noga, 2009). To zjawisko coraz wyraĨniej zaznacza siĊ równieĪ w pol-skiej gospodarce (Szczukocka, 2012).

Z analizy zmian w liczbie pracujących w polskim sektorze rolniczym wynika, Īe proces dezagraryzacji zatrudnienia jest procesem trwaáym, a jego przebieg ma generalnie ewolucyjny charakter (rysunek 3.1). Wedáug danych BAEL⁴⁶ w latach 2003-2016 liczba pracujących w polskim sektorze rolnym zmniejszyáa siĊ z 2,5 do 1,7 mln osób, zatem o 32,0% (czyli Ğrednio kaĪdego roku o kolejne 1,3%), a ich udziaá wĞród wszystkich pracujących zmniejszyá z 18,1 do 10,5%, zatem o 7,6 pp.

Mimo relatywnie duĪego tempa spadku skali zatrudnienia w polskim sek-torze rolniczym, jego udziaá nadal ponad 2-krotnie przewyĪsza Ğrednią unijną (4,5% w 2016 roku) i naleĪy do jednego z najwyĪszych w UE. WyĪszym wskaĨnikiem zatrudnienia w rolnictwie ogóáem cechowaáa siĊ tylko gospodarka trzech paĔstw czáonkowskich Wspólnoty Europejskiej: Rumunii (24,0%), Buá-garii (18,0%) i Grecji (11,3%). W pozostaáych paĔstwach unijnych udziaá pracu-jących w sektorze rolniczym wahaá siĊ od 1,1% w Wielkiej Brytanii i Belgii do 7,6% na Litwie(Komisja Europejska, 2017). Pracujący w polskim sektorze rol-nym obejmowali ok. 1/5 ogóáu pracujących w tym segmencie gospodarczym wszystkich krajów Wspólnoty (Baer-Nawrocka i Poczta, 2016).

43 Biorąc pod uwagĊ sekcje PKD, najwiĊkszy odsetek pracowników najemnych wĞród pracu-jących wystĊpowaá w Administracji publicznej i obronie narodowej, obowiązkowych ubez-pieczeniach spoáecznych (sekcja O), zaĞ najmniejszy – w sektorze rolniczym (sekcji A (Sytu-acja makroekonomiczna…, 2016)).

44 O ile nie zaznaczono inaczej dane dotyczące rolnictwa obejmują takĪe leĞnictwo, áowiec-two, a od 2008 roku takĪe rybacáowiec-two, co w niniejszym opracowaniu nazwano sektorem rolnym (rolniczym) lub rolnictwem ogóáem.

45 W tekĞcie mimo pewnych róĪnic pojĊciowych zamiennie są uĪywane nazwy rolnictwo (go-spodarstwo): indywidualne, rodzinne.

46 JeĪeli nie zaznaczono inaczej, wszelkie dane statystyki powszechnej dotyczące zatrudnienia pochodzącą z BAEL.

Rysunek 3.1. Pracujący (%) w polskim sektorze rolniczym i w rolnictwie indywidualnym

* przeciĊtnie w roku – Ğrednia arytmetyczna danych z czterech badaĔ kwartalnych, ogóá pra-cujących w Polsce = 100

ħródáo: opracowano na podstawie: Kwartalna informacja o rynku pracy (2003-2016), Ak-tywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci Polski. Kwartaá IV 2016 (2017), GUS, Warszawa.

Z analizy zmian w liczbie pracujących w rolnictwie ogóáem w pierwszych trzech kwartaáach 2017 roku wynika, Īe tendencje spadku rolniczego zatrudnienia utrzymują siĊ nadal (rysunek 3.2). Wprawdzie ze wzglĊdu na cykliczne zmiany w zapotrzebowaniu na pracĊ w sektorze rolniczym, uwarunkowane w gáównej mierze sezonowoĞcią produkcji, z początkiem 2017 roku nastąpiá wzrost rolni-czego zatrudnienia w porównaniu z ostatnim kwartaáem 2016 roku⁴⁷. Jednak w relacji do analogicznych okresów poprzedniego roku, to w kaĪdym analizowa-nym kwartale 2017 roku odnotowano spadek liczby pracujących w sektorze rol-nym, równieĪ w stosunku do analogicznego okresu roku ubiegáego⁴⁸.

47 W I kwartale 2017 roku w stosunku do IV kwartaáu 2016 roku, liczba pracujących w rolnic-twie ogóáem wzrosáa o 0,7% (o 12 tys. osób) i wynosiáa 1676 tys. W II kwartale 2017 roku w sektorze rolnym pracowaáo 1726 tys. osób. W porównaniu z I kwartaáem 2017 roku byáa to zbiorowoĞü o 50 tys. osób (o 3,0%) liczniejsza i wyniosáa 1726 tys. W nastĊpnym kwartale populacjĊ pracujących w sektorze rolniczym stanowiáo 1720 tys. osób (spadek o 0,3% w sto-sunku do okresu poprzedniego). W konsekwencji w pierwszych trzech kwartaáach 2017 roku w sektorze rolniczym pracowaáo przeciĊtnie 1707 tys. osób.

48 W I kwartale 2017 roku w relacji do analogicznego okresu poprzedniego roku w rolnictwie ogóáem pracowaáo o 26 tys. osób mniej (spadek o 1,5%). W II kwartale 2017 roku w stosunku do II kwartaáu 2016 roku, liczba pracujących w sektorze rolnym byáa o 17 tys. osób (o 1,0%)

mniej-18,1 18,0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 ogóáem w rolnictwie w rolnictwie indywidualnym

%

Pracujący:

64

Rysunek 3.2. Zmiany w rolniczym zatrudnieniu w poszczególnych kwartaáach 2016 i 2017 roku

* ogóá pracujących w danym kwartale = 100

ħródáo: opracowano na podstawie: AktywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci Polski. Kwartaá I i II 2017, (2016, 2017), GUS, Warszawa, Kwartalna informacja o rynku pracy. Opracowanie sygnalne. 11 11 (2017), GUS, Warszawa.

W pierwszych trzech kwartaáach 2017 roku w rolnictwie ogóáem praco-waáo Ğrednio o 1% mniej osób niĪ w analogicznym okresie roku poprzedniego, a ich udziaá wĞród ogóáu pracujących byá niĪszy – o 0,3 pp. W konsekwencji w tym okresie udziaá pracujących w sektorze rolniczym wĞród ogóáu pracują-cych wynosiá 10,4%.

Z analizy spadku rolniczego zatrudnienia wynika, Īe w 2017 roku wyraĨ-nie wyhamowaáa dynamika tych zmian w stosunku do lat wczeĞwyraĨ-niejszych, a zwáaszcza w odniesieniu do tempa odchodzenia do zajĊü pracy nierolniczej odnotowanego w 2016 roku⁴⁹. Trudno znaleĨü proste wytáumaczenie tego zjawi-ska, gdyĪ nadal, pomimo spadku, w rolnictwie utrzymują siĊ relatywnie duĪe niewykorzystane zasoby siáy roboczej (ukryte bezrobocie). SkalĊ tego zjawiska moĪna szacowaü na ok. 490 tys. (Karwat-WoĨniak, 2016). Przyczyn tej sytuacji moĪe byü kilka, wĞród których naleĪy wymieniü przede wszystkim relatywnie

sza. W III kwartale 2017 roku w sektorze rolniczym pracowaáo 1720 tys. osób i byáa to zbioro-woĞü o 3 tys. (0,3%) osób mniej liczna niĪ w III kwartale roku poprzedniego (stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/wg-bael).

49 W pierwszych trzech kwartaáach 2016 liczba pracujących w sektorze rolnym byáa o 7,3%

niĪsza niĪ w analogicznym okresie 2015 roku. PrzeciĊtnie w 2016 roku zatrudnienie w rolnic-twie ogóáem byáo o 7,6% niĪsze niĪ w 2015 roku.

10,7 10,8

10,2 10,2 10,3

10,5 10,4

9,5 9,6

9,5 9,4

9,2 9,2 9,2

9 9,5 10 10,5 11

I 2016 II 2016 III 2016 IV 2016 I 2017 II 2017 III 2017 ogóáem w rolnictwie w rolnictwie indywidualnym

%

Pracujący:

niekorzystną strukturĊ wieku i niski poziom wyksztaácenia ukrytych bezrobot-nych⁵⁰, ograniczenia komunikacyjne, rozdrobnioną strukturĊ obszarową, prefe-rencyjny system podatkowy i ubezpieczeĔ spoáecznych rolników.

Jednak przyjąü moĪna, Īe odnotowane w 2017 roku relatywnie niskie tempo spadku zatrudnienia w sektorze rolniczym jest zjawiskiem przejĞciowym.

Stosunkowo dobra sytuacja ogólnogospodarcza, zmiany strukturalne w sektorze rolniczym, stopniowa poprawa wiejskiej infrastruktury technicznej, prowadzone dziaáania sáuĪące wáączeniu ukrytych zasobów pracy w rolnictwie oraz coraz wyraĨniej zaznaczający siĊ niedobór pracowników na pozarolniczym rynku pra-cy⁵¹ i odnotowywany od poáowy 2017 roku wzglĊdnie dynamiczny wzrost wy-nagrodzeĔ⁵² wskazują, Īe dáugookresowo proces spadku zatrudnienia rolniczego bĊdzie siĊ utrzymywaü. Poziom dezagraryzacji zatrudnienia w polskiej gospo-darce bĊdzie siĊ coraz wyraĨniej zbliĪaü do poziomu cechującego gospodarki wysokorozwiniĊte. Przyjmuje siĊ, Īe maksymalny udziaá pracujących w rolnic-twie wĞród ogóáu pracujących w gospodarce wysokorozwiniĊtej nie moĪe prze-kraczaü 10% (Skrzypczak, 2008).

Zdecydowaną wiĊkszoĞü pracujących w sektorze rolnym w Polsce stanowią niezmiennie osoby pracujące w dziaáalnoĞci rolniczej (w rolnictwie), czyli przy uprawach polowych, chowie i hodowli zwierząt⁵³, gáównie w rolnictwie indywidu-alnym⁵⁴, które stanowi dominujący segment w sferze produkcji rolniczej⁵⁵. Tym

50 Z analizy cech demograficznych i poziomu wyksztaácenia populacji stanowiącej niewyko-rzystane zasoby pracy w rolnictwie wynika, Īe najliczniejszą (ponad 52%) grupĊ stanowiáy osoby w wieku produkcyjnym niemobilnym, posiadające wyksztaácenie zasadnicze zawodo-we. Przy czym profil posiadanych kwalifikacji zawodowych z reguáy nie odpowiada potrze-bom rynku pracy (Karwat-WoĨniak, 2016).

51 W koĔcu III kwartaáu 2017 r. liczba wolnych miejsc pracy w podmiotach zatrudniających co najmniej 1 osobĊ wynosiáa 131,2 tys. i byáa wyĪsza niĪ w II kwartale o 9,1 tys., tj. o 7,5%.

W porównaniu z III kwartaáem 2016 roku liczba wolnych miejsc pracy byáa wyĪsza o 35,7 tys., tj. o 37,4%. W koĔcu omawianego okresu nie obsadzonych byáo jeszcze 27,7 tys. nowo utworzonych miejsc pracy. W III kwartale 2017 roku utworzono o 2,8% mniej nowych miejsc pracy w porównaniu z II kwartaáem, ale o 8,7% wiĊcej niĪ w III kwartale 2016 roku. W okre-sie III kwartaáu 2017 r. zlikwidowano o 1,6% wiĊcej miejsc pracy niĪ w II kwartale 2017 ro-ku, ale o 13,9% mniej niĪ w III kwartale 2016 r. (Popyt na pracĊ…, 2017).

52 Wedáug GUS przeciĊtne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiĊbiorstw w sierpniu 2017 roku wyniosáo 4492,6 zá, co oznacza, Īe wzrosáo rok do roku o 6,6%. Nominalnie jest to najlep-szy wynik od 2012 roku. W kolejnych miesiącach ten trend byá kontynuowany. PrzeciĊtne wy-nagrodzenie brutto w paĨdzierniku tego roku w sektorze przedsiĊbiorstw wyniosáo 4574,4 zá, a w listopadzie – 4611,0 zá.

53 Z analizy pracujących w sektorze rolnym wedáug charakteru wykonywanych zajĊü wynika, Īe wĞród pracujących w sektorze rolniczym dominowaáy (93-95%) osoby pracujące przy uprawach polowych, chowie i hodowli zwierząt, tj. w dziaáalnoĞci rolniczej (w gospodarstwach rolnych).

54 Pracujący w dziaáalnoĞci rolniczej prowadzonej w indywidualnych gospodarstwach rolnych stanowili ok. 90-92% ogóáu pracujących w sektorze rolnym.

66

samym zmiany w liczbie pracujących w gospodarstwach indywidualnych decydują o tendencjach w skali zatrudnienia w caáym sektorze rolnym. W latach 2003-2016 liczba pracujących w gospodarstwach indywidualnych zmniejszyáa siĊ z 2,3 do 1,5 mln, czyli o 34,8% (Ğrednio kaĪdego roku o kolejne prawie 1,4%), a ich udziaá wĞród ogóáu pracujących obniĪyá siĊ z 17,1 do 9,4%⁵⁶ w 2016 roku, czyli o 7,7 pp.

Tym samym byáa to redukcja szybsza niĪ w caáym sektorze rolnym.

Z analizy populacji pracującej w sektorze rolniczym wedáug formy zatrud-nienia wynika, Īe zdecydowaną wiĊkszoĞü stanowiáy osoby pracujące na wáasny rachunek⁵⁷, chociaĪ skala samozatrudnienia nieznacznie spadaáa (Frenkel, 2012, 2016). W latach 2009-2016 udziaá pracujących na wáasny rachunek wĞród pracu-jących w rolnictwie ogóáem zmniejszyá siĊ z 92,1 do 85,8%, a w rolnictwie indy-widualnym z 97,1% do 92,6%. Porównując, wĞród pracujących poza rolnictwem udziaá pracujących na wáasny rachunek byá zdecydowanie niĪszy i od lat nie ulega zmianom, albowiem ksztaátuje siĊ wĞród mieszkaĔców wsi na poziomie 11-12%

(w miastach 13-14%). Spadek liczby pracujących na wáasny rachunek w ogólnej liczbie pracujących w rolnictwie wskazuje na pewne zmiany w obrĊbie stosun-ków pracy w sektorze rolnym. Te zmiany byáy w gáównej mierze konsekwencją procesów zachodzących w obrĊbie indywidualnych gospodarstw rolnych.

O zaawansowaniu dezagraryzacji zatrudnienia Ğwiadczy równieĪ wysokoĞü udziaáu osób aktywnych zawodowo w sektorze rolnym⁵⁸ wĞród ogóáu ludnoĞci (rysunek 3.3). W Polsce udziaá ten zmniejszyá siĊ z 8,8% w 2005 roku do 6,9%

w 2014 roku (zatem o 1,9 pp.). Jednak wartoĞü tego wskaĨnika, jest nie tylko po-nad trzy i póá razy wyĪsza niĪ Ğrednio w UE-28 (1,9%), ale najwyĪsza ze wszyst-kich krajów Wspólnoty. W 2014 roku w pozostaáych paĔstwach unijnych udziaá aktywnych zawodowo wahaá siĊ od 0,2% w Sáowenii do 4,8% w Grecji (Rocznik Statystyczny Rolnictwa…, 2016).Ponadto nie tylko utrzymują siĊ duĪe rozbieĪ-noĞci w wysokoĞci odsetka aktywnych zawodowo w rolnictwie w Polsce w po-równaniu z analogicznym wskaĨnikiem w UE, ale róĪnice w tej páaszczyĨnie nie ulegają zmniejszeniu.

55 W 2016 roku w uĪytkowaniu indywidualnych gospodarstw rolnych znajdowaáo siĊ 91,4%

gruntów rolnych uĪytkowanych rolniczo w Polsce, gdy w 2003 roku byáo to – 86,7%.

56 PrzeciĊtnie w pierwszych trzech kwartaáach 2017 roku pracujący w rolnictwie indywidual-nym stanowili 9,2% ogóáu pracujących w polskiej gospodarce.

57 Do pracujących na wáasny rachunek zalicza siĊ osoby prowadzące wáasną dziaáalnoĞü gospo-darczą i nie zatrudniających pracowników oraz pracodawców oraz pomagających bez wyna-grodzenia czáonków rodziny.

58 Do ludnoĞci aktywnej zawodowo w sektorze rolnym zalicza siĊ wszystkie osoby, których gáównym zajĊciem zawodowym jest praca w rolnictwie, áowiectwie i leĞnictwie oraz rybactwie (Rocznik Statystyczny Rolnictwa…, 2016).

Rysunek 3.3. Udziaá (%) ludnoĞci aktywnej zawodowo w sektorze rolnym w caákowitej populacji

ħródáo: opracowano na podstawie: Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich (2006-2016), GUS, Warszawa.

Tendencje do ograniczania znaczenia rolnictwa jako miejsca aktywnoĞci zawodowej zaznaczyáy siĊ coraz wyraĨniej równieĪ w zatrudnieniu ogóáu mieszkaĔców wsi (rysunek 3.4), mimo Īe liczebnoĞü populacji wiejskiej syste-matycznie wzrastaáa⁵⁹. Niezmiennie osoby zamieszkaáe na obszarach wiejskich dominują (90-92%) wĞród ogóáu pracujących w sektorze rolniczym. Jednak w latach 2009-2016 odsetek pracujących w rolnictwie ogóáem mieszkaĔców wsi zmniejszyá siĊ z 31,9 do 24,5%, a Ğrednio w pierwszych trzech kwartaáach 2017 roku byáo to tylko 23,4%.

Zmniejszające siĊ znaczenie sektora rolniczego w zatrudnieniu mieszkaĔ-ców wsi, musi oznaczaü spadek liczebnoĞci populacji wiejskiej czy teĪ gwaátow-ny spadek liczby osób związagwaátow-nych z rolnictwem, np. poprzez bycie czáonkiem rodziny uĪytkownika gospodarstwa rolnego. Obserwowany w przeszáoĞci wzrost liczby osób zamieszkujących obszary wiejskie (Obszary wiejskie…, 2016) bĊdzie siĊ utrzymywaá równieĪ w latach nastĊpnych. Zgodnie z prognozą GUS do 2030 roku odnotowywany bĊdzie wzrost liczby mieszkaĔców wsi oraz spadek liczby mieszkaĔców miast (Prognoza ludnoĞci…, 2014). BĊdzie to równieĪ nastĊpstwem przemieszczania siĊ ludnoĞci z centrów duĪych miast na obszary wiejskie.

59 W latach 2003-2016 liczba osób mieszkających na obszarach wiejskich zwiĊkszyáa siĊ o 5,2%

i w 2016 roku wiejską populacjĊ stanowiáo prawie 15,3 mln osób (Maáy Rocznik, 2017).

2,6 2,5 2,4 2,3 2,3 2,2 2,1 2,0 1,9 1,9

8,8 8,7

8,3 8,1 7,9 7,7 7,5 7,3 7,1 6,9

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

UE Polska

%

68

Rysunek 3.4. Udziaá (%) pracujących w sektorze rolniczym mieszkaĔców wsi

* okres 2009-2016 – przeciĊtnie w roku – Ğrednia arytmetyczna danych z czterech badaĔ kwartalnych, 2017 – Ğrednia z trzech badaĔ kwartalnych, 100 = caákowita liczba pracujących z obszarów wiejskich

ħródáo: opracowano na podstawie: AktywnoĞü Ekonomiczna ludnoĞci Polski. Kwartaá III 2017 roku (2017), GUS, Warszawa.

Ogólna liczba pracujących w polskiej gospodarce, w analizowanym okre-sie miaáa generalnie tendencjĊ wzrostową⁶⁰. Jednak dezagraryzacja zatrudnienia znalazáa odzwierciedlenie nie tylko w spadku wysokoĞci odsetka pracujących w sektorze rolnym, ale równieĪ w redukcji (o ok. 1/3, tj. o ponad 0,8 mln w la-tach 2003-2016) bezwzglĊdnej liczby osób pracujących w sektorze rolniczym.

Te zmiany byáy rezultatem spadku przede wszystkim liczby pracujących w rol-nictwie indywidualnym. Populacja, która odeszáa z pracy w rodzinnym gospo-darstwie rolnym, stanowiáa ok. 97% caákowitej redukcji zatrudnienia w sektorze rolnym. Zmniejszaáa siĊ równieĪ liczebnoĞü zbiorowoĞci wykonującej jakiekol-wiek czynnoĞci w rodzinnym gospodarstwie rolnym. Z danych GUS wynika, Īe w latach 2010-2016⁶¹ ogólna liczba wnoszących wkáad pracy w indywidualnych gospodarstwach zmniejszyáa siĊ z 4450 tys. do 2966 tys. osób, tj. o 33,5%.

60 Ze wzglĊdu na pewne zmiany metodologiczne dane sprzed 2010 roku nie są w peáni po-równywalne z póĨniejszymi, ale mimo to moĪna uznaü, Īe pomiĊdzy rokiem 2003 a pierw-szym póároczem 2017 caákowita liczba pracujących wzrosáa z 13,6 do prawie 16,5 mln osób, zatem o ponad 1/5.

61 Dane dla 2010 roku pochodzą z PSR, a dla 2013 i 2016 – z BSGR.

31,9

30,8 30,4

29,6

28,1

26,9 26,4

24,5

23,4

20 22 24 26 28 30 32 34

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

%