ZaangaĪowanie seniorów w prace wybranych organizacji na obszarach wiejskich oraz aktywnoĞü polityczna i sportowa w Ğwietle badaĔ

ankietowych IERiGĩ-PIB⁷⁸

Jednym z podstawowych wskaĨników ilustrujących wszelką aktywnoĞü i wáączenie spoáeczne jest upowszechnienie jej zinstytucjonalizowanej formy, jaką stanowią róĪnego typu organizacje spoáeczne, kluby sportowe czy teĪ ugru-powania polityczne. Z przeprowadzonych badaĔ ankietowych wynikaáo, iĪ w ostatnich latach wzrosáa aktywnoĞü spoáeczna ogóáu mieszkaĔców wsi, rozu-miana jako udziaá i zaangaĪowanie ludnoĞci w Īycie spoáeczne wsi (Wrzochal-ska, 2015). Spoáecznicy chĊtniej niĪ w latach wczeĞniejszych dziaáali w wiĊk-szych grupach. Wzrósá odsetek wsi, gdzie aktywnie spoáecznie dziaáali razem mĊĪczyĨni i kobiety. Badanie wykazaáo, iĪ zawiązywaáy siĊ liczne kilkuosobo-we grupy lokalnych spoáeczników, co wskazywaáo na budowanie siĊ lokalnego kapitaáu spoáecznego. Zwracaá uwagĊ takĪe relatywnie wysoki udziaá mieszkaĔ-ców wsi w róĪnego typu zebraniach oraz przynaleĪnoĞü ludnoĞci wiejskiej do organizacji formalnychdziaáających na tych terenach. Ogóáem do organizacji na terenach wiejskich naleĪaáa blisko co dziesiąta dorosáa osoba. W omawianym badaniu aktywnoĞci spoáecznej, odnotowano takĪe konsekwencje wpáywu zmian demograficznych (procesu starzenia siĊ spoáeczeĔstwa, migracji osób máodych).

Ogóáem relatywnie niski byá udziaá, wĞród aktywnych spoáecznie, osób máodych oraz osób z wyĪszym poziomem wyksztaácenia (przede wszystkim kobiet). Tym samym ludnoĞü w starszych grupach wiekowych, w pozytywny sposób zazna-czyáa swoją aktywnoĞü i zaangaĪowanie w tej dziedzinie. W Ğrodowisku wiej-skim organizacje spoáeczne zawsze speániaáy szczególną rolĊ polegającą na

78 W latach 2000, 2005 i 2011 badaniem IERiGĩ-PIB objĊto 76 miejscowoĞci wiejskich, a w 2016 roku – byáo to juĪ tylko 10 wsi (Mapa A.1), które wybrano spoĞród miejscowoĞci ba-danych w latach wczeĞniejszych. Ankieta obejmowaáa swym zasiĊgiem wszystkie gospodar-stwa domowe w badanych wsiach. W 2000, 2005 i 2011 roku ankietowane podmioty stanowiáy ok. 0,2% faktycznej liczby wiejskich gospodarstw domowych, a w 2016 roku – 0,03%. Ostat-nim badaniem zostaáo objĊtych ok. 1,4 tys. wiejskich gospodarstw domowych, w tym ponad 0,4 tys. stanowiáy rodziny z uĪytkownikiem indywidualnego (rodzinnego) gospodarstwa rolnego – ludnoĞü rolnicza, a niespeána 1 tys. – to rodziny nie posiadające ziemi lub dysponujące dziaáką nie wiĊkszą niĪ 1 ha UR – ludnoĞü bezrolna. MiejscowoĞci do badaĔ dobrano celowo, tak by stanowiáy odzwierciedlenie faktycznych cech spoáeczno-gospodarczych obszarów wiejskich, a zwáaszcza struktury obszarowej gospodarstw rolnych o obszarze powyĪej 1 ha uĪytków rol-nych. Badania te sáuĪą przede wszystkim analizie przemian w strukturze agrarnej i okreĞleniu spoáeczno-ekonomicznych uwarunkowaĔ w produkcji rolniczej. Obok danych stanowiących materiaá Ĩródáowy dla wymienionych zagadnieĔ, ankieta dostarcza równieĪ szeregu informacji charakteryzujących takĪe spoáecznoĞü lokalną, jaką tworzą mieszkaĔcy wsi.

dziaáaniach na rzecz realizacji potrzeb ogóáu ludnoĞci, co czĊsto wykraczaáo po-za statutową dziaáalnoĞü i cele, dla których dana organipo-zacja zostaáa powoáana.

Czáonków organizacji dziaáających przy koĞcioáach, stowarzyszeĔ i zgro-madzeĔ religijnych oraz róĪnego typu kóá parafialnych odnotowano w blisko poáowie ankietowanych wsi (48,7% zbiorowoĞci). LudnoĞü rolnicza stanowiáa ponad poáowĊ tych osób (58,8%). LiczebnoĞü tych grup byáa zróĪnicowana.

Grupy religijne powyĪej 2 osób dziaáaáy w 30,3% wsi, zaĞ powyĪej 5 osób w 13,2% wsi. ĝrednia liczebnoĞü takiej grupy wynosiáa blisko 6 osób, a najlicz-niejsza tego typu grupa, liczyáa 55 osób. WiĊkszoĞü tych czáonków stanowiáy kobiety (ogóáem 86,4%), niezaleĪnie od statusu rodziny.

Przeprowadzone analizy wykazaáy, iĪ wĞród wybranych do analizy orga-nizacji dziaáających w polskich wsiach, odsetek seniorów byá najwyĪszy w tych wáaĞnie ugrupowaniach typu religijnego. Osoby powyĪej 60. roku Īycia stano-wiáy ponad poáowĊ ogóáu czáonków. Ten odsetek byá szczególnie wysoki w ro-dzinach nie związanych z rolnictwem, gdzie seniorzy (osoby w wieku 60 lat i wiĊcej) w organizacjach typu religijnego stanowili trzy czwarte ogóáu czáon-ków z rodzin bezrolnych (rysunek 4.10).

Rysunek 4.10. Struktura wieku czáonków grup, stowarzyszeĔ religijnych

ħródáo: opracowanie na podstawie danych z badania ankietowego IERiGĩ-PIB, 2011.

Zwraca uwagĊ takĪe fakt, Īe w podziale na páeü (rysunek 4.11), w grupie ogóáu kobiet naleĪących do analizowanej grupy organizacji, odsetek seniorek (paĔ po 60 roku Īycia) wynosiá blisko 65%. WiĊcej niĪ co czwarta kobieta w tej grupie miaáa skoĔczone 70 lat, a co szósta 80 lat. W grupie mĊĪczyzn wskaĨniki te byáy relatywnie duĪo niĪsze – udziaá czáonków w wieku 60 i wiĊcej latbyá na poziomie 33,3%, zaĞ panowie po 70 roku Īycia stanowili 10,0%, a tylko nielicz-ni czáonkowie byli w najstarszej grupie wiekowej (3,3%).

0,5

18,1

21,7 14,0

14,5

0 5 10 15 20 25 30 35 40

do 18 lat 19-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 ponad 80 lat

Ogóųem Rolne Bezrolne

106

Rysunek 4.11. Struktura wieku czáonków grup, stowarzyszeĔ religijnych

ħródáo: opracowanie na podstawie danych z badania ankietowego IERiGĩ-PIB, 2011.

Wpáyw na ten stan mają przede wszystkim wskaĨniki dáugoĞci Īycia zróĪnicowane w podziale na páeü, nie mniej jednak zwróciá uwagĊ fakt, iĪ w sprawy koĞcioáa zaangaĪowani są przede wszystkim máodzi mĊĪczyĨni i ko-biety ze starszych grup wiekowych. Jednak podkreĞliü naleĪy, Īe na obszarach wiejskich w Polsce, odsetek seniorów w analizowanych organizacjach i ugru-powaniach religijnych jest bardzo znaczący.

Przeprowadzone badania ankietowe wykazaáy, iĪ wspóáczesne kobiety staáy siĊ bardziej niezaleĪne, jest ich wiĊcej na stanowiskach i przede wszystkim same wykazują i przejmują inicjatywĊ odnoĞnie dziaáaĔ mających na celu po-prawĊ ich sytuacji na obszarach wiejskich. Ogóáem aktywnoĞü kobiet wiejskich znacznie wzrosáa w odniesieniu do lat wczeĞniejszych. Aktywne kobiety, w ostatniej edycji badania ankietowego, odnotowano blisko w co trzeciej wsi (63,2%), a przed wejĞciem Polski do UE takich wsi, gdzie kobiety wyróĪniaáy siĊ aktywnoĞcią byáo 40,8%. Relatywnie chĊtnie kobiety zrzeszają siĊ w organi-zacjach typowo kobiecych, chociaĪ tradycyjne Koáa GospodyĔ Wiejskich (KGW), w ostatnich latach straciáy na popularnoĞci, gdyĪ przede wszystkim ko-biety stają siĊ otwarte na nowe formy i struktury wspóápracy, a pozyskane fun-dusze unijne i dostĊpne programy skierowane na obszary wiejskie, dają im sze-reg moĪliwoĞci, w tym teĪ są swoistym czynnikiem integracji i aktywnoĞci ko-biet na obszarach wiejskich.

Czáonkinie organizacji typowo kobiecych, w tym takĪe KGW, odnotowa-no w 43,4% wsi. W co czwartej ankietowanej wsi wyodrĊbnioodnotowa-no grupy powyĪej 5 osób zrzeszonych w tego typu organizacjach. ĝrednia liczebnoĞü takiej grupy wynosiáa okoáo 16 osób, a najwiĊksza z nich liczyáa 28 czáonków. W organiza-cjach kobiecych równie czĊsto dziaáaáy kobiety z rodzin rolniczych, jak i

bezrol-16,7

do 18 lat 19-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 powyǏej 80

lat MħǏczyǍni Kobiety

nych. Przeprowadzone analizy wykazaáy, Īe w organizacjach kobiecych 5,5%

czáonków stanowili mĊĪczyĨni. NajczĊĞciej byli to wspóámaáĪonkowie czáonkiĔ (66,7% przypadków), synowie (16,7%) bądĨ ziĊciowie (5,6%), rzadziej inni czáonkowie rodziny (Wrzochalska, 2016).

Osoby powyĪej 60. roku Īycia stanowiáy prawie 30%, a osoby ponad sie-demdziesiĊcioletnie 13,2% ogóáu czáonków organizacji kobiecych. Ten odsetek byá wyĪszy w rodzinach nie związanych z rolnictwem i wynosiá 40,3%, senio-rów (osób w wieku 60 lat i wiĊcej) w grupie czáonków z rodzin bezrolnych, wo-bec 19,7% w rodzinach rolniczych (rysunek 4.12).

Rysunek 4.12. Struktura wieku czáonków organizacji kobiecych z uwzglĊdnieniem typu rodziny

ħródáo: opracowanie na podstawie danych z badania ankietowego IERiGĩ-PIB, 2011.

Czáonkowie OSP wystĊpowali w 67,1% ankietowanych wsi. W ponad po-áowie tych wsi (54,0%) odnotowano grupy straĪaków powyĪej 5 osób. ĝrednio taka grupa straĪacka liczyáa 15-16 osób, przy czym najliczniejsza – 47 straĪaków.

Do straĪy poĪarnej naleĪaáy takĪe kobiety. Ogóáem ich odsetek wynosiá 12,8%

osób, przy czym byá nieco wyĪszy w rodzinach bezrolnych niĪ w rolniczych.

Gáównym celem czáonków tej organizacji jest przeprowadzanie akcji ra-towniczych związanych z poĪarami, wypadkami, klĊskami Īywioáowymi czy zagroĪeniami ekologicznymi (w tym ochroną Ğrodowiska). BezpoĞredni udziaá w dziaáaniach ratowniczych biorą udziaá straĪacy, którzy muszą speániaü okre-Ğlone kryteria. Jednym z nich jest przedziaá wiekowy 18-65 lat. Stąd Ğredni wiek straĪaka w ankietowanych wsiach wynosiá 42 lata, a blisko jedna trzecia ogóáu straĪaków nie przekroczyáa 30 roku Īycia.

3,2

12,2

19,0

35,7

16,714,0 13,2

5,7

19,5 20,8

0 5 10 15 20 25 30 35 40

do 30 lat 31-40 41-50 51-60 61-70 powyǏej 70 lat

Ogóųem Rolne Bezrolne

108

WĞród gáównych celów i zadaĔ tej organizacji wyróĪniü moĪna takĪe dziaáania o charakterze edukacyjnym i informacyjnym, zapobiegające poĪarom, ostrzegające ludnoĞü o istniejących zagroĪeniach poĪarowych i ekologicznych oraz sposobach ochrony przed nimi. Oprócz prowadzenia szkoleĔ, nierzadko straĪacy upowszechniają kulturĊ fizyczną i sport oraz prowadzą dziaáalnoĞü kul-turalną oraz wspomagają rozwój spoáecznoĞci lokalnych na wáasnym terenie.Te cele organizacji mają szanse realizowaü takĪe i seniorzy. Badanie wykazaáo, iĪ osoby po 60 roku Īycia stanowiáy ponad 15% straĪaków. WĞród straĪaków oso-by w grupie wiekowej 61-70 lat stanowiáy 9,0%, kolejne 5,5% czáonków OSP przekroczyáo 70 rok Īycia (rysunek 4.13).

Rysunek 4.13. Struktura wieku czáonków Ochotniczej StraĪy PoĪarnej z uwzglĊdnieniem typu rodziny

ħródáo: opracowanie na podstawie danych z badania ankietowego IERiGĩ-PIB, 2011.

Zrozumiaáe jest to, iĪ osoby z tych grup wiekowych mają swoiste ograni-czenia w odniesieniu do podstawowych zadaĔ i celów tej organizacji, ale waĪne jest ich spoáeczne zaangaĪowanie, np. samo uczestniczenie w zebraniach, pro-wadzenie szkoleĔ czy teĪ rozwijanie zainteresowaĔ i umiejĊtnoĞci muzycznych w orkiestrze straĪackiej. Zwraca uwagĊ, Īe do OSP naleĪaáy takĪe kobiety wiej-skie (12,8% czáonków), a nawet panie ze starszych grup wiekowych.

Na terenie ankietowanych wsi dziaáaáy takĪe kluby sportowe (KS). Obec-noĞü ich czáonków odnotowano w 46,1% wsi. W co czwartej wsi grupy sportowe liczyáy wiĊcej niĪ 5 osób. WĞród sportowców wiĊkszy byá udziaá osób z rodzin rolniczych. Stanowili oni 61,7% sportowców. Do klubów sportowych naleĪaáy równieĪ kobiety (blisko co czwarty czáonek klubu). Ich odsetek byá zbliĪony w obu zbiorowoĞciach rodzin.

31,7

16,8 17,0 20,0

9,0

6,7 5,54,7

12,6

6,7 0

5 10 15 20 25 30 35 40 45

do 30 lat 31-40 41-50 51-60 61-70 powyǏej 70 lat

Ogóųem Rolne Bezrolne

Z analizy struktury wieku czáonków klubów sportowych wynika, iĪ ak-tywnoĞü sportowa ludnoĞci spada wraz z wiekiem (niezaleĪnie od páci) i zrozu-miaáe jest, Īe najwiĊkszy udziaá wĞród aktywnych sportowo, stanowiáy osoby w wieku 19-30 lat (co trzeci czáonek klubu sportowego), ale podkreĞlenia wyma-ga fakt, iĪ jeszcze w grupie wiekowej 41-50 lat byá co dziesiąty czáonek klubu sportowego, a takĪe wystĊpowali czáonkowie klubów sportowych w starszych grupach wiekowych, co teĪ odbieraü moĪna jako prozdrowotne zachowania mieszkaĔców wsi i przejmowanie modelu miejskiego, takĪe wĞród osób dojrza-áych (rysunek 4.14).

Rysunek 4.14. Struktura wieku czáonków klubów sportowych z uwzglĊdnieniem typu rodziny

ħródáo: opracowanie na podstawie danych z badania ankietowego IERiGĩ-PIB, 2011.

Sądziü moĪna, Īe na obszarach wiejskich zaobserwowaü moĪna swoiste przejmowanie miejskiego modelu spĊdzania wolnego czasu, wĞród relatywnie licznej zbiorowoĞci wiejskiej, w róĪnych grupach wiekowych, takĪe i wĞród se-niorów. Uprawianie sportu oraz aktywne spĊdzanie wolnego czasu, w naturalny sposób powiązane jest takĪe z prawidáowym odĪywianiem. Szereg klubów spor-towych zapewnia swoim czáonkom porady z tego zakresu, dlatego teĪ, w dáuĪej perspektywie czasowej, powinno to siĊ przeáoĪyü na wzrost prozdrowotnego zachowania mieszkaĔców wsi, nie tylko wĞród máodzieĪy, ale takĪe i wĞród osób dojrzaáych, które to w szczególny sposób bĊdą realizowaü ideĊ aktywnego i zdrowego starzenia siĊ.

0,8

6,2

14,0 14,0

30,9

13,6

10,7

6,6

3,2 0

5 10 15 20 25 30 35 40 45

do 6 lat. 7-12 13-15 16-18 19-30 31-40 41-50 51-60 61-72

Ogóųem Rolne Bezrolne

110

Czáonkowie partii politycznych wystĊpowali w 44,7% ankietowanych wsi.

Grupy dwóch i wiĊcej osób odnotowano w co piątej wsi. Badanie wykazaáo, iĪ Ğrednio takie ugrupowanie, wynosiáo 3-4 osoby (najliczniejsze 6 osób). Blisko 60% czáonków stanowiáy osoby z rodzin rolniczych, a ponad jedną trzecią (36,6%) kobiety. Przeprowadzone badanie wykazaáo, iĪ szczególnie aktywne po-litycznie byáy kobiety z rodzin bezrolnych. Ich udziaá wĞród czáonków partii, z tej grupy rodzin (rodzin bezrolnych) wynosiá 48,3%, wobec 28,6% w przypadku ro-dzin rolniczych. ĝredni wiek czáonka partii w obu zbiorowoĞciach (roro-dziny rolni-cze i bezrolne) wynosiá 51 lat. WĞród czáonków tych organizacji zwracaáa uwagĊ relatywnie liczna grupa máodych kobiet (do 30 lat) oraz relatywnie duĪe zaanga-Īowanie w sprawy polityki osób w najstarszej grupie wiekowej. Blisko co jedena-sty czáonek partii, niezaleĪnie od páci, miaá ukoĔczone 70 lat (rysunek 4.15).

Rysunek 4.15. Struktura wieku czáonków partii politycznych w podziale na páeü

ħródáo: opracowanie na podstawie danych z badania ankietowego IERiGĩ-PIB, 2011.

Wáączenie siĊ w prace partii politycznych seniorów moĪna odbieraü jako zjawisko pozytywne, nie tylko dające moĪliwoĞci spotkaĔ, wspólnych dyskusji o najbliĪszym otoczeniu i aktywnego zaangaĪowania w sprawy Ğrodowiska lo-kalnego, na miarĊ jego potrzeb oraz moĪliwoĞci (umiejĊtnoĞci) osób starszych.

To takĪe przede wszystkim jedna z form spĊdzania czasu wolnego seniorów oraz ich adaptacji z lokalną spoáecznoĞcią.

8,9

0,0

35,6

28,9

17,8

8,9 19,2

11,5

19,2

27,0

15,4

7,7

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0

do 30 lat 31-40 41-50 51-60 61-70 71-88

MħǏczyǍni Kobiety Ogóųem

4.6. Ograniczenia transportowe i dostĊpnoĞü przestrzenna do wybranych