Koncepcja zintegrowanego podejĞcia terytorialnego w Polsce w latach 2014-2020 oparta jest na skupieniu interwencji w wymiarze tematycznym i fi-nansowym na okreĞlonych obszarach, tj. wschodniej czĊĞci kraju, miastach wy-magających rewitalizacji i oĞrodkach wojewódzkich wraz z terenami funkcjo-nalnymi, obszarach wiejskich (o najniĪszym poziomie dostĊpu mieszkaĔców do dóbr i usáug warunkujących moĪliwoĞci rozwojowe)18 oraz strefach przygra-nicznych19 (Programowanie perspektywy…, 2017). Jej geneza i ksztaát wiąĪe siĊ z wnioskami sformuáowanymi w dokumentach strategicznych i eksperckich, przygotowanymi jeszcze przed formalnym przyjĊciem przez UE prawnych ram funkcjonowania polityki spójnoĞci na lata 2014-202020. PodstawĊ do realizacji zintegrowanego podejĞcia terytorialnego we wspomnianym okresie stanowią rozporządzenia unijne21 i regulacje krajowe obejmujące ustawĊ o realizacji pro-gramów w zakresie polityki spójnoĞci, UmowĊ Partnerstwa (Programowanie
18 W 2017 roku zaproponowano, aby objąü polityką rozwoju kraju dodatkowe obszary pro-blemowe, takie jak miasta Ğrednie tracące funkcje spoáeczno-gospodarcze oraz obszary wiej-skie zagroĪone trwaáą marginalizacją (Strategia na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, 2017;
Programowanie perspektywy…, 2017)
19 W dalszych rozwaĪaniach pominiĊto problematykĊ wsparcia rozwoju terenów przygranicz-nych. W okresie programowania 2014-2020 obszary te wspierane są ze Ğrodków UE szcze-gólnie za poĞrednictwem programów Europejskiej Wspóápracy Terytorialnej (EWT, budĪet wynosi okoáo 0,7 mld euro ) oraz projektów realizowanych w ramach Strategii UE dla Regio-nu Morza Baátyckiego (SUE RMB) (Programowanie perspektywy…, 2017).
20 WĞród tych opracowaĔ waĪne miejsce zajmują m.in.: Krajowa Strategia Rozwoju Regio-nalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie, Koncepcja Przestrzennego Zagospo-darowania Kraju 2030 oraz ekspertyza wyznaczająca obszary funkcjonalne pt.: Kryteria de-limitacji miejskich obszarów funkcjonalnych oĞrodków wojewódzkich. W wymienionych do-kumentach wskazano tzw. Obszary Strategicznej Interwencji (OSI) dla polityki regionalnej, w oparciu o siedem wskaĨników powiązaĔ funkcjonalnych zidentyfikowano oraz podkreĞlono znaczenie obszarów funkcjonalnych dla rozwoju kraju. Miejski obszar funkcjonalny (MOF) zdefiniowano jako ukáad osadniczy ciągáy przestrzennie i záoĪony z odrĊbnych administracyj-nie jednostek. Obejmuje zwarty obszar miejski oraz powiązaną z nim funkcjonaladministracyj-nie strefĊ zurbanizowaną. Administracyjnie obszary te mogą obejmowaü gminy miejskie, wiejskie i miejsko-wiejskie (Krajowa Strategia…, 2010, Koncepcja Przestrzennego…, 2012, ĝleszyĔ-ski, 2013).
21 Rozporządzenia nr 1303/2013 (art. 36), nr 1301/2013 (art. 7) oraz nr 1304/2013 (art. 12).
28
perspektywy…, 2014, 2017), wytyczne ministerstwa wáaĞciwego ds. rozwoju oraz krajowe i regionalne programy operacyjne.
Jednym ze sposobów realizacji koncepcji zintegrowanego podejĞcia teryto-rialnego jest ponadregionalny program dla wschodniej czĊĞci kraju, czyli Polski Wschodniej 2014-2020 (POPW). Stanowi on kontynuacjĊ wsparcia dla tego ma-kroregionu z poprzedniego okresu programowania. Celem programu jest pomoc w rozwiązywaniu zidentyfikowanych problemów województw lubelskiego, pod-laskiego, podkarpackiego, ĞwiĊtokrzyskiego i warmiĔsko-mazurskiego, ukierun-kowaną przede wszystkim na zmniejszenie dystansu rozwojowego do innych re-gionów kraju. Projekty wspierane w ramach programu dotyczą przede wszystkim wsparcia przedsiĊbiorczoĞci oraz tworzenia i modernizacji infrastruktury trans-portowej oraz kolejowej, a beneficjentami pomocy są samorządy i podmioty go-spodarcze. Charakter wsparcia obejmujący przede wszystkim inwestycje w infra-strukturĊ oraz dotacje dla firm sprawia, iĪ przewidziane na realizacjĊ Polski Wschodniej 2014-2020 Ğrodki finansowe wydatkowane są sprawnie. Z dostĊp-nych informacji wynikaáo, Īe do koĔca 2017 roku rozdysponowano okoáo 70%
budĪetu programu (czyli ok. 2 mld euro).
ZIT są ukierunkowane na rozwój oraz rewitalizacjĊ miast i ich obszarów funkcjonalnych. Instrument ten obejmuje projekty22 realizowane na terenie zin-stytucjonalizowanych partnerstw powoáanych przez miasta i jednostki admini-stracyjne powiązane z nimi funkcjonalnie w dziedzinie systemów transportu, rynku pracy, Ğrodowiska, infrastruktury, energetyki, usáug publicznych i promo-cji. Projekty okreĞlone mianem ZIT powinny byü zintegrowane, komplementar-ne (uzupeánianie siĊ pod wzglĊdem tematycznym, funkcjonalnym i geograficz-nym oraz áączyü Ğrodki z dwóch funduszy UE), tworzone we wspóápracy z róĪ-nymi podmiotami lokalróĪ-nymi oraz gotowe do realizacji (Zintegrowane…, 2015).
Realizacja tych przedsiĊwziĊü w ramach wspóápracy samorządów lokalnych ma poprawiaü efektywnoĞü interwencji, promowaü grupowe rozwiązywanie pro-blemów, jak równieĪ zwiĊkszaü uczestnictwo podmiotów lokalnych w polityce spójnoĞci UE. Projekty w formule ZIT wdraĪane są w Polsce w 24 obszarach funkcjonalnych (rysunek 1.3).
22 Projekt zintegrowany definiowany jest jako co najmniej dwa projekty powiązane ze sobą tematycznie w ramach wspólnego celu, jaki ma zostaü osiągniĊty dziĊki ich realizacji, których wybór do dofinansowania lub realizacja jest koordynowana przez wáaĞciwe instytucje…
(Ustawa…, 2014).
Rysunek 1.3 Typy i rozmieszczenie obszarów funkcjonalnych w Polsce, na których wdraĪane są Zintegrowane Inwestycje Terytorialne
w okresie programowania 2014-2020
ħródáo: (ĩygadáo, 2017).
W 17 przypadkach ich realizacja dokonuje siĊ w obrĊbie terenów wyzna-czonych wokóá miast wojewódzkich, a w 7 przypadkach w sąsiedztwie oĞrod-ków regionalnych i subregionalnych23. O delimitacji obszarów funkcjonalnych zadecydowaáo ministerstwo wáaĞciwe ds. rozwoju24. Partnerstwa miast i związa-nych z nimi obszarów funkcjonalzwiąza-nych, mają formĊ porozumieĔ (14 przypad-ków) lub stowarzyszeĔ (10 przypadprzypad-ków) okreĞlanych mianem związków.
W formuáach porozumieĔ o wspóápracy gmin gáówną rolĊ odgrywa lider,
23 W tej drugiej formule ZIT realizowany jest w 4 województwach: ĝląskim, DolnoĞląskim, Wielkopolskim i Zachodniopomorskim
24 Do obszaru ZIT musiaáa wejĞü co najmniej poáowa gmin z danego obszaru funkcjonalnego wskazana przez administracjĊ centralną z wyjątkiem przypadku Warszawy.
ZIT subregionalne ZIT wojewódzkie
30
rym jest prezydent miasta (Zintegrowane…, 2015). Warunkiem realizacji ZIT jest stworzenie strategii obszaru25. W realizacjĊ ZIT do koĔca 2016 roku zaan-gaĪowanych byáo w Polsce ponad 550 jednostek samorządu terytorialnego (Zin-tegrowane…, 2015, ĩygadáo, 2017). NajwaĪniejsze Ĩródáo finansowania projek-tów dla instrumentu ZIT stanowią Ğrodki EFRR i EFS przewidziane na realiza-cjĊ regionalnych programów operacyjnych (RPO). Dodatkowe wsparcie w dzie-dzinie rozwoju transportu miejskiego i efektywnoĞci energetycznej przewiduje program operacyjny Infrastruktura i ĝrodowisko (POIiĝ) oraz POPW26.
Funkcjonowanie związków ZIT finansowane jest z programu operacyjne-go Pomoc Techniczna lub komponentów pomocy technicznej RPO. Relatywnie najwyĪsza alokacja na realizacjĊ ZIT wynosząca 793 mln euro dotyczy Stowa-rzyszenia Związku Gmin i Powiatów Subregionu Centralnego na Górnym ĝlą-sku, którego obszar dziaáania obejmuje 45% powierzchni województwa Ğląskie-go, zamieszkiwany przez niespeána 2,8 mln osób. WzglĊdnie najmniej Ğrodków z funduszy UE przeznaczono na wdraĪanie ZIT w KoszaliĔsko-Koáobrzesko- -Biaáogardzkim Obszarze Funkcjonalnym, tj. 40 mln euro (tabela 1.3).
Na realizacjĊ ZIT w Polsce przeznaczono w latach 2014-2020 ponad 6 mld euro Ğrodków publicznych pochodzących z EFRR i EFS przewidzianych na reali-zacjĊ RPO (okoáo 3,8 mld euro), POIiĝ i POPW (okoáo 2,4 mld euro) oraz PT (okoáo 20 mln euro) (ĩygadáo, 2017). ZIT realizowane są przez wyodrĊbnione dziaáania lub poddziaáania w ramach przynajmniej dwóch osi priorytetowych RPO finansowanych z dwóch funduszy strukturalnych (EFRR i EFS) (Ustawa…, 2014).
WdraĪanie ZIT w Polsce od początku napotykaáo ograniczenia systemowe i organizacyjne związane ze zmianą formy prawnej partnerstw, pojawieniem siĊ trudnoĞci z okreĞleniem granic obszarów funkcjonalnych, przygotowaniem osta-tecznej wersji strategii ZIT czy wspóápracą zainteresowanych stron (Kozak, 2016a i 2016b). Formuáowanie zaáoĪeĔ instrumentu ZIT rozpoczĊto w 2013
25 Posiadanie strategii jest warunkiem realizacji ZIT. Dokument ten przygotowany przez podmioty wchodzące w skáad partnerstwa okreĞla dziaáania sáuĪące rozwiązaniu problemów gospodarczych, Ğrodowiskowych, klimatycznych, demograficznych i spoáecznych miast oraz terenów z nimi powiązanych. Opracowania te muszą byü zgodne z regulacjami UE i legislacją krajową dotyczącą polityki spójnoĞci. Zawierają one okreĞlenie obszaru wsparcia, diagnozĊ wyzwaĔ i problemów rozwojowych, cele rozwojowe, zasady wyboru projektów w trybie kon-kursowym, listĊ przedsiĊwziĊü do realizacji w trybie pozakonkon-kursowym, propozycje kryte-riów oceny projektów, plan finansowy, system wdraĪania (Zintegrowane…, 2015). Prace nad strategiami ZIT trwaáy od 2013 roku. W procesie ich tworzenia oprócz wáadz lokalnych uczestniczyáo ministerstwo wáaĞciwe ds. rozwoju oraz eksperci zewnĊtrzni (Kozak, 2016b).
26 Posiadanie planów gospodarki niskoemisyjnej warunkuje moĪliwoĞü ubiegania siĊ o wsparcie projektów realizowanych w formule ZIT w ramach priorytetów inwestycyjnych 4c, 4e, 4iii w POIiĝ oraz POPW. Wsparcie przyznane zostaáo przedsiĊwziĊciom uzgodnio-nym miĊdzy związkiem/porozumieniem ZIT a wáaĞciwą Iĩ i korzystają z niego obszary funk-cjonalne miast wojewódzkich.
ku. Na szczeblu lokalnym ich podstawy prawne i organizacyjne tworzono do koĔca 2015. W praktyce samorządy rozpoczĊáy wspóápracĊ w tej formule po-przez wdraĪanie projektów w 2016 roku. Pierwszych rezultatów naleĪy spo-dziewaü siĊ jednak po 2020 roku27.
Tabela 1.3. Miejskie obszary funkcjonalne realizujące ZIT
Miejskie Obszary Funkcjonalne forma prawna liczba JST alokacja w RPO (EFRR i EFS)
w mln euro
Wrocáaw porozumienie 15 291,25
Waábrzych porozumienie 22 193,60
Jelenia Góra porozumienie 18 113,37
Bydgoszcz-ToruĔ porozumienie 25 166,79
Lublin porozumienie 16 105,41
Gorzów Wielkopolski porozumienie 5 49,28
Zielona Góra porozumienie 5 58,34
àódĨ stowarzyszenie 31 226,00
Kraków stowarzyszenie 15 236,06
Warszawa porozumienie 40 165,76
Opole stowarzyszenie 21 71,40
Rzeszów porozumienie 13 72,82
Biaáystok stowarzyszenie 10 76,00
GdaĔsk-Gdynia-Sopot stowarzyszenie 36 259,28
Katowice-Gliwice stowarzyszenie 81 793,10
CzĊstochowa porozumienie 34 104,16
Bielsko-Biaáa porozumienie 41 105,14
Rybnik stowarzyszenie 28 105,41
Kielce porozumienie 12 82,40
Olsztyn porozumienie 7 58,58
PoznaĔ stowarzyszenie 23 196,60
Kalisz-Ostrów Wielkopolski stowarzyszenie 24 69,10
Szczecin stowarzyszenie 13 109,10
Koszalin-Koáobrzeg-Biaáogard porozumienie 19 40,00
Razem 554 3748,95
ħródáo: (Zintegrowane…, 2015).
Z dalszym funkcjonowaniem ZIT w Polsce wiąĪe siĊ szereg wyzwaĔ i problemów (Kowalska, 2017). Dotyczą one w pierwszej kolejnoĞci kwestii zmian systemowych i dalszego finansowania. Zmiany prawne, instytucjonalne,
27 Informacje oparte na referacie S. Borkowskiej-Waszak pt.: Zintegrowane Inwestycje Tery-torialne od podszewki: relacja z frontu badawczego, wygáoszonym w ramach seminarium Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) z dnia 14 grudnia 2017 r. na Uniwersytecie Warszawskim (Borkowska-Waszak, 2017).
32
kadrowe, róĪne oczekiwania administracji regionalnej i centralnej nie wpáywaáy dotąd korzystnie na stabilnoĞü funkcjonowania opisywanego mechanizmu28. Po-nadto czĊĞü dotychczasowych doĞwiadczeĔ z realizacji ZIT Ğwiadczyáa o doraĨ-nym traktowaniu tego instrumentu. WspóápracĊ miĊdzy samorządami w formule ZIT podejmowano czĊsto w celu realizacji przygotowanych wczeĞniej projek-tów i w niewielkim stopniu konsultowano ich przedmiot z mieszkaĔcami. Do-datkowo zaobserwowano niewielką liczbĊ przedsiĊwziĊü miĊkkich, dáugofalo-wych, nastawionych na wspólną realizacjĊ ambitnych i rozwojowych celów (Kozak, 2017). MoĪe to wynikaü z faktu, iĪ jak pokazują wyniki badaĔ, w orien-tacji osób mających wpáyw na politykĊ rozwoju w regionach dominuje nasta-wienie pragmatyczne, polegające w pierwszej kolejnoĞci na wydatkowaniu otrzymanych Ğrodków, a nie realizowanie celów w zakresie spójnoĞci terytorial-nej (Komornicki i Zaucha, 2015). Z przeprowadzonych badaĔ wynikaáo, Īe do-tychczas w ramach ZIT dominują nakáady na linie komunikacyjne i rozwój transportu. W dalszej kolejnoĞci realizowane są projekty z zakresu poprawy efektywnoĞci energetycznej oraz rewitalizacji zdegradowanych obszarów w miastach (Szafranek, 2015). Oznacza to, Īe po czĊĞci, niejako wbrew zaáoĪe-niom polityki spójnoĞci, formuáa ZIT káadzie czĊsto nacisk na inwestycje w in-frastrukturĊ techniczną i w niewielkim stopniu angaĪuje Ğrodki z pozostaáych polityk, funduszy, programów (Kozak, 2017). Niemniej instrument ZIT w Pol-sce stworzyá moĪliwoĞü wspóápracy jednostkom samorządu terytorialnego.
Oznacza to szansĊ dla samorządów wiejskich na nowe sposoby rozwiązania problemów lub wsparcie lokalnej polityki rozwoju.Inwestycje w infrastrukturĊ techniczną na ubogich terenach nie spowodują jednak wprost rozwoju wsi, a je-dynie mogą zmniejszyü jego niektóre bariery (Kozak, 2017).
Kolejnym przejawem realizacji zasady zintegrowanego podejĞcia teryto-rialnego w polityce spójnoĞci UE jest instrument RLKS. NarzĊdzie to polegające na wáączaniu lokalnych spoáecznoĞci i podmiotów róĪnego typu w proces rozwo-ju danego obszaru za poĞrednictwem tworzenia i realizacji LSR, realizowane jest w Polsce w ramach WPR29 i wspólnej polityki ryboáówstwa (z wykorzystaniem Ğrodków odpowiednio EFRROW w PROW 2014-2020 i EFMiR w Programie Operacyjnym Rybactwo i Morze, PO Ryby 2014-2020) oraz polityki spójnoĞci (Ğrodki EFS, EFRR dostĊpne w regionalnych programach operacyjnych). Instru-ment ten wskazano jako wáaĞciwy w przypadku realizacji dziaáaĔ w OSI dotyczą-cych miast i dzielnic wymagajądotyczą-cych rewitalizacji oraz terenów wiejskich o
28 Początkowo akcentowano koniecznoĞü wykorzystania dostĊpnych Ğrodków finansowych, nastĊpnie káadzie siĊ nacisk na jakoĞü i poprawnoĞü wdraĪanych projektów oraz funkcjono-wanie związków (Borkowska-Waszak, 2017).
29 Stosowanie RLKS w ramach WPR jest obligatoryjne.
niĪszym poziomie dostĊpu do dóbr i usáug warunkujących moĪliwoĞci rozwojo-we. W przypadku polityki spójnoĞci o sposobach wykorzystania RLKS w regio-nie decydowaáy wáadze samorządowe województw. Wsparcie realizacji RLKS moĪe siĊ odbywaü w tym przypadku, w zaleĪnoĞci od decyzji wáadz wojewódz-twa, w ramach RPO w trzech formuáach: bezpoĞredniej, poĞredniej i mieszanej30. Zdecydowana wiĊkszoĞü z LGD w Polsce korzystaáa dotąd ze Ğrodków dostĊp-nych w ramach EFRROW. Ocenia siĊ, Īe na instrument RLSK w Polsce w okre-sie programowania przeznaczy siĊ okoáo 900 mln euro, z czego znaczna wiĊk-szoĞü bĊdzie pochodziáa z EFRROW (82%) (Gierulska, 2016).
W krajowych dokumentach strategicznych i programowych dotyczących okresu 2014-2020 podkreĞlona jest szczególna rola wymiaru wiejskiego w poli-tyce rozwoju regionalnego. Znaczenie terenów wiejskich wyraĪaü siĊ ma w uznaniu czĊĞci z nich za miejsca wymagające strategicznej interwencji paĔ-stwa oraz w przygotowaniu specjalnych moĪliwoĞci wsparcia dla beneficjentów z tych obszarów w ramach krajowych i regionalnych programów operacyjnych (Programowanie perspektywy…, 2017). Przygotowane wsparcie obejmowaü ma tereny zmarginalizowane, a jego celem jest przeáamanie ograniczeĔ infrastruktu-ralnych, ekonomicznych, spoáecznych uniemoĪliwiających rozwój. Zadanie to realizowane jest poprzez kierowanie Ğrodków publicznych przede wszystkim na inwestycje w infrastrukturĊ techniczną (wodno-kanalizacyjną, przeciwpowo-dziową, drogową), rozwój przedsiĊbiorczoĞci oraz poprawĊ wykorzystania za-sobów ludzkich (np. na reorientacjĊ zawodową rolników). Oczekuje siĊ, Īe istotnymi sposobami realizacji polityki regionalnej bĊdą nowe, zaproponowane przez UE, instrumenty rozwoju terytorialnego, takie jak ZIT i RLKS, opierające siĊ na dopasowaniu wsparcia do potrzeb adresatów, a zarazem promowaniu ho-listycznego jego wykorzystania. Uaktywnienie procesów oddolnego rozwoju czy osiąganie efektów synergii i zintegrowania przedsiĊwziĊü zaproponowanych przez róĪnych aktorów bĊdzie zaleĪaáo m.in. od koordynacji dziaáaĔ instytucji publicznych zaangaĪowanych we wdraĪanie poszczególnych programów prze-strzennych i sektorowych (WPR i polityka spójnoĞci), jak równieĪ wspóápracy autorów projektów w diagnozowaniu przyczyn i formach rozwiązania dotykają-cych ich problemów (Kowalska, 2017).
30 W ramach EFRROW i EFMiR RLKS jest wdraĪany w formule bezpoĞredniej. W Polsce taki sposób realizacji RLKS przyjĊto w PROW 2014-2020, PO Ryby, w RPO województwa podlaskiego i kujawsko-pomorskiego (Gierulska, 2016).
Rozdziaá 2
SPRZEDAĩ TARGOWISKOWA PRODUKTÓW ROLNO-SPOĩYWCZYCH W KONTEKĝCIE ROZWOJU
LOKALNYCH SYSTEMÓW ĩYWNOĝCIOWYCH
2.1. Wprowadzenie
Jeszcze w 1997 r. Cairncross przekonywaá, Īe rozwój technologii infor-matycznych caákowicie wyeliminuje pojĊcie odlegáoĞci z wiĊkszoĞci dziedzin gospodarki. W ostatnich latach obserwuje siĊ wzrost zainteresowania ksztaáto-waniem siĊ lokalnych systemów gospodarczych, w których upatruje siĊ moĪli-woĞci rozwoju pozarolniczych funkcji gospodarki wiejskiej oraz maáych miast, czy teĪ zapobiegania procesom depopulacji na obszarach peryferyjnych wzglĊ-dem duĪych oĞrodków miejskich. Lokalne systemy gospodarcze w ujĊciu mode-lowym opierają siĊ na ograniczonym terytorialnie obiegu pieniądza pomiĊdzy lokalnymi wytwórcami, usáugodawcami i konsumentami, przyczyniając siĊ przede wszystkim do rozwoju gospodarki tego obszaru.
Jest to odpowiedzią na pojawiający siĊ popyt na produkty tradycyjne i lo-kalne ze strony konsumentów i ma to swoje odzwierciedlenie zwáaszcza w przypadku produktów ĪywnoĞciowych. Jednym z efektów tego procesu są zmiany w strukturze handlu detalicznego. Wedáug badaĔ Káosiewicz-Góreckiej (2013) stopniowo zmniejsza siĊ zainteresowanie zakupami w wielkopowierzch-niowych obiektach handlowych na rzecz zakupów w mniejszych sklepach dys-kontowych. Wzrasta teĪ zainteresowanie zakupami w sklepach zlokalizowanych blisko miejsca zamieszkania. Jest to tendencja obserwowana we wszystkich kra-jach wysokorozwiniĊtych, gdzie maáe sklepy oraz sklepy dyskontowe pierwsze zareagowaáy na rosnące zapotrzebowanie na produkty lokalne wĞród konsumen-tów i w coraz wiĊkszym stopniu wáączają do swojego asortymentu produkty po-chodzenia krajowego oraz produkty regionalne. JednoczeĞnie kampanie eduka-cyjne oraz informaeduka-cyjne dotyczące znaczenia tzw. patriotyzmu ekonomicznego (równieĪ w wymiarze lokalnym) wraz z rosnącym poziomem dochodów gospo-darstw domowych sprawiają, Īe konsumenci skáonni są zapáaciü wiĊcej za pro-dukty o znanym pochodzeniu, mając w ĞwiadomoĞci dobre skutki takich zacho-waĔ dla lokalnej gospodarki (Hu i inni, 2012; Schwartz, 2009). Zjawiska te w pierwszej kolejnoĞci obserwowane byáy w duĪych aglomeracjach, nastĊpnie upowszechniaáy siĊ w wymiarze lokalnym.
Porter (2000) analizuje systemy gospodarcze w kontekĞcie tworzenia siĊ lokalnych klastrów ekonomicznych, wzajemnie powiązanych firm i organizacji,
36
które stanowiü mogą podstawĊ rozwoju ekonomicznego w ujĊciu lokalnym.
JednoczeĞnie dowodzi, Īe podejĞcie klastrowe w gospodarce lokalnej ma fun-damentalne znaczenie z punktu widzenia konkurencyjnoĞci podmiotów w nie zaangaĪowanych wzglĊdem podmiotów zewnĊtrznych.
W przypadku zintegrowanego rozwoju lokalnego systemu gospodarcze-go istotny jest prawidáowy przepáyw informacji pomiĊdzy konsumentami i przedsiĊbiorcami. Dobrym przykáadem takiego zjawiska są inicjatywy w za-kresie skracania áaĔcucha dostaw produktów ĪywnoĞciowych, gdzie wartoĞcią dodaną produktu jest udokumentowane pochodzenie, tradycyjna receptura, czy teĪ technologia produkcji. W gospodarce ruchy i inicjatywy tego typu mają zazwyczaj oddolny charakter. Po okresie intensywnych procesów unifikacji produkcji w systemie globalnych áaĔcuchów ĪywnoĞciowych, co owocowaáo przede wszystkim powszechną dostĊpnoĞcią relatywnie taniej ĪywnoĞci, oraz w miarĊ jak poprawiaáa siĊ sytuacja materialna gospodarstw domowych i wy-magania odnoĞnie do jakoĞci ĪywnoĞci, dla rosnącej grupy konsumentów cena przestaje byü czynnikiem decydującym o zakupie. Zjawisko to z początku ni-szowe, stworzyáo moĪliwoĞci rozwoju gospodarstw rolnych oraz drobnych przetwórców w oparciu o produkty wymagające duĪych nakáadów pracy. Dla-tego problematyka krótkich áaĔcuchów ĪywnoĞciowych oraz powstających wokóá niej innowacyjnych inicjatyw, które z sukcesem wykorzystaáy tworzącą siĊ niszĊ i dostrzegáy rosnący popyt na ĪywnoĞü ekologiczną i tradycyjną (wy-twarzaną tradycyjnymi technikami produkcji, ze znaczącym ograniczeniem sztucznych dodatków polepszających smak lub konserwantów).
SprzedaĪ targowiskowa, z uwagi na swe wieloletnie tradycje, bardzo czĊsto zakorzeniona jest w kulturze danego kraju i regionu (Chiffoleau, 2009), stąd wsparcie rozwoju tego rodzaju obiektów jest obecne w politykach rozwoju obsza-rów wiejskich w wielu krajach. Analiza i rozwaĪania prowadzone w niniejszym rozdziale mają na celu próbĊ uzyskania odpowiedzi na pytania: na ile zmieniające siĊ nawyki Īywieniowe konsumentów oraz wzrost popytu na droĪsze, ale lepszej jakoĞci lub geograficznie okreĞlone produkty rolno-spoĪywcze przekáadają siĊ na zmiany w liczebnoĞci targowisk w poszczególnych regionach? Jak zmienia siĊ struktura i wyniki podmiotów handlujących w tych obiektach? I jak polityka paĔ-stwa wpáywa na zmiany jakoĞciowe i iloĞciowe targowisk w Polsce?
Analiza bazuje na danych GUS oraz Eurostatu. W tej czĊĞci pracy wykorzy-stano równieĪ szacunki dokonane na podstawie badaĔ terenowych IERiGĩ- -PIB. PoniewaĪ lokalne systemy ĪywnoĞciowe (w tym zwáaszcza targowiska) są naturalnymi elementami ukáadu spoáeczno-gospodarczego, jaki tworzą obszary wiejskie i miasta (zwáaszcza te, które peánią funkcjĊ lokalnego oĞrodka administra-cyjnego oraz usáugowego), moĪna zaáoĪyü, Īe podejĞcie do rozwoju lokalnego
ma-jące na celu integracjĊ wszystkich uczestników Īycia spoáeczno-gospodarczego na danym terenie, bĊdzie w rosnącym stopniu opieraü siĊ na dobrze rozwiniĊtej infra-strukturze sprzyjającej procesom lokalnej cyrkulacji pieniądza.
Jak udowadnia Forster i inni (2015) systemy Īywieniowe to jeden ze spo-sobów fizycznego áączenia obszarów wiejskich z miejskimi, a takĪe w wymiarze spoáecznym: mieszkaĔców wsi i miast. RównieĪ dynamicznie rozwijające siĊ miejskie systemy ĪywnoĞciowe i zmieniający siĊ popyt na produkty Īywno-Ğciowe – produkty lokalne, chociaĪ pochodzące z róĪnych regionów Ğwiata, nie-przetworzone (jak owoce i warzywa) oraz nie-przetworzone – obecnie napĊdzają przemiany w produkcji ĪywnoĞci i handlu, co ma powaĪne konsekwencje dla drobnych producentów rolnych i drobnych przetwórców, stwarzając szansĊ na poprawĊ sytuacji mieszkaĔców terenów dotychczas marginalizowanych (Forster i inni, 2015). Zjawisko to dotyczy wszystkich rozwiniĊtych gospodarek. Gille-spie i inni, 2008), powoáując siĊ na przeprowadzone w USA analizy kilku lokal-nych systemów gospodarczych, stwierdzają, Īe sprzedaĪ bezpoĞrednia stanowi podstawĊ tworzenia lokalnych systemów ĪywnoĞciowych. Autorzy pracy wyka-zują równieĪ, Īe skracanie áaĔcuchów dostaw miĊdzy produkcją a konsumpcją prowadzi do wspierania lokalnego rolnictwa i powiązanych z nim przedsiĊ-biorstw. Procesy integracji sprzyjają generowaniu wartoĞci dodanej, która prze-káada siĊ na wzrost marĪ po stronie producentów rolnych i przetwórców, zarów-no w piozarów-nowym áaĔcuchu dostaw, jak i w przypadku lokalnych dostawców su-rowców. Lokalizacja moĪe poprawiü ekonomiczną ĪywotnoĞü maáych i Ğrednich producentów i katalizowaü niekorzystne efekty (zwáaszcza w zakresie efektyw-noĞci funkcjonowania) duĪego poziomu dywersyfikacji struktury podmiotów w lokalnym áaĔcuchu rolno-spoĪywczym.
Identyfikacja tego zjawiska przyczyniáa siĊ do zmiany podejĞcia do ma-áych i Ğrednich gospodarstw w róĪnych regionach USA, gdzie dotychczas pro-mowano politykĊ wspierania procesów dalszej koncentracji w rolnictwie (jako odpowiedzi na presjĊ globalizacji rynków), obecnie pojawia siĊ ruch zmierzają-cy do stworzenia nowej generacji hurtowych „regionalnych centrów Īywno-Ğciowych” (ang. regional food hubs) integrujących rolników z obszarów wiej-skich i podmiejwiej-skich oraz uáatwiających funkcjonowanie na rynkach miejwiej-skich (Forster i inni, 2015). W Ğlad za tym podejmowane są skoordynowane wysiáki planistyczne w celu odtworzenia podstawowej infrastruktury systemów Īywno-Ğciowych, sáuĪącej pojawiającemu siĊ instytucjonalnemu (np. ze strony szkóá) i indywidualnemu zapotrzebowaniu na lokalną ĪywnoĞü. Temu sáuĪyü mają m.in. nowoczesne obiekty targowiskowe.
BezpoĞrednia sprzedaĪ produktów rolnych w ramach róĪnych kanaáów dystrybucji przyczynia siĊ do budowania toĪsamoĞci lokalnej, zachowania
38
dziedzictwa kulturowego i kulinarnego obszarów wiejskich. W aspekcie eko-nomicznym sprzedaĪ bezpoĞrednia przynosi korzyĞci dla konsumentów, pro-ducentów, ale równieĪ dla caáego systemu gospodarczego, wĞród których Kar-wat-WoĨniak (2015c) wymienia nastĊpujące korzyĞci:
dla producenta:
x moĪliwoĞci poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstwa poprzez wzrost
x moĪliwoĞci poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstwa poprzez wzrost