Procesy dezagraryzacji zatrudnienia w poszczególnych typach indywidualnych gospodarstw rolnych

Dezagraryzacja zatrudnienia i spadek liczby pracujących w polskim sek-torze rolniczym jest przede wszystkim rezultatem zmiany w zatrudnieniu popu-lacji związanej z indywidualnymi gospodarstwami rolnymi (Karwat-WoĨniak, 2015a). Przy okreĞlaniu natĊĪenia procesu zmian w umiejscowieniu aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci rolniczej⁶⁹, znacząca jest rola jaką uĪytkownik wyznacza swojej wáasnoĞci rolnej.

69 W opracowaniu w odniesieniu do uĪytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych i czáonków jego rodziny uĪywane jest równieĪ okreĞlenie ludnoĞü (populacja) rolnicza.

Przyjmuje siĊ na ogóá, Īe podstawowym celem uĪytkowania gospodar-stwa rolnego powinna byü rolnicza dziaáalnoĞü produkcyjna dająca utrzymanie i zatrudnienie posiadaczom nieruchomoĞci rolnej wraz z osobami tworzącymi z nim wspólne gospodarstwo domowe. JednoczeĞnie rodzinne gospodarstwa rolne speániają szereg innych funkcji wobec uĪytkownika i czáonków jego ro-dziny. UĪytkowanie nieruchomoĞci rolnej moĪe byü ograniczone tylko do pro-dukcji surowców ĪywnoĞciowych wyáącznie lub gáównie na potrzeby wáasne uĪytkownika i czáonków jego rodziny bądĨ moĪe odgrywaü rolĊ rodzinnego sie-dliska. Odzwierciedleniem tych wielorakich funkcji jest wielkoĞü rolniczej pro-dukcji towarowej, której wysokoĞü wspóáokreĞla funkcje (typ) uĪytkowanego gospodarstwa rolnego⁷⁰.

Z analizy zebranych materiaáów ankietowych dotyczących aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci rolniczej wynika, Īe w latach 2000-2016 systematycznie zmniejszaáa siĊ aktywnoĞü zawodowa ludnoĞci rolniczej⁷¹ (rysunek 3.11).

W latach 2000-2016 wspóáczynnik aktywnoĞci zawodowej⁷² badanej popula-cji rolniczej w wieku 15 lat i wiĊcej zmniejszyá siĊ z 90,7 na 67,8%, zatem o 22,9 pp., zaĞ osób w wieku produkcyjnym – z 95,6 na 90,1%, tj. o 5,5 pp. (rysunek 3.11).

Tempo spadku wskaĨnika zatrudnienia ludnoĞci rolniczej byáo zbliĪone do zmian w wartoĞci wspóáczynnika ich aktywnoĞci zawodowej (rysunek 3.11 i 3.12).

W przypadku caáej populacji wartoĞü tego wskaĨnika zmniejszyáa z 89,4 na 67,2%

(o 22,2 pp.), a ludnoĞci w wieku produkcyjnym – z 95,5 na 89,9% (o 5,6 pp.). Jed-nak nadal zarówno wspóáczynnik aktywnoĞci zawodowej, jak i wskaĨnik zatrud-nienia ludnoĞci rolniczej jest wyĪszy niĪ pozostaáych badanych mieszkaĔców wsi.

Wedáug danych ankietowych w 2016 roku wspóáczynnik aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci bezrolnej wynosiá 49,7%, a wskaĨnik zatrudnienia – 42,8%.

70 Patrz punkt: materiaá i metody.

71 Z badaĔ IERiGĩ-PIB wynika, Īe spadek aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci rolniczej byá kon-sekwencją nieangaĪowania siĊ do prac w gospodarstwie rolnym coraz wiĊkszej liczebnie zbio-rowoĞci osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. ObniĪenie siĊ aktywnoĞci zawo-dowej osób w wieku ustawowej aktywnoĞci zawozawo-dowej byáo gáównie wynikiem nie wnoszenia Īadnego wkáadu pracy w dziaáalnoĞü rolniczą máodzieĪy w wieku 18-24 lata oraz kobiet. Byáo to spowodowane przede wszystkim zmniejszeniem zapotrzebowania na prostą pracĊ fizyczną o charakterze okazjonalnym. To zjawisko byáo gáównie rezultatem wzrostu mechanizacji go-spodarstw rolnych oraz relatywnie duĪą dostĊpnoĞcią usáug mechanizacyjnych. Wpáyw na zmiany w aktywnoĞci zawodowej omawianej populacji, zwáaszcza kobiet miaáy równieĪ uwa-runkowania kulturowe. Przejawiaáy siĊ one coraz wyraĨniejszym oddzieleniem gospodarstwa domowego od podmiotu produkcyjnego, który stanowi rodzinne gospodarstwo rolne. Konse-kwencją tego zjawiska byáo nieangaĪowanie siĊ do prac w dziaáalnoĞci rolniczej coraz liczniej-szej zbiorowoĞci kobiet z rodzin z uĪytkownikiem gospodarstwa rolnego, gáównie Īon rolników posiadających silne ekonomicznie i dobrze zmechanizowane gospodarstwo rolne.

72 WskaĨnik aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci – to udziaá ludnoĞci aktywnej zawodowo (pra-cujących i bezrobotnych) w ogólnej liczbie ludnoĞci w wieku 15 lat i wiĊcej lub danej grupy.

80

Rysunek 3.11. Zmiany w aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci rolniczej w wieku 15 lat i wiĊcej i w wieku produkcyjnym

ħródáo: opracowano na podstawie danych z panelu 10 wisi, objĊtych ankietą IERiGĩ-PIB 2000, 2005, 2011 i 2016.

Rysunek 3.12. Zmiany wskaĨnika zatrudnienia ludnoĞci rolniczej w wieku 15 lat i wiĊcej i w wieku produkcyjnym

ħródáo: opracowano na podstawie danych z panelu 10 wisi, objĊtych ankietą IERiGĩ-PIB 2000, 2005, 2011 i 2016.

Relatywnie wysoką aktywnoĞü zawodową populacji związanej z indywi-dualnymi gospodarstwami rolnymi potwierdzają równieĪ dane statystyki po-wszechnej. Wedáug danych BAEL w 2016 roku wspóáczynnik aktywnoĞci za-wodowej ludnoĞci rolniczej wynosiá 66,9%, a wskaĨnik zatrudnienia – 63,8%.

95,6

produkcyjnym 15 lat i wiecej

dla osób w wieku

produkcyjnym 15 lat i wiecej

dla osób w wieku

2000 2005 2011 2016

%

Analogiczne wartoĞci wskaĨników dla ludnoĞci bezrolnej wynosiáy odpowied-nio 51,1 i 46,2%, a caáej populacji mieszkaĔców wsi – 56,2 i 52,3% (AktywnoĞü ekonomiczna ludnoĞci…, 2017).

WyĪsza aktywnoĞü zawodowa osób związanych z indywidualnym gospo-darstwami rolnymi jest uwarunkowana specyfiką produkcji rolniczej. DuĪa se-zonowoĞü pracy w gospodarstwie, uzaleĪnienie przeprowadzenia zabiegów agrotechnicznych od przebiegu pogody i koniecznoĞü terminowego ich wykona-nia, skutkuje koniecznoĞcią angaĪowania do prac w gospodarstwie znacznej liczby osób. W konsekwencji czĊĞü osób wykonuje czynnoĞci o charakterze pomocniczym, w ograniczonym zakresie czasowym. Wprawdzie wzrost tech-nicznego uzbrojenie pracy, zwiĊkszenie mechanizacji caáych ciągów technolo-gicznych wytwarzania produktów rolniczych, sprzyja zmniejszeniu zapotrzebo-wania na pracĊ o charakterze okazjonalnym, ale nadal jest ono relatywnie zna-czące (Karwat-WoĨniak, 2015b).

Przedstawione powyĪej zmiany w aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci wiej-skiej, a zwáaszcza ludnoĞci rolniczej, byáy ĞciĞle powiązane z dynamicznym róĪnicowaniem siĊ umiejscowienia ich dziaáalnoĞci zawodowej. To zjawisko ilustrują zmiany w strukturze pracujących w wieku produkcyjnym związanych z badanymi przez Instytut indywidualnymi gospodarstwami rolnymi wedáug miejsca pracy (rysunek 3.13).

Wedáug danych z badaĔ ankietowych, wraz ze zmianą w aktywnoĞci za-wodowej ludnoĞci rolniczej, zachodziáy równieĪ przeobraĪenia w strukturze osób pracujących wedáug miejsca ich zatrudnienia (rysunek 3.13). Odnotowane zmiany w strukturze umiejscowienia aktywnoĞci zawodowej badanej populacji osób w wieku produkcyjnym wskazują, Īe coraz wiĊksza grupa osób z rodzin rolniczych aktywnie poszukuje pozarolniczych moĪliwoĞci zatrudnienia, coraz czĊĞciej caákowicie rezygnując z pracy w rodzinnym gospodarstwie rolnym. Te przeobraĪenia miaáy charakter ciągáy, a dominującym ich kierunkiem byá wzrost liczby pracujących poza uĪytkowanym indywidualnym gospodarstwem rolnym.

Z analizy umiejscowienia aktywnoĞci zawodowej badanej populacji lud-noĞci rolniczej w wieku produkcyjnym wynika, Īe w latach 2000-2016 zbioro-woĞü wnosząca wkáad pracy w prowadzoną dziaáalnoĞü rolniczą w rodzinnym gospodarstwie zmniejszyáa siĊ z 98,8 do 79,7% (o 19,1 pp.)⁷³. Ten spadek byá w gáównej mierze konsekwencją zmniejszania siĊ zbiorowoĞci, dla której uĪyt-kowane gospodarstwo byáo jedynym miejscem aktywnoĞci zawodowej. W ana-lizowanym okresie udziaá pracujących wyáącznie w gospodarstwie rolnym zmniejszyá siĊ z 66,4 do 46,2%, zatem o 20,2 pp.

73 Z danych GUS wynika, Īe w latach 2010-2016 ogólna caákowita liczba wnoszących wkáad pracy w indywidualnych gospodarstwach zmniejszyáa siĊ o 33,5%.

82

Rysunek 3.13. Pracujący w gospodarstwie i poza z rodzin z uĪytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

* caákowita liczba pracujących w wieku produkcyjnym = 100

ħródáo: opracowano na podstawie danych z panelu 10 wsi, objĊtych ankietą IERiGĩ-PIB 2000, 2005, 2011 i 2016.

Z badaĔ IERiGĩ-PIB wynika, Īe nadal wĞród pracujących wyáącznie w uĪytkowanym indywidualnym gospodarstwie rolnym utrzymuje siĊ relatywnie duĪa skala wykonywania zajĊü w niepeánym wymiarze czasu pracy. W 2016 roku w grupie osób pracujących tylko w uĪytkowanym gospodarstwie rolnym, ok. 40% pracowaáo w niepeánym wymiarze czasu pracy. W tej grupie blisko 12%

stanowiáy osoby pracujące w gospodarstwie nie dáuĪej niĪ 2 godziny dziennie, a 8% – te, które pracowaáy w nim maksymalnie 20 dni w roku. To zjawisko Ğwiadczy o utrzymujących siĊ niezmiennie duĪych rozmiarach niewykorzysta-nych zasobów pracy w rolnictwie indywidualnym. tj. liczby osób, których praca nie ma istotnego wpáywu na wielkoĞü i asortyment prowadzonej dziaáalnoĞci rol-niczej. Ich odejĞcie z gospodarstwa nie spowoduje uszczerbku w poziomie pro-dukcji rolniczej (kraĔcowa produktywnoĞü ich pracy jest bliska zera), a czĊsto przyczyniają siĊ do sprawniejszego funkcjonowania tych podmiotów.

Z badaĔ wynika, Īe procesowi zmniejszania siĊ zbiorowoĞci pracującej w uĪytkowanym gospodarstwie towarzyszyáy wzglĊdnie dynamiczny wzrost za-trudnienia pozarolniczego ludnoĞci rolniczej, zwáaszcza pracujących wyáącznie poza dziaáalnoĞci rolniczej. Wedáug danych z badaĔ terenowych, w latach 2000- -2016 odsetek osób pracujących poza rodzinnym gospodarstwem rolnym wzrósá

98,8

gospodarstwie ogóáem w tym tylko poza

gospodarstwem

w gospodarstwie poza gospodarstwem

2000 2005 2011 2016

%

Pracujący:

z 32,6 do 53,4%, tj. o 20,8 pp., a zatrudnionych wyáącznie poza rodzinnym go-spodarstwem z 1,2 do 20,3%, zatem o 19,1 pp. Oznacza to, Īe spoĞród ponad po-áowy (1/3 – w 2000 roku) zarobkujących czáonków rodziny rolniczej, prawie co trzecia (co 27 – w 2000 roku) osoba pracowaáa wyáącznie poza rolnictwem.

Tendencje do rezygnacji z angaĪowania siĊ do pracy w rodzinnym gospo-darstwie w sytuacji podjĊcia innego zatrudnienia potwierdzają równieĪ wyniki badaĔ empirycznych GUS. Z danych z BSGR 2016 wynika, Īe z ogólnej liczby (2965,8 tys. osób) czáonków rodziny wnoszących wkáad pracy w rodzinne go-spodarstwo rolne, tylko 1,3% áączyáa tĊ pracĊ z inną. Byá to wyraĨny spadek w stosunku do 2013 i 2010 roku, kiedy to ok. 33% osób áączyáo pracĊ w dziaáal-noĞci rolniczej z dziaáaldziaáal-noĞcią zarobkową poza uĪytkowanym gospodarstwem.

Ta sytuacja wynikaáa z faktu, Īe 38 tys. osób pracujących w gospodarstwie i po-siadających inną pracĊ w 2016 roku w wiĊkszoĞci (ponad 75% osób) wykony-waáo pracĊ w dziaáalnoĞci rolniczej jako dodatkową (Charakterystyka gospo-darstw…, 2017). JednoczeĞnie w latach 2010-2016 liczba osób pracujących wy-áącznie w rodzinnym gospodarstwie po odnotowanym w latach 2010-2013 spadku (o 16,2%), nieznacznie (o ok. 1,3%) wzrosáa. Odwrotne tendencje za-znaczyáy siĊ w zbiorowoĞci pracujących gáównie w uĪytkowanym gospodar-stwie. Odnotowany w latach 2010-2013 spadek (o 14,9%) byá kontynuowany równieĪ w latach nastĊpnych, przy czym przebieg tego procesu byá bardzo dy-namiczny, gdyĪ liczba pracujących gáównie w gospodarstwie i dodatkowo poza nim zmniejszyáa siĊ ponad jedenastokrotnie. W konsekwencji w 2016 roku takie sytuacje zdarzaáy siĊ sporadycznie i dotyczyáy mniej niĪ 10 tys. osób. To zjawi-sko potwierdza profesjonalizacjĊ zatrudnia w rolnictwie.

Zmiany w aktywnoĞci zawodowej omawianej populacji i jej umiejsco-wieniu zaznaczyáy siĊ juĪ w latach 90. XX wieku, ale ich nasilenie byáo znacz-nie mznacz-niejsze niĪ w XXI wieku, a zwáaszcza w porównaniu z natĊĪeznacz-niem tych zmian, jakie odnotowano po akcesji Polski do UE. Wzmocnienie tych przeobra-ĪeĔ byáo konsekwencją w gáównej mierze wzrostu moĪliwoĞci podjĊcia pracy zarobkowej w kraju i poza Polską. Przy czym w pierwszej dekadzie XXI wieku, na dywersyfikacjĊ aktywnoĞci ludnoĞci rolniczej oddziaáywaáy w wiĊkszym stopniu zagraniczne migracje zarobkowe tej populacji niĪ podejmowanie poza-rolniczej pracy zarobkowej w kraju (Karwat-WoĨniak, 2009). W latach nastĊp-nych przebieg tego procesu byá w coraz wiĊkszym zakresie ksztaátowany po-prawiającą siĊ sytuacją na pozarolniczym rynku pracy w Polsce (Karwat- -WoĨniak i ChmieliĔski, 2016).

Przeprowadzone badania dowodzą, Īe procesy dywersyfikacji aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci rolniczej zaznaczyáy siĊ bez wzglĊdu na typ (kategorie) wyodrĊbnionego do badaĔ indywidualnego gospodarstwa rolnego (tabela 3.3).

84

Tabela 3.3. Umiejscowienie aktywnoĞci zawodowej ludnoĞci rolniczej w wieku 15 lat i wiĊcej wedáug typu uĪytkowanego indywidualnego gospodarstwa rolnego

Typ

gáównie samozaopatrzeniowe 56,2 34,6 9,2

- towarowe 74,3 22,8 2,9

w tym wysokotowarowe 85,1 12,8 2,1

2011

ogóáem 53,8 29,8 16,4

wyáącznie

samozaopatrze-niowe 41,5 38,0 20,5

gáównie samozaopatrzeniowe 48,9 35,8 15,3

- towarowe 62,8 26,7 10,5

w tym wysokotowarowe 79,3 13,9 6,8

ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ ankietowych IERiGĩ-PIB 2000 i 2011.

Jednak jego przebieg byá powiązany z rolą jaką speániaáa uĪytkowana nie-ruchomoĞü rolna wobec rodziny rolniczej. Nasilenie dezagraryzacji zatrudnienia byáo wyĪsze w grupie indywidualnych gospodarstw rolnych, które speániaáy wobec uĪytkownika i jego rodziny funkcje samozaopatrzeniowe. W konsekwen-cji w 2011 roku 41,5% (51,1% w 2000 roku) osób uĪytkujących indywidualne gospodarstwo rolne pracowaáo wyáącznie w prowadzonej w tych podmiotach dziaáalnoĞci rolniczej. Dywersyfikacja aktywnoĞci zawodowej zaznaczaáy siĊ równieĪ coraz wyraĨniej w grupie gospodarstw towarowych, w tym równieĪ podmiotów wyskotowarowych. Pracujący w ostatnim z wymienionych typów gospodarstw, osiągają ponad parytetowy poziom dochodów.

Wedáug danych ankietowych w 2011 roku wĞród pracującej populacji związanej z podmiotem towarowym 62,8% pracowaáo tylko w prowadzonej w tych gospodarstwach dziaáalnoĞci rolniczej i byá to udziaá o 11,5 pp. niĪszy niĪ w 2000 roku. JednoczeĞnie wzrastaáa skala zatrudnienia poza uĪytkowanym indywidualnym gospodarstwem rolnym. W analizowanym okresie ponad 3,5- -krotnie wzrósá udziaá pracujących wyáącznie poza rodzinną dziaáalnoĞcią rolni-czą w podmiotach towarowych, a áąrolni-czących pracĊ w gospodarstwie i poza – o 3,9 pp. W konsekwencji w 2011 roku 37,7% pracujących czáonków rodziny rolniczej byáo zatrudnionych poza uĪytkowanym gospodarstwem towarowym.

W tej zbiorowoĞci co trzecia osoba byáa aktywna zawodowo wyáącznie poza rodzinnym gospodarstwem.

Przemiany w strukturze pracującej ludnoĞci z gospodarstw wysokotowa-rowych wedáug ich miejsca pracy byáy równieĪ znaczące, ale nieco sáabsze niĪ w pozostaáych gospodarstwach towarowych, a zwáaszcza podmiotach samo zao-patrzeniowych. W konsekwencji w 2011 roku 79,3% (w 2000 roku – 85,1%) pracujących osób związanych z podmiotami wysokotowarowymi byáo zatrud-nionych jedynie we wáasnej dziaáalnoĞci rolniczej, 6,8% (w 2000 roku – 2,1%) wyáącznie poza gospodarstwem.

Z badaĔ ankietowych wynika, Īe wraz ze spadkiem udziaáu osób pracują-cych wyáącznie w dziaáalnoĞci rolniczej, przeksztaáceniu ulegaáa struktura tej zbiorowoĞci wedáug iloĞci Ğwiadczonej pracy. W omawianym okresie zmiany te wyraĪaáy siĊ niewielkim wzrostem (z 48,7 do 51,4%) udziaáu pracujących stale w peánym wymiarze czasu pracy w gospodarstwie oraz relatywnie wiĊkszym wzrostem (z 14,5 do 21,2%) wysokoĞci odsetka angaĪujących siĊ okazjonalnie do prac w dziaáalnoĞci rolniczej. Tym tendencjom towarzyszyáo zmniejszenie (z 36,8 do 27,4%) wysokoĞci odsetka pracujących ciągle w dziaáalnoĞci rolni-czej, ale krócej niĪ 8 godzin dziennie. Jednak kierunek i natĊĪenie tych zmian byáy powiązane z kategorią gospodarstw. W podmiotach speániających wyáącz-nie bądĨ gáówwyáącz-nie funkcje samozaopatrzeniowe, wĞród osób dorosáych pracują-cych wyáącznie w tych podmiotach relatywnie znacząco zmniejszyá siĊ (z 58,3 do 21,4%) udziaá wykonujących pracĊ stale w peánym wymiarze czasu pracy w rodzinnym gospodarstwie oraz rozszerzaáa siĊ skala pracujących w niepeánym dziennym wymiarze czasu pracy bądĨ okazjonalnie.

Odwrotne tendencje odnotowano w populacji pracujących tylko w ro-dzinnym gospodarstwie towarowym, a zwáaszcza wysokotowarowym. WyraĪaáy siĊ one przede wszystkim znaczącym zwiĊkszeniem siĊ udziaá osób traktujących pracĊ w rodzinnym gospodarstwie profesjonalnie⁷⁴. Albowiem w ramach libe-ralnego rynku, osiągniĊcie sukcesu ekonomicznego z dziaáalnoĞci rolniczej wy-maga coraz wiĊkszego zaangaĪowania siĊ ze strony rolników i czáonków ich rodzin. W konsekwencji w rodzinnych gospodarstwach towarowych odsetek osób traktujących zajĊcia rolnicze profesjonalnie zwiĊkszyá siĊ z 68 do 89%.

74 W tekĞcie pracy to okreĞlenie stosuje siĊ w odniesieniu do osób dorosáych, zatrudnionych w gospodarstwie stale w peánym wymiarze czasu pracy, czyli wykonujących zawód rolnika.

Rozdziaá 4

WàĄCZENIE SPOàECZNE SENIORÓW A ROZWÓJ LOKALNY OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE

4.1. Wprowadzenie

Problem starzenia siĊ ludnoĞci wpisuje siĊ w dáugofalowy proces moder-nizacji spoáecznej, w którym staáą pozycjĊ zajmuje program aktywizacji osób w wieku emerytalnym. Wobec pogáĊbiającego siĊ procesu starzenia siĊ ludnoĞci w Europie, coraz bardziej odczuwanym problemem jest i bĊdzie w przyszáoĞci alienacja osób w wieku emerytalnym. PodkreĞliü naleĪy takĪe, iĪ temat starzeją-cych siĊ spoáeczeĔstw dominuje coraz czĊĞciej debatĊ publiczną, w której zmia-ny demograficzne postrzegane są juĪ nie jako zagroĪenie, ale wyzwanie oraz wielka szansa dla rozwoju ekonomicznego, spoáecznego i infrastrukturalnego w wielu obszarach, m.in. ochronie zdrowia, opiece spoáecznej, edukacji, kultu-rze, turystyce, zarówno w mieĞcie, jak i na wsi. Zarysowaá siĊ wiĊc wyraĨny problem zapewnienia opieki tym osobom, w tym takĪe dziaáaĔ na szczeblu nie tylko rodziny, ale przede wszystkim wáadz lokalnych.

Analizy tej czĊĞci pracy oparto gáównie o dane statystyki masowej odno-szące siĊ do okresu 2007–2016 oraz informacje zaczerpniĊte z literatury przed-miotu. Z kolei dane uzyskane w badaniach ankietowych IERiGĩ-PIB posáuĪyáy do okreĞlania kierunków przyszáych zmian spoáecznych na obszarach wiejskich oraz formuáowania wniosków ogólnych.