Wybrane endogeniczne czynniki warunkujące dezagraryzacjĊ zatrudnienia

Ze wzglĊdu na duĪe rozdrobnienie struktur polskiego rolnictwa jednym z najwaĪniejszych endogenicznych czynników „wypychających” zasoby pracy z rolnictwa jest koncentracja Ğrodków produkcji rolniczej, zwáaszcza ziemi rol-niczej. Koncentracja podstawowego czynnika produkcji rolniczej, jaki stanowią uĪytki rolne, wiąĪe siĊ ze zmniejszaniem siĊ liczby gospodarstw rolnych i prze-páywem ziemi z likwidowanych podmiotów.

Wyniki PSR 2010 i BSGR 2016 dokumentują, Īe odnotowane w latach 2010-2016 zmniejszanie (o 6,5%) ogólnej liczby gospodarstw rolnych byáo wy-nikiem redukcji liczby gospodarstw do 30 ha (zwáaszcza gospodarstw 5-10 ha – o 10,5% i 10-15 ha – o 9,5%) oraz wzrost liczby gospodarstw o areale co naj-mniej 30 ha UR, a zwáaszcza o obszarze powyĪej 50 ha UR (wzrost o 28,0%).

70

Rysunek 3.5. Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych w latach 2010 i 2016

ħródáo: opracowano na podstawie: (Charakterystyka…, 2014, 2017).

Mimo relatywnie duĪego ubytku gospodarstw wzglĊdnie maáych obszarowo i pokaĨnego wzrostu liczebnoĞci podmiotów duĪych obszarowo, w latach 2010- -2016 tylko nieznacznej poprawie ulegáa struktura obszarowa gospodarstw rolnych (rysunek 3.5). Nadal najwiĊcej (53,9%) jest maáych gospodarstw do 5 ha UR, ale w ich wáadaniu pozostaje coraz mniej ziemi rolniczej (spadek z 16,9 do 12,9%).

Wprawdzie mimo wzrostu, gospodarstwa duĪe obszarowo (powyĪej 30 ha UR) stanowiáy tylko niewielką czĊĞü zbiorowoĞci (5,4%), ale w ich uĪytkowaniu byáo 51,0% (43,0% w 2010 roku) gruntów wykorzystywanych rolniczo.

Spadek liczby gospodarstw i wzrost koncentracji uĪytków rolnych znalazá odzwierciedlenie we wzroĞcie Ğredniej powierzchni gospodarstwa z 8,9 ha w 2010 r. do 10,2 ha w 2016 r., tj. o 14,6%. Z perspektywy strukturalnej rolnictwa i sytua-cji ogólnoekonomicznej w Polsce, to zwiĊkszenie naleĪy uznaü za znaczące. Jed-nak odbiega od dynamiki przeobraĪeĔ w tej páaszczyĨnie w krajach UE (zwáaszcza UE-15), a gáównie od wymogów sprawnoĞci wytwórczej i ekonomicznej gospo-darstw. Oznacza to, Īe mimo relatywnie duĪego wzrostu Ğredniego areaáu polskie-go polskie-gospodarstwa rolnepolskie-go, zwáaszcza indywidualnepolskie-go (wzrost o 29,1%), nadal nie tworzy on teoretycznych warunków konkurencyjnoĞci. Ciągle statystyczne gospo-darstwo rolne w Polsce jest znacząco mniejsze niĪ gospogospo-darstwo w krajach Wspól-noty, a zwáaszcza w porównaniu do paĔstw, z którymi nasze gospodarstwa ze wzglĊdu na asortyment produkcji z reguáy konkurują. Z tego wzglĊdu rozwój pol-skiego rolnictwa wiąĪą siĊ z procesami koncentracji.

54,2

22,8

10,0 8,8

2,4 1,8

53,9

21,9

9,7 9,1

2,9 2,5

0 10 20 30 40 50 60

do 5 5-10 10-15 15-30 30-50 50 i wiĊcej

grupy obszarowe w ha UR

2010 2016

%

WyposaĪenie gospodarstw rolnych w infrastrukturĊ rolniczą w coraz wiĊkszym stopniu decyduje o zapotrzebowaniu na pracĊ w dziaáalnoĞci rolni-czej. Warunkiem poprawy w poziomie technicznego wyposaĪenia są inwesty-cje⁶², zwáaszcza inwestycje w maszyny, urządzenia techniczne oraz narzĊdzia rolnicze⁶³. W tym dziale polskiej gospodarki niezwykle waĪną rolĊ odgrywa bowiem postĊp techniczny i technologiczny⁶⁴.

Wzrastający poziom nakáadów na inwestycje, skutkowaá wzrostem war-toĞci Ğrodków trwaáych zarówno brutto, jak i netto. W 2015 r. w stosunku do 2005 r. wartoĞü brutto majątku produkcyjnego w sektorze rolnym byáa o 24%

wyĪsza i wynosiáa 139,6 mld zá, zaĞ netto – 37,0 mld zá (wzrost o 21%).

Wzrost technicznego wyposaĪenia zaznaczyá siĊ gáównie w sektorze prywat-nym, gdzie w 2015 roku wartoĞü brutto Ğrodków trwaáych wynosiáa 132,9 mld zá, a netto – 34,6 mld zá. Byá to poziom odpowiednio o 31 i 32% wyĪszy w sto-sunku do 2005 roku⁶⁵ (Rocznik Statystyczny…, 2016).

Z perspektywy zmniejszania zapotrzebowania na pracĊ szczególnie waĪ-na wydaje siĊ kompleksowoĞü mechanizacji caáych procesów wytwarzania po-szczególnych produktów rolniczych bądĨ ich grup technologicznie podobnych.

Z analizy danych ankietowych wynika, Īe w tej páaszczyĨnie zaznaczyá siĊ rela-tywnie duĪy postĊp (tabela 3.1).

62 Wedáug danych GUS w 2015 roku na inwestycje w rolnictwie i áowiectwie wydatkowano 5,3 mld záotych i byáa to wielkoĞü ponad dwukrotnie wiĊksza niĪ w 2005 roku. W strukturze wydatków inwestycyjnych, nakáady na Ğrodki mechanizacji stanowią ok. 33-35% ogóáu na-káadów inwestycyjnych.

63 Z danych z badaĔ ankietowych IERiGĩ-PIB wynika, Īe zwiĊkszaáy siĊ zakupy maszyn i urządzeĔ odpowiadających nowym rozwiązaniom produkcyjnym. Te skáonnoĞci znajdują potwierdzenie w duĪej skali zakupów nowoczesnych Ğrodków mechanizacji prac w gospodar-stwach rolnych.

64 Warto podkreĞliü, Īe nawet jeĪeli inwestycje w maszyny i urządzenia rolnicze mają gáów-nie charakter restytucyjny, to i tak powoduje to jego odtworzegáów-nie w skali rozszerzanej, gdyĪ nowo zakupiony sprzĊt jest nowoczeĞniejszy, sprawniejszy i wydajniejszy od wycofanego z uĪycia (WoĞ, 2004).

65 W konsekwencji tych dziaáaĔ o 15% netto zwiĊkszyáa siĊ liczba posiadanych Ğrodków me-chanizacji prac. Ten przyrost zaznaczyá siĊ gáównie w przypadku nowoczesnych i wysoko-wydajnych maszyn, ograniczających negatywny wpáyw rolnictwa na Ğrodowisko, umoĪli-wiających prowadzenie produkcji rolniczej zgodnie z zasadami rolnictwa precyzyjnego.

W konsekwencji w 2011 roku zmotoryzowane rodzinne gospodarstwo rolne posiadaáo 1,5 ciągnika i 8,7 maszyny ciągnikowej (bez maszyn do podstawowej uprawy roli).

72

Tabela 3.1. Poziom kompleksowoĞci mechanizacji prac w indywidualnych gospodarstwach rolnych

Wyszczególnienie 2000 2005 2011

Odsetek podmiotów gospodarstw indywidualnych dobrze wyposaĪonych w Ğrodki mechanizacji

(100=ogólna liczba gospodarstw) 10,9 14,4 20,3

Odsetek producentów z peáną mechanizacją procesu produkcyjnego

- zbóĪ i roĞlin technologicznie podobnych 9,3 12,5 15,3

- ziemniaków 15,3 24,6 30,1

- buraków cukrowych i warzyw korzennych 18,2 29,7 34,9

- hodowców przeĪuwaczy 10,3 22,8 30,3

- mleka 2,1 3,4 10,4

- trzody chlewnej 3,8 6,4 14,6

ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ ankietowych IERiGĩ-PIB 2000, 2005 i 2011.

Wedáug danych z badaĔ ankietowych w latach 2000-2011 liczba gospo-darstw posiadających zestaw maszyn umoĪliwiających zmechanizowanie caáego procesu technologicznego okreĞlonego asortymentu produkcji rolniczej wzrosáa o ok. 20%. W rezultacie w 2011 roku zestaw maszyn pozwalający na zmechani-zowanie caáego procesu produkcji, tzw. ciągi technologiczne posiadaáo: 15%

producentów zbóĪ i innych pod wzglĊdem uprawy technologicznie podobnych roĞlin, 30% – w przypadku ziemniaków, 35% – w przypadku producentów bu-raków cukrowych i innych technologicznie podobnych roĞlin (np. warzyw ko-rzeniowych) oraz 30% – w przypadku hodowców przeĪuwaczy w odniesieniu do siana, kiszonek i sianokiszonek. Kompletnie zmechanizowane obory posiada-áo 10% producentów mleka, a chlewnie – 15% producentów trzody chlewnej.

Proces redukcji zapotrzebowania na siáĊ roboczą w rolnictwie determinują równieĪ zmiany w organizacji produkcji w gospodarstwach rolnych, a zwáaszcza celowe przeobraĪania w profilu produkcyjnym, których wynikiem jest uprasz-czanie i specjalizacja dziaáalnoĞci rolniczej. Odzwierciedleniem tych dziaáaĔ są gospodarstwa w których moĪna wydzieliü produkcjĊ dóbr rolniczych stanowią-cych ich gáówną ofertĊ rynkową⁶⁶.

66 W prowadzonych badaniach w celu okreĞlenia zasiĊgu upraszczania i specjalizacji pogrupo-wano gospodarstwa wedáug udziaáu sprzedaĪy jednego rodzaju (grupy) surowców rolniczych.

Przy wyliczaniu tego wskaĨnika produkty áączono w grupy ze wzglĊdu na podobne wymagania technologiczne (np. zboĪa) i powiązania w procesie ich wytwarzania (np. mleko i przetwory mleczne). Ustalając udziaá wyodrĊbnionych 13 grup produktów w caáej wartoĞci produkcji na rynek, wyodrĊbniono gospodarstwa o uproszczonym bądĨ wyspecjalizowanym profilu produk-cji. Przy czym badanie ograniczono do gospodarstw o relatywnie duĪej skali produkcji towaro-wej, tj. ze sprzedaĪą produkcji rolniczej powyĪej Ğredniej ogóáu badanych gospodarstw w da-nym roku. Za gospodarstwa wyspecjalizowane uznano, gdy co najmniej 75% caákowitej warto-Ğci produkcji towarowej stanowiá jeden produkt (grupa). Gdy analogiczny wskaĨnik miewarto-Ğciá siĊ w przedziale 40-74%, to gospodarstwo posiadaáo uproszczony profil produkcyjny.

Rysunek 3.6. Zakres uproszczenia i specjalizacji produkcji indywidualnych gospodarstwach rolnych

100 = ogóá gospodarstw z produkcją towarową powyĪej Ğredniej wartoĞci produkcji towaro-wej w badanej zbiorowoĞci w danym okresie

ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ ankietowych IERiGĩ-PIB 2000, 2005 i 2011.

Z danych ankietowych wynika, Īe zmiany organizacyjne w produkcji ba-danych gospodarstw indywidualnych prowadziáy do wzrostu zakresu upraszania i specjalizacji produkcji (rysunek 3.6). W rezultacie w ciągu jedenastu lat objĊ-tych analizą udziaá gospodarstw wyspecjalizowanych zwiĊkszyá siĊ z 29,4 do 62,3%, zaĞ o uproszczonym profilu produkcji – wzrósá z 20,6 do 28,1%.

3.4.2. Wybrane egzogeniczne czynniki warunkujące dezagraryzacjĊ