Korzeni krakowskiej szkoły geografii osadnictwa szukać należy w okre-sie międzywojennym, kiedy to prof. Ludomir Sawicki zainicjował bada-nia krajobrazowe miast. W programie badawczym geografii miast z tego okresu dostrzec można wpływy geografów niemieckich i austriackich, a je-go realizacja zaowocowała zarówno pracami metodologicznymi, jak i bar-dzo interesującymi monografiami miast autorstwa W. Kubijowicza (Nowy Sącz) i Z. Simchego (Tarnów). Praca o Tarnowie uważana była przez
długie lata za wzór monografii geograficznej miasta, a zamieszczony w niej plan krajobrazowy dał początek późniejszym badaniom nad użytkowa-niem ziemi w miastach.
W pewnym stopniu kontynuacją badań z okresu międzywojennego są prace zainicjowane przez prof. K. Bromka nad użytkowaniem ziemi w miastach po II wojnie światowej. Systematyczne studia, począwszy od opracowania metody szczegółowego zdjęcia użytkowania ziemi, poprzez głęboką analizę przemian użytkowania ziemi w poszczególnych dzielni-cach katastralnych Krakowa, skończywszy na syntezie określającej struk-turę przestrzenną Krakowa, są najlepszym przykładem konsekwentnej realizacji programu badawczego. I chociaż Z. Górka (1999) wymienia aż 10 kierunków badań geografii osadnictwa realizowanych w XX wieku w Instytucie Geografii UJ, to jednak, moim, zdaniem najbardziej orygi-nalne, dające trwałą pozycję są w tym ośrodku prace nad strukturą prze-strzenną miast i osiedli, realizowane w oparciu o badania krajobrazu miej-skiego czy miejskie zdjęcie użytkowania ziemi.
Obok tego głównego nurtu badawczego w krakowskiej szkole geogra-fii osadnictwa uprawiane były niemal wszystkie kierunki badań realizo-wane przez tę dyscyplinę geografii, w Polsce od związków osadnictwa ze środowiskiem geograficznym i lokalizacji osiedli, przez badania funkcjo-nalne, a następnie analizy sieci osadniczej i procesów urbanizacji, po za-gadnienia metodologiczne i metodyczne, a ostatnio także geografię spo-łeczną miast.
Krakowska szkoła geografii osadnictwa w okresie międzywojennym zdecydowanie przodowała wśród ośrodków geograficznych w Polsce, za-chowując również po wojnie wysoką pozycję, ale głównie w odniesieniu do swojej najważniejszej specjalizacji, jaką jest analiza struktur przestrzen-nych miast i osiedli (morfologiczny kierunek badawczy).
Rangę krakowskiej szkoły geografii osadnictwa (UJ) wyznacza m.in.
265 opublikowanych prac naukowych, a także 20 przewodów doktor-skich z geografii osadnictwa (pierwszy W Kubijowicz w 1923 r., ostatni E. Duś w 1986 r.) oraz 6 habilitacji z tej dziedziny. Przejście na emerytu-rę prof. K. Bromka znacznie spowolniło rozwój badan nad geografią osad-nictwa w Uniwersytecie Jagiellońskim, która zdaje się przezywać pewien kryzys i odchodzić od swoich tradycyjnych badań.
Drugą szkolą naukową z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej jest w uniwersyteckim ośrodku krakowskim geografia ludności. Podob-nie jak w przypadku geografii osadnictwa, geograficzne badania nauko-we nad ludnością sięgają tu okresu międzywojennego.
Za twórcę tej szkoły uznać należy Ludomira Sawickiego, który w 1910 roku habilitował się w oparciu o pracę pt. Rozmieszczenie ludności w Karpa-tach, a następnie przygotował i opublikował w 1913 roku Studia nad
Abi-synią - wpływ warunków geograficznych na rozsiedlenie ludności podług jej zna-mion rasowych i kulturalnych. Po niespodziewanie szybkiej śmierci Sawic-kiego badania nad ludnością, a zwłaszcza nad stosunkami narodowo-ściowymi, prowadzili jego uczniowie Ormicki i Kubijowicz. Mimo zna-czącego dorobku naukowego krakowska geografia ludności w tym okre-sie ustępowała, zwłaszcza pod względem metodologicznym, ośrodkowi lwowskiemu, którego liderem byl prof. E. Romer koncentrujący przez pewien czas swoje zainteresowania badawcze nad rozmieszczeniem lud-ności oraz stosunkami narodowościowymi, wyznaniowymi i etnicznymi.
Powrót do badan ludnościowych w Instytucie Geografii UJ następo-wał po II wojnie światowej stosunkowo wolno i łączył się z nazwiskami Józefa Szaflarskiego oraz Karola Bromka. Trudności w dostępie do mate-riałów statystycznych, o których była mowa wcześniej, bardzo spowolni-ły rozwój tej dyscypliny geografii ekonomicznej. Dopiero konferencja w Osiecznej, która zapoczątkowała nie zakończony do dziś spór na te-mat wydzielenia jako samodzielnej dyscypliny - geografii ludności, dała nowy impuls do badań również w ośrodku krakowskim. Badania te na duzą skalę i z dużym rozmachem rozpoczął prof. Adam Jelonek, „wskrze-szając” obumierającą z różnych, wymienionych już wcześniej powodów, krakowską szkolę geografii ludności. Badania prowadzone po 1960 roku dotyczyły głównie problematyki migracji, ruchu naturalnego oraz struk-tur demograficznych; z rzadka wracano do problemów stosunków naro-dowościowych czy etnicznych, co było zrozumiale ze względu na mocno jednorodny charakter społeczeństwa polskiego po II wojnie światowej.
Krakowska uniwersytecka szkoła naukowa geografii ludności odgry-wała znaczącą rolę w Polsce, choć trudno tu jednoznacznie określić jej pozycję na tle innych ośrodków geograficznych, a zwłaszcza warszaw-slciego, poznańskiego i wrocławskiego. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat doktoryzowało się w zakresie geografii ludności 12 osób (pierwsza, póź-niejsza profesor Maria Dobrowolska w 1921 r., ostatni Jerzy Runge w 1989 r.), a 4 osoby uzyskały stopnie doktora habilitowanego. Na podkreślenie zasługuje tu również fakt, że w Uniwersytecie Jagiellońskim geografia ludności jako przedmiot nauczania akademickiego pojawiła się juz w roku akademickim 1957/58, początkowo łącznie z geografią osadnictwa, a w latach 60. jako samodzielny przedmiot. Również w tym ośrodku przygo-towany został pierwszy powojenny skrypt (1959) z geografii zaludnie-nia i osadnictwa, którego autorami byli L. Kosiński i A. Jelonek.
Imponująco przedstawia się dorobek publikacyjny krakowskiej szlco-ly geografii ludności, który obejmuje blisko 600 różnorodnych prac, sta-wiając ten ośrodek w czołówce polskich ośrodków badawczych geografii ludności.
Trzeci kierunek badawczy uprawiany w ośrodku krakowskim a
posia-dający znamiona szkoły naukowej to geografia turyzmu.
Niekwestionowanym założycielem i twórcą nowoczesnej geografii turyzmu w Polsce był prof. Stanisław Leszczycki - założyciel w 1936 roku Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Leszczycki nie tylko stworzy! placówkę dydaktyczną, ale podjął badania naukowe, zdefinio-wał pojęcie geografii turyzmu i rozpoczął wydawanie trzech periodyków:
„Turyzm Polski”, „Komunikaty Studium Turyzmu LIJ” oraz „Prace Stu-dium Turyzmu LJJ”. Zasługa S. Leszczyckiego dla powstania szkoły geo-grafii turyzmu w Krakowie (pierwsza w Polsce) polegała m.in. na tym, że przedmiotem zainteresowania geografów, którzy wcześniej, a i później, uprawiali głównie kwestionowane jako kierunek badawczy krajoznaw-stwo, uczynił ruch turystyczno-uzdrowiskow'y (migracje turystyczne) oraz jego konsekwencje. Zasługi te zostały szczegółowo omówione w opubli-kowanym w 1992 roku, pod red. A. Jackowskiego, opracowaniu mono-graficznym poświęconym Studium Turyzmu w UJ.
Tak jak i poprzednio omówione szkoły geograficzno-ekonomiczne, tak i geografia turyzmu, na skutek wybuchu w'ojny światowej, oraz po-wojennych utrudnień „została uśpiona” na okres blisko 25 lat. Za wzno-wienie jej działalności w ośrodku krakowskim uznać należy uruchomie-nie w 1965 roku przez profesora Antouruchomie-niego Wrzoska regularnego semi-narium specjalistycznego z geografii turyzmu. Prawdziwy jednak rozkwit tej dziedziny geografii, który doprowadzi! do stworzenia krakowskiej szkoły naukowej, mial miejsce w latach 70. i łączył się z osobami prof.
Jadwigi Warszyńskiej i prof. Antoniego Jackowskiego.
W 1974 roku uruchomione zostało drugie seminarium magisterskie z geografii turyzmu pod kierunkiem J. Warszyńskiej, w 1977 roku po-wstała w UJ pierwsza i jedyna wówczas w Polsce specjalność z geografii turyzmu, a w' 1979 roku - w Instytucie Geografii UJ pierwszy w Polsce Zakład Geografii Turyzmu.
Geografowie turyzmu UJ nawiązali też aktywną współpracę na are-nie międzynarodowej w ramach „Grupy Roboczej Geografii Turyzmu i Czasu Wolnego Międzynarodowej Unii Geograficznej”, organizując w 1 974 roku międzynarodowe sympozjum tej Grupy nt. Zagadnienia ter-minologii w geografii turyzmu. Członkami grupy roboczej Geografii Tury-zmu ze strony polskiej byli A. Wrzosek (1976-1980) oraz J. Warszyńska (1980-1 984), a przedstawiciele ośrodka krakowskiego uczestniczyli czyn-nie we wszystkich międzynarodowych konferencjach i seminariach tej grupy, łącznie z udziałem w Kongresach MUG.
Niewątpliwym osiągnięciem krakowskich geografów turyzmu było opracowanie i wydanie dwóch podręczników akademickich: Podstawy geo-grafii turyzmu (Warszyńska, Jackowski 1978) oraz Geografia turystyczna świata (Warszyńska red. 1994), które stały się podstawą geografii
tury-zmu jako dyscypliny akademickiej w Polsce. Dorobek publikacyjny kra-kowskiej szkoły geografii turyzmu obejmuje około 250 pozycji. Z tego zakresu doktoryzowały się w' UJ 3 osoby, a habilitowało 6 geografów i to nie tylko z Ikrakowa.
Czwartą wyraźnie ukształtowaną szkołą naukową z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej jest w Uniwersytecie Jagiellońskim szkoła geo-grafii przemysłu.
Podobnie jak w przypadku omówionych wcześniej szkół, krakowscy geografowie przemysłu poszukują swoich korzeni w XIX-wiecznych ba-daniach prowadzonych główmie przez geologów nad surowcami kopalny-mi i ich eksploatacją. Po raz pierwszy terkopalny-min „geografia przemysłu” za-stosowany został przez W. Ormickiego w 1935 roku w artykule dotyczą-cym geografii przemysłu ICralcowa. Był on również autorem pierwszego artykułu metodycznego, w którym zaprezentował metodykę badań za-kładu przemysłowego przez geografa. Zainteresowanie geografią przemy-słu sygnalizował rówmiez juz w okresie międzywojennym Antoni Wrzo-sek, autor rozdziałów nt. górnictwa i przemysłu przetwórczego w tomie Ant.ro po geografia.
Po długiej przerwie badania nad geografią przemysłu w ośrodku kra-kowskim podjął ponowmie w drugiej połowie lat 50. Antoni Wrzosek, będąc inspiratorem i animatorem rozwoju geografii przemysłu w skali kraju. Profesora Wrzoska można uznać za faktycznego twórcę krakow-skiej szkoły geografów przemysłu, której rozwój wyznaczają kolejne kie-runki badan uprawiane w tym ośrodku. Pierwsze badania w zakresie geo-grafii przemysłu koncentrowały się wokół problematyki historyczno-geo-graficznej (koncepcja kompleksu przemysłowego), a następnie technicz-no-ekonomicznej. W latach 60. narodził się nowy kierunek w polskiej geografii przemysłu - kierunek fizjograficzny, którego początki należy wiązać z pracami B. ICortusa - ucznia prof. Wrzoska, a następnie spadko-biercy i sukcesora krakowskiej szkoły geografii przemysłu. Dalsze bada-nia przemysłu w tym ośrodku koncentrowały się wokół powiązań prze-strzennych przemysłu oraz interakcji procesu industrializacji i urbaniza-cji. Szkoła krakowska silnie rozwinęła również metody badawcze oceny lokalizacji i funkcjonowania obiektów przemysłowych.
Dorobek badawczy uniwersyteckich geografów przemysłu często kon-frontowany byl na arenie międzynarodowej. Przez wiele lat prof. B. Kor-tus byl członkiem komisji Międzynarodowej Unii Geograficznej, a w 1 977 r. odbyła się w Instytucie Geografii U) międzynarodowa konferen-cja Komisji Systemów Przemysłowych Międzynarodowej Unii Geogra-ficznej. W dziesięć lat później również Instytut Geografii UJ był organi-zatorem kolejnej Konferencji Komisji Przemian Przemysłu Międzynaro-dowej Unii Geograficznej (Rabka, 1987), w czasie której podjęto
dysku-sję nad nowvm paradygmatem społecznej geografii przemysłu. Ten nowy nurt badawczy został z sukcesem podjęty przez geografów Instytutu Geografii UJ.
Szkoła krakowska geografii przemysłu znana jest również z przygo-towania podręczników i prac o charakterze podręcznikowym. B. Kortus jest autorem jedynego dotąd podręcznika akademickiego z zakresu geo-grafii przemysłu - Wstęp do geogeo-grafii przemysłu (1 986), A. Wrzosek opubli-kował prace: Główne okręgi przemysłowe Polski (1972) oraz Geografia energe-tyki świata (ł 977), a L. Luchter i J. Adamus książkę Geografia elektroenerge-tyki Polski (1990).
Dorobek publikowany geografów przemysłu UJ obejmuje około 150 pozycji. W ośrodku doktoryzowało się z geografii przemysłu 8 osób (pierwszy doktorat B. Kortus w 1960 r.), a habilitację uzyskały 4 Osoby:
Przedstawiony dorobek naukowy ograniczał się wyłącznie do geogra-fów pracujących w Uniwersytecie Jagiellońskim. Należy jednak pamię-tać, że geografia przemysłu uprawiana jest również w Krakowie i to z du-żym powodzeniem przez geografów pracujących w Wyższej Szkole Peda-gogicznej (Dobrowolska, Pakuła, Zioło).
Przedstawione w dużym sierocie cztery szkoły działające w ramach geografii społeczno-ekonomicznej w Instytucie Geografii U( decydowały o pozycji ośrodka na arenie krajowej i międzynarodowej. Siła tych szkół
tkwi w ich korzeniach sięgających międzywojennej antropogeografii i dy-namicznym odrodzeniu i ukształtowaniu w okresie po konferencji
w Osiecznej. Ogromną rolę w kształtowaniu niemal wszystkich tych szkół odegrał prof. A. Wrzosek, który nie tylko sam uprawiał większość dzie-dzin współczesnej geografii społeczno-ekonomicznej, ałe - co bardzo ważne - ukierunkował sw'oich uczniów i współpracowników, którzy stali się rzeczywistymi przywódcami merytorycznymi zespołów specjalizują-cych się w geografii osadnictwa (K, Bromek), ludności (A. Jelonek), tury-zmu (J. Warszyńska) i przemysłu (B. Kortus). Wszystkie omówione szkoły naukowe odegrały w różnych okresach bardzo ważną a czasami wiodącą rolę w polskiej geografii społeczno-ekonomicznej, inicjując wiele nowych oryginalnych kierunków badawczych i utrzymując żywe kontakty zagra-niczne.
W Instytucie Geografii UJ uprawiano również i inne dziedziny geo-grafii społeczno-ekonomicznej, jednak tempo i dynamizm prowadzonych badan, jak rówmież formv organizacyjne, w' jakich były realizowane, nie upoważniają do nazywania ich szkołami naukowymi. Wymienić tu nale-ży zwłaszcza geografię rolnictwa, komunikacji, usług, a od kilku łat geo-grafię religii.
W zakończeniu tego opracowania pragnę poddać geografię społecz-no-ekonomiczną Instytutu Geografii UJ modnej ostatnio w badaniach społecznych analizie SWOT, która wprawdzie ma charakter subiektyw-ny, ale pozwala pogrupować i opisać badane zjawiska według czterech kryteriów: atutów (mocnych punktów), słabości (słabych punktów), szans (możliwości) i zagrożeń (niebezpieczeństw).
1. Atuty geografii społeczno-ekonomicznej w Uniwersytecie Jagiel-lońskim:
- Tradycja wyrażająca się określonymi wzorcami osobowymi oraz doro-bek naukowy sięgający początków uprawiania geografii w Polsce. Głę-bokie korzenie geograficzne.
- Ukształtowane szkoły naukowe posiadające określony dorobek i pozy-cję naukow'ą w Polsce i na arenie międzynarodowej.
- Nowe innowacyjne kierunki badawcze i dydaktyczne, zwłaszcza geo-grafia religii, która ze względu na oryginalność przedmiotu badań i od-powiedź na zapotrzebowanie społeczne podnosi rangę całego ośrodka.
- Podejmowanie nowych kierunków badawczych w ramach istniejących i ukształtowanych szkół naukowych (społeczno-humanistyczna geo-grafia przemysłu).
- Uruchomienie specjalistycznego wydawnictwa naukowego „Peregrinus Cracoviensis” stanowiącego forum dla dynamicznie rozwijającej się specjalizacji geografii religii.
- Duza aktywność geografów w zakresie popularyzacji wiedzy (słowniki, encyklopedie)
- Ukształtowane i wciąż rozwijane kontakty zagraniczne.
Literatura
2. Słabości (słabe punkty) geografii społeczno-ekonomicznej Uniwer-sytetu jagiellońskiego:
- Stagnacja metodyczna i brak innowacji badawczych w zakresie geogra-fii osadnictwa i ludności. Stagnacja w rozwoju szkoły geogrageogra-fii tury-- zmu. Brak wyraźnych specjalizacji dydaktycznych w zakresie istniejących szkół naukowych (z wyjątkiem turyzmu)
- Słaby rozwój aktuałnie ważnych badawczo i społecznie dyscyplin geo-grafii, a zwłaszcza geografii społecznej czy geografii usług.
- Brak wyspecjalizowanych czasopism naukowych prezentujących doro-bek rozwiniętych szkół naukowych i organizujących proces badawczy w skali krajowej i międzynarodowej.
Analiza szans i zagrożeń wymaga samooceny krakowskiego środowi-ska geografów społeczno-ekonomicznych i może być poprawnie prze-prowadzona jedynie przez nich samych, do czego serdecznie zachęcam.
Kończąc ten referat, pragnę powrocie do jego początku, kiedy to sta-rałem się porównać okresy rozwoju krakowskiej geografii społeczno-eko-nomicznej do cyklu rozwojowego Conzena. Z przeprowadzonej analizy wynika, że krakowska geografia społeczno-ekonomiczna ma iuz za sobą trzy pierwsze fazy (inicjalną, wypełniającą oraz kulminacji). Geografo-wie znający teoretyczny cykl Conzena Geografo-wiedzą, jakie są kolejne fazy i ich następstwa.
Na szczęście teorie mają to do siebie (o czym jako badacze dobrze wiemy), że nie zawsze się sprawdzają, a ponadto teoria ta była skonstru owana dla innych celów i z innym przeznaczeniem niz doszukiwanie się prawidłowości w rozwoju naukowego ośrodka geograficznego.
Mając to wszystko na uwadze, życzę krakowskim geografom społecz-no-ekonomicznym dynamicznego rozwoju oraz sukcesów naukowych i dy-daktycznych i głęboko wierzę w pełną realizację tych życzeń.
Chojnicki Z., 1957, Ocena dorobku polskiej geografii transportu, Przegl. Geogr., 29, 2.
Dziewoński K., 1956, Geografia osadnictwa i zaludnienia. Dorobek, podstawy teoretycz-ne, problemy badawcze, Przegl. Geogr., 28, 4.
Folia Geographica, ser. Geographica-Oeconumica, 1 987, 20, Komisja Nauk Geogr., Polska Akademia Nauk, Oddz. w Krakowie.
Górka Z., 1999, Geografia osadnictwa [w:J B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień (red.), Geografia w Uniwersytecie jagiellońskim 1849-1999, t. 111 - Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, Instytut Geografii LI), Kraków, 305-327.
Jackowski A., 1 974, Rozwój geografii turyzmu w Polsce, Zesz. Nauk. UJ. Prace Geogr., 38.
Kiełczewska-Zaleska M., 1964, Rozwój badań geograficznych osadnictwa wiejskiego w Polsce, Czasop Geogr., 35, 3-4.
Kortus B . Jackowski A. Krzemień K. (red.), 1999, Rozwój i dorobek nauk geograficz-nych w Uniwersytecie Jagiellońskim, Instytut Geografii UJ, Kraków.
Leonhard-Migaczowa 11., 1964 Geografia zaludnienia w Polsce w ostatnim
dwudzie-stoleciu, Czasop. Geogr., 35, 3-4.
Leszczycki S., 1953, Stan geografii w Polsce i perspektywy jej rozwoju, Przegl. Geogr., 23, 3-54.
Leszczycki S., 1 954, Dorobek geografii polskiej oraz drogi jej rozwoju w Polsce Ludowej, Przegl. Geogr., 26, 3, 3-31.
Lijewski T., 1974, Ważniejsze kierunki badawcze w geografii przemysłu w Polsce Ludowej, Przegl. Geogr., 46, 4.
Liszewski S. (red.), 1993, 1994, 1995, Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce, Lata 1918-1993, t. L Ośrodki naukowo-badawcze i ich dorobek, t. 11:
Kierunki badań naukowych, t III: Badacze, Łódź.
Misztal S., Zioło Z. (red.), 1998, Dorobek polskiej geografii przemysłu w badaniach ośrodków akademickich, Warszawa-Kraków.
Wrzosek A. 1964, Uwagi o geografii przemysłu w ostatnim dziesięcioleciu, Czasop.
Geogr., 35, 3-4.
Wrzosek A., 1 972, Geografia w ośrodku krakowskim po drugiej wojnie światowej, Zjazd PTGeogr. z okazji 50-lecia istnienia Oddz. Krakowskiego, Kraków, 26-28 czerwca 1972 r.. Referaty PTG, Oddz. w Krakowie, Kraków.
Prof, dr hab. Stanisław Liszewski Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Uniwersytet Łódzki