Geomorfologia, jako nauka powstała w Polsce na gruncie nauk geo-graficznych, była tradycyjnie uprawiana w ramach programów badaw-czych Instytutów Geograficznych działających przy polskich uczelniach.
Podobnie było w wielu innych krajach europejskich. Natomiast geomor-fologia w Stanach Zjednoczonych i niektórych krajach europejskich jest uprawiana na gruncie nauk geologicznych. W chwili obecnej geomorfo-logia, jako niezależna nauka posiadająca swoje jasno sformułowane cele i metody badawcze, jest uprawiana zarowno przez geografów fizycznych, jak i geologów. Te historyczno-organizacyjne uwarunkowania nie pozo-stały bez wpływu na zakres prowadzonych prac badawczych. Geomorfo-lodzy posiadający wykształcenie geograficzne otrzymali gruntowne przy-gotowanie z zakresu hydrografii, hydrologii i klimatologii, podczas gdy absolwenci studiów geologicznych wkraczający na pola badawcze geo-morfologii posiadają lepsze wykształcenie w zakresie sedymentologii i tektoniki.
W dyskusji na temat rozwoju nauk geograficznych w trzecim tysiąc-leciu potrzebne jest określenie przyszłych kierunków badawczych uwzględ-niających zarówno aktualny stan wiedzy o rzezbie powierzchni Ziemi oraz jej ewolucji w skali geologicznej, jak i o warunkach współczesnego funk-cjonowania środowiska geograficznego. Temat jest zbyt szeroki, by na tych łamach określić główne kierunki badań geomorfologicznych. Moż-na Moż-natomiast Moż-naszkicować zarysowującą się problematykę badawczą w za-kresie geomorfologii dynamicznej, w której geomorfologowie wywodzą-cy się z ośrodków geograficznych mają szczególne predyspozycje do jej kształtowania.
Geomorfologowie krakowscy podjęli w latach 60. szeroko zakrojone badania współczesnych procesów morfogenetycznych w zlewniach na terenie Karpat i ich przedpola. Badanie dynamiki rzeźby górskiej poprzez określanie przebiegu i natężenia procesów działających w obrębie subsys-ternow stokowych i korytowych było znacznym krokiem w1 kierunku poznania sposobu i tempa ewolucji zlewni, jednak dość szybko powstały podstawowe pytania na temat wrzajemnych relacji tych subsystemów: jaka
Adam Kotarba
jest naprawdę droga cząstki mineralnej od wierzchowiny grzbietowej do koryta rzecznego, a następnie wzdluz tego koryta poza system zlewni.
Do dzisiaj stawiane są pytania, jak kształtują się ilościowe relacje pomię-dzy erozją powierzchniową a erozją linijną (w tym erozją żłobinową) w ogólnym bilansie denudacyjnym stoków lub całych zlewni, jaka jest rola procesów sekularnych działających powoli i w sposób ciągły w sto-sunku do krótkotrwałych wysokoenergetycznych procesów rzeźbotwór-czych działających pod wpływem ekstremalnych warunków hydromete-orologicznych. By odpowiedzieć na te i inne pytania, nie wystarcza tra-dycyjny już połowy eksperyment geomorfologiczny realizowany przez geomorfologów w wielu ośrodkach naukowych Polski. Niezbędna jest bowiem znajomość wszystkich warunków określających badany fragment środowiska przyrodniczego, a więc zarówno parametrów abiotycznych, jak i biotycznych. Służy temu celowi zintegrowany monitoring środowi-ska naturalnego Polski, zorganizowany w ramach działalności Państwo-wej Inspekcji Ochrony Środowiska. Należy kontynuować ten kierunek badawczy, wzbogacając go o nowe elementy, zwłaszcza geomorfologicz-ne. Konieczna jest przestrzenna analiza zmian geomorfologicznych. Do-tychczasowe badania najczęściej sprowadzają się do obserwacji i pomia-rów punktowych wzdłuż wybranych profili poprzecznych lub podłuż-nych.
Względy pozamerytoryczne zadecydowały, że zaniechano szczegó-łowego kartowania geomorfologicznego wprowadzanego z końcem lat 50.
i w latach 60., a późniejsze pierwsze próby konstruowania map współ-czesnych procesów morfogenetycznych (lub map morfodynamicznych) przeszły do historii badań geomorfologicznych w Polsce. Bardzo często powstają nowe syntezy pokazujące mechanizmy obiegu materii pod wply-wem działania współczesnych procesów1 morfogenetycznych w obrębie krajobrazów młodoglacjalnych na Niżu Polskim na Wyżynach Polskich czy w Karpatach i Sudetach. Dobrze są rozpoznane stosunki hydroche-miczne w zlewniach polskich różnego rzędu, dostarczające informacji o de-nudacji chemicznej. W ostatnich latach coraz szerzej stosuje się badania zawartości sztucznych izotopów promieniotwórczych, w' tym zwdaszcza cezu-137, jako uniwersalnych wskaźników intensywności współczesnych procesów morfogenetycznych. Tak określone wskaźniki intensywności
procesów są stosowane w badaniach nad denudacją zlewni, a zwłaszcza źródeł dostawy zwietrzelin do koryt ze stoków i transportu fluwialnego.
Są to wyniki bardzo wartościowe, stanowiące istotny postęp w studiach geomorfologicznych. Jednak w dobie nowoczesnych technik pomiarowych (w tym m.in. GIS, różnych technik teledetekcyjnych) powstaje szansa znacznie lepszego i pełniejszego wykorzystania różnych metod i technik badawczych dla określenia współczesnej ewolucji rzeźby Polski w ujęciu
przestrzennym jakościowym i ilościowym. Dlatego zorganizowanie geo-morfologicznego monitoringu współczesnych zmian form diagnostycz-nych, składających się na podstawowe jednostki geomorfologiczne Pol-ski, wydaje się być koniecznością. W tym celu należy rozszerzyć zinte-growany monitoring środowiska przyrodniczego o monitoring fotogra-ficzny lub fotogrametryczny naziemny i lotniczy, a przy pomocy GIS, wspartego technikami komputerowymi, dążyć do opracowania nowocze-snych map morfodynamicznych dla wybranych obszarów. Szczególnie istotne jest monitorowanie zmian geomorfologicznych wywołanych zja-wiskami katastrofalnymi, a w szczególności powodziami, które w ostat-nich latach w sposób spektakularny dają znać o sobie i kształtują egzy-stencję człowieka w środowisku nie zawsze prawidłowo zagospodarowa-nym. Wszelkie zmiany rejestrowane na tak zorganizowanych poligonach badawczych winny byc udokumentowane przebiegiem warunków hydro-meteorologicznych wywołujących te zmiany. Rekonstrukcja przebiegu warunków hydrometeorologicznych jest dzis możliwa dzięki materiałom zbieranym przez satelity meteorologiczne i udostępnianym w internecie.
W ten sposób można się w przyszłości spodziewać syntezy na temat współ-czesnej ewolucji rzezby Polski oraz sformułować tzw. meteorologiczne i hydrologiczne warunki progowe, wywołujące określone skutki geomor-fologiczne w różnych jednostkach geomorfologicznych Polski, zróżnico-wanych pod względem geologicznym i geoekologicznym. Dzisiaj już wie-my, ze wartości progowe zmieniają się w ciągu roku i zalezą od rodzaju roślinności i fazy rozwoju, w jakiej się ona znajduje, a także od stanu środowiska w okresie poprzedzającym (np. wilgotności gleby). Jest rze-czą oczywistą, że taka synteza naukowa, podjęta zbiorowym wysiłkiem wszystkich polskich ośrodków naukowych, będzie miała znaczenie pro-gnostyczne, a więc i aplikacyjne. W ten sposób systemy geomorfologicz-ne, rozumiane jako zbiory elementów funkcjonalnie i strukturalnie po-wiązanych ze sobą i tworzących jednolitą całość, doczekają się obrazu syntetycznego w postaci modelu ikomcznego, jakim powinna być mapa morfodynamiczna pokazująca między innymi rolę klimatu i innych uwa-runkowań środowiskowych we współczesnym modelowaniu rzezby Pol-ski. Realizacja takiego zamierzenia nie jest łatwa. Wymaga udziału co najmniej kilku zespołów badawczych działających równocześnie w
ośrod-2 kach uniwersyteckich według wcześniej ustalonego programu. Polscy geo-morfolodzy są w bardzo korzystnej sytuacji pod względem organizacyj-nym. Posiadają własne Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, które stwarza formalne i merytoryczne podstawy do podjęcia działania na miarę tego, jakim było szczegółowe kartowanie geomorfologiczne Polski w la-tach 60., lecz w zupełnie innych, korzystniejszych okolicznościach.
W chwili obecnej druk kolorowych map nie jest problemem technicz-nym w takim stopniu, jak byl kiedyś, gdy drukowano pierwsze kilka map geomorfologicznych. Zastosowanie nowoczesnych technik druku kom-puterowego pozwala na optymizm w tym zakresie. Można również liczyc na poparcie finansowe takiego przedsięwzięcia przez Komitet Badań Na-ukowych.
Prof, dr hab. Adam Kotarba
Zakład Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn
Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Krakowie