W okresie tym na „tło ogólnopolskie” składają się poczynania podej-mowane w trzech ośrodkach. Oprócz dwu uniwersyteckich ośrodków stu-diów geograficznych, tzn. w Krakowie i Lwowie, należy bowiem uwzględ-nić „jednoosobową instytucję”, jaką w Warszawie był Wacław Nałkowski (1851-1911). Nie miał on wprawdzie „patentu” uniwersyteckiego (w ro-syjskim Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim Katedra Geografii zosta-ła wyodrębniona dopiero w 1911 r.), ale jego osiągnięcia bardzo istotnie zawazyły na rozwoju geografii polskiej.
W ośrodku krakowskim geografia uniwersytecka miała oparcie w utwo-rzonej w 1865 r. Komisji Fizjograficznej AU. Profesor F. Czerny-Schwa-rzenberg rozpoczynał swoją działalność naukową jako historyk (praca doktorska z 1871 r. pt. Panowanie Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończy-ka). Po studiach uzupełniających w zakresie geografii, które odbył w Niem-czech, habilitował się w c.k. Uniwersytecie Krakowskim w 1876 r. na podstawie rozprawy Die Wirkung der Windę auf die Gestaltung der Erde-w roku następnym, mianoErde-wany profesorem nadzErde-wyczajnym, został kie-rownikiem Katedry Geografii. Na tym stanowisku prowadził działalność dydaktyczną nie poświęcając zbyt wiele uwagi kształceniu współpracow-ników. Od 1891 r. zaabsorbowany był kierownictwem komisji egzamina-cyjnej kandydatów na nauczycieli szkół średnich; chyba nikt nie dokto-ryzował się pod jego kierunkiem. Dwaj młodzi wykładowcy-docenci, związani w późniejszych latach z kierowaną przez niego katedrą, pocho-dzili „z zewnątrz”. Młodszy z nich, Ludomir Sawicki (1884-1928), wy-kształcony w LJniwersytecie Wiedeńskim (doktorat z geografii i geologii 1 Opracowanie niniejsze mogłem podjąć tylko dzięki temu, że od Organizato-rów Jubileuszu „Stupięcdziesięcioletniej rocznicy utworzenia w LTniwersytecie Jagiellońskim pierwszej na ziemiach polskich Katedry Geografii 1849-1999”, w lutym 1999 r. otrzymałem maszynopisy przygotowywanych do druku artyku lów, prezentujących osiągnięcia zakładów kierunku fizycznogeograficznego w In-stytucie Geografii U]. Część niezbędnych informacji uzyskałem dzięki rozmo-wom z zainteresowanymi Kolegami w Krakowie w dniach 24-25 II 1999 r. Poda-wane w tekście podstawowe dane biograficzne i bibliograficzne zaczerpnąłem z:
a) odpowiednich haseł „Polskiego Słownika Biograficznego”; b) opracowania A.
Środki (1992) oraz c) publikacji przygotowywanej do druku z okazji Jubileuszu 1 50-lecia geografii w UJ.
w 1907 r., rozprawa pt. Physiographische Studien aus Westkarpaten), habili-tował się w 1910 r. w UJ na podstawie rozprawy Rozmieszczenie ludności w Kaj-patach Zachodnich. Antropogeograficzna tematyka tej rozprawy sil-nie nawiązywała do wcześsil-niejszych studiów autora z zakresu geologii i geomorfologii Karpat. Okoliczności, w których odbyła się ta habilita-cja, nie są dokładniej znane; nie wiadomo więc, jaką rolę odegrał przy tym F. Czerny-Schwarzenberg. Drugi z wykładowców, Jerzy Smoleński (1881-1940), był wychowankiem UJ; doktoryzował się w 1906 r. z geo-logii, pod kierunkiem prof. W. Szajnochy (praca pt. Dolny senon w Bonar-ce; glowonogi i inoceramy). Podstawą habilitacji w Krakowie w 1910 r. była rozprawa O powstaniu północnej krawędzi podolskiej i roli morfologicznej młod-szych ruchów Podola, której głównymi recenzentami byli prof. J. Moroze-wicz (mineralog ) i prof. M.F. Rudzki (geofizyk). Trzecim recenzentem byl prof. F. Czerny-Schwarzenberg, który rozprawę ocenił niezbyt życzli-wie, zarzucając jej „zbytnie uwzględnienie strony geologicznej” (vide Flis 1988, s. 9). Według J. Flisa (1988, s. 10) te zarzuty wysuwane w przewodzie habilitacyjnym świadczyły, że „...to była samoobrona oficjalnego reprezentan-ta uniwersyteckiej geografii przed pojawiającą się «.konkurencją» nowocześnie my-ślącego młodego kandydata na stanowisko profesora”. Opinia taka mogła byc uzasadniona. Wydaje się bowiem, że zmianę kierunku zainteresowań badawczych J. Smoleńskiego - od geologii do geomorfologii - mógł suge-rować jego stryj i opiekun, wybitny historyk krakowski. Zapewne bo-wiem stryj lepiej niz podopieczny zdawał sobie sprawę, ze perspektywy kariery naukowej w zakresie dobrze wówczas w Krakowie „obsadzonej”
geologii były mniejsze niz na geografii. Nie wykluczone zresztą, ze na zmianę kierunku badań ]. Smoleńskiego mogła wpłynąć jego nienajlep-sza kondycja fizyczna.
Tak więc dopiero w 1910 r. dwaj młodzi wykładowcy-docenci „pry-watni” (po habilitacji nie zostali bowiem zatrudnieni jako etatowi pra-cownicy Katedry Geografii) w istotny sposób przyczynili się do zmoder-nizowania studiów geograficznych, a w szczególności do zdynamizowa-nia działalności naukowo-badawczej. Wielką aktywnością wyróżzdynamizowa-niał się przy tym L. Sawicki, który w 1917 r. przeprowadził rozległe, fizycznoge-ograficzne studia terenowe w okupowanej przez Austriaków' południo-wej części Królestwa Kongresowego (był on wówczas członkiem komisji naukowej działającej przy c.k. Generalnym Gubernatorstwie Wojskowymi w Lublinie)-. Zapewne dzięki temu mianowany profesorem nadzwyczaj-nym, w 1917 r. został następcą F. Czerny-Schwarzenberga na stanowisku kierownika Katedry Geografii. Starszy od niego o trzy lata J. Smoleński został w tym względzie niejako wyłączony z konkurencji, byc może na skutek tego, że rozchorował się dość ciężko, po powmłaniu do wojska w okresie I wojny światowej. „Ale były zapewne inne okoliczności na nieko-rzyść Smoleńskiego. Ludomir Sawicki, wychowanek wiedeńskiego uniwersytetu,
uzyskał pełniejsze poparcie wiedeńskich autorytetów, nadto górował nad Smoleń-skim nieprzeciętną energią i rzutkością, a choć młodszy [...] miał dorobek naukowy znacznie większy i efektowniejszy” (Flis 1988, s.l 1).
W ośrodku lwowskim rozwojowi geografii uniwersyteckiej sprzyjało założone w 1 875 r. Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, wydające roczniki naukowe „Kosmos”. Antoni Rehman, mianowany profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Katedry Geografii Uniwersytetu Lwow-skiego (ULw) w 1882 r., z wykształcenia był biologiem. Habilitował się w 1868 r. w Krakowie na podstawie rozprawy O utworach żywicznych roślin szyszkowych i wydzielinach roślinnych w ogólności, a później prowadził
bada-Wyniki tych “wojennych” badań były przedstawione w paru istotnych publi-kacjach, które ukazały się dopiero w latach 20. Spośród nich wyróżniłbym opra-cowanie, w którym przedstawi! zagadnienia kluczowe dla stratygrafii i paleoge-ografii „glacjalnego czwartorzędu ziem polskich” (Sawicki 1922).
nia geobotaniczne, głównie z ramienia krakowskiej Komisji Fizjograficz-nej. We Lwowie szybko rozwinął działalność dydaktyczną i naukowo-badawczą, której zarzucano brak nowoczesnych ujęć. W odróżnieniu od F. Czerny-Schwarzenberga wychował jednak swoich uczniów (Harasimiuk 1992). Pod jego kierunkiem wykonano kilka prac doktorskich, spośród których można wymienić: G. Wełyczko - Plastyka ziem polsko-ruskich ze szczególnym uwzględnieniem Karpat; E. Romer - Studia nad rozkładem ciepła na kuli ziemskiej-, S. Rudnicki (= Rudnyckyj) - O plamach na Słońcu. Z gro-na jego uczniów1 habilitowali się: E. Romer w 1 899 r. - Studia nad asyme-trią dolin; S. Rudnicki w 1908 r. - na podstawie prac dotyczących rozwo-ju dolin w dorzeczu górnego Dniestru. Mial tez A. Rehman istotne osią-gnięcia naukowe, udokumentowane publikacjami książkowymi: Tatry pod względem fizyczno-geograficznym (1895), a przede wszystkim obszerne dwu-tomowe dzieło jego życia pt. Ziemie dawnej Polski i sąsiednich krajów sło-wiańskich opisane pod względem fizycznogeograficznym (1895, 1904). Ta dru-ga pozycja wydawnicza oraz fakt, ze w kierowanej przez niego katedrze
„stawiał pierwsze kroki” najwybitniejszy z geografów polskich - E. Ro-mer, nie uzasadnia chyba nadmiernie krytycznych ocen oraz zarzutów, że A. Rehman „nie stworzył szkoły geogi'aficznej” (Czechówna 1969, s. 31).
Nie jest łatwo stworzyć „szkolę” od razu „na surowym korzeniu”.
Następcą A. Rehmana na stanowisku kierowmika Katedry Geografii został w 1911 r. prof. Eugeniusz Romer (1871-1954). Byl on zresztą juz od kilkunastu lat zaangażowany w uniwersytecką działalność dydaktycz-ną; mial także swoich uczniów. W 1910 r. zakończona została pod kie-runkiem E. Romera praca doktorska S. Pawłowskiego, który juz w 1913 r.
habilitował się w ULw na podstawie rozprawy Zlodzenie górnej Wisły, gór-nego Dniestru oraz ich dopływów. Większe znaczenie społeczne miały jed-nak ówczesne opracowania kartograficzne E. Romera, a mianowicie: Atłas Geograficzny (1908) z pierwszym na świecie „warstwobarwnym” obrazem
kontynentów i oceanów, oraz znakomity Geograficzno-statystyczny Atlas Polski (1916), obejmujący polskie ziemie historyczne, który miał olbrzy-mie znaczenie w okresie ustalania nowych granic państwowych po za kończeniu I wojny światowej. Prace nad tym drugim atlasem i konse-kwencje polityczne jego opublikowania w Wiedniu były tak absorbujące, ze uniwersytecką działalność w zakresie kształcenia kadry geografów E. Romer rozwinął na większą skalę dopiero w następnym, omawianym okresie.
W ośrodku warszawskim rozwoiowi geografii sprzyjało założenie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa oraz Kasy im. Mianowskiego subwen-cjonującej m.in. wydawanie „Pamiętnika Fizjograficznego” (od 1881 r.).
Wacław Nałkowski, jako stypendysta Kasy im. Mianowskiego, podjął w 1895 r. opracowanie pracy doktorskiej z zakresu geografii w Lipsku.
Nie ukończył jej, ale rozwinął owocną działalność „nauczycielską”, zresztą juz od 1880 r., a w latach 1882-1910 byl wykładowcą „Uniwersytetu Latającego” oraz Towarzystwa Kursów Naukowych. Instytucje te nie za-pewniały jednak warunków dla działalności naukowej i wychowawczej na poziomie wyższym. Pomimo tego W. Nałkowskiemu udało się opra-cować kilka znakomitych podręczników geografii, spośrod których wy-różniały się Zarys geografii powszechnej (1887) oraz Geografia fizyczna (1904).
Drugi z wymienionych przez kilkadziesiąt lat spełniał rolę podręcznika na poziomie uniwersyteckim; jego następne wydania (1919, 1922) były
„przejrzane i uzupełnione” przez prof. L. Sawickiego. Wysoką rangę na-leży przypisać monograficzno-podręcznikowemu opracowaniu Polska: obraz geograficzny Polski historycznej (1888), wydrukowanemu w 8 tomie „Słow'-nika Geograficznego Królestwa Polskiego”. Powitało ono przecież 40 lat wcześniej niż Kurs geografii Polski S. Lencewicza i zawierało wiele cennych inysli świadczących o tym, ze ten „gabinetowy' geograf” wiele zagadnień ujmow'al lepiej niz uczeni z uniwersyteckimi patentami. Zwrócę w szcze-gólności uwagę na dyskusję naukową i owocna krytykę koncepcji jedno-krotnego zlodowacenia ziem polskich, uzasadnianą wówczas przez uni-wersyteckiego geologa ). Siemiradzkiego. Wypowiedział się także prze-ciw'ko przecenianiu roli siły Coriolisa w kształtowaniu niektórych cech rzeźby lądów, o czym dziesięć lat później obszerniej pisał E. Romer w swo-jej rozprawie habilitacyjnej.
W pierwszym okresie w dwm uniwersyteckich Katedrach Geografii, zorganizowanych zresztą nie przez geografów z „pierwszego loża”, po-wstały warunki do studiów wyższych oraz prowadzenia badań nauko-wych i kształcenia kadry samodzielnych pracowaiików (docentów). Pierwsi wykształceni w polskich uniwersytetach docenci i profesorowie geografii zajmowali się głównie problematyką fizycznogeograficzną, ze szczegól-nym uwzględnieniem geomorfologii. Tej preferencji badawczej sprzyjało zapewne opracowanie Atlasu Geologicznego Galicji 1:75000 (drukowany w
latach 1885-1913), ale raczej nie była to cecha wyróżniająca powstającą dopiero geografię polską. Dla uzasadnienia szczególnej roli geomorfolo-gii w rozwoju ówczesnej geografii wystarczy wymienić dwu najwybitniej-szych geografów' europejskich, tzn. A. Pencka i E. de Martonne’a, oraz W.M. Davisa spośrod amerykańskich.
Porównanie osiągnięć dwu ówczesnych ośrodków uniwersyteckiej geo-grafii zdaje się świadczyć, że w zakresie kształcenia kadry naukowej wy-żej należy ocenić ośrodek lwowski. Natomiast z punktu widzenia osią-gnięć w zakresie geomorfologii pierwszeństwo przyznałbym ośrodkowi krakowskiemu. Wyniki badań geomorfologicznych L. Sawickiego w Kar-patach, częściowo uzupełnione przez J. Smoleńskiego, miały bowiem chyba wdększe znaczenie dla rozwoju naszej geografii fizycznej niz studia E. Romera nad asymetrią dolin i wpływem lodowców górskich na rzeź-bę'1 . Odrębnie należy oceniać osiągnięcia E. Romera w zakresie kartogra-fii geograficznej, które miały wyjątkowe znaczenie dla dydaktyki szkol-nej oraz ze społeczno-politycznego punktu widzenia.