Działalność naukowa Ludomira Sawickiego w czasie I wojny świato-wej nie doczekała się wnikliwszej oceny. Być rnoze wynikało to z tego, ze pod względem formalnym była ona związana w znacznej części z po-czynaniami austriackiego, c.k. Generalnego Gubernatorstwa Wojskowe-go w Lublinie. Przy tym Gubernatorstwie w 1916 r. utworzono, przy Sekcji Gospodarczej - na wzor niemiecki z Warszawy - Komisję Naukową {Wis-senschaftliche Studien Kommission beim Militar-Gcneral-Gouvernement Lublin).
Przewodniczącym tej Komisji byl j. Morozewicz,profesor LJJ, a jednym z nielicznych polskich członkow L. Sawicki, od 1915 r. prof, nadzw. UJ.
O takim powiązaniu formalnym z wojskowym Gubernatorstwem pisał J. Smoleński (1929), we wspomnieniu opublikowanym po śmierci L. Sa-wickiego. Ocenę tego etapu działalności swego poprzednika, na stanowi-sku kierownika Katedry Geografii UJ, przedstawił jednak bardzo lako-nicznie: „W licznych objazdach zbiera spostrzeżenia morfologiczne i antropoge-ograficzne na obszarze austriackiej okupacji w Królestwie, które stają się następnie podstawą kilku poważniejszych rozpraw naukowych (jak o przełomie Wisły)”
(Smoleński 1929, s. XII). W zbiorowej publikacji, stanowiącej pokłosie sesji zorganizowanej w osiemdziesięciolecie urodzin L. Sawickiego, ten
„wojenno-lubelski” etap w ogolę pominięto (Ludomir Sawicki... 1968). Było
to chyba jednak niesłuszne, gdyż etap ten zasługuje na baczniejszą uwagę.
Według biogramu, przygotowanego do Polskiego Słownika Biogra-ficznego (1994, 35, 329-332) przez M. Klimaszewskiego, L. Sawicki w 1914 r. powołany został do landwery, a dnia 30 VIII 1915 zwolniony z wojska i mianowany członkiem Komisji Naukowej przy Generalnym Gubernatorstwie Lubelskim. Rezultaty udziału w pracach tej Komisji
1
przedstawiono w tym tekście także lakonicznie: „prowadził badania geogra-ficzne w Polsce środkowej. Ich wynikiem byl rozdział 'Das Land’ w pracy zbioro-wej ‘Das Kónigreich Polen vor dem Kriege’ (1815-1914) (...] oraz prace ‘Wia-domości o środkowopolskiej morenie czołowej’ z tezą o trzykrotnym zlodowaceniu ziem polskich [...] i ‘Przełom Wisły przez Sredniogdrze Polskie’
Udział L. Sawickiego w pracach gubernatorskiej Komisji Naukowej w Lublinie przypadał na okres od połowy 1916 (a nie od 1915 r.) do października 1918 r. W etapie wstępnym, organizacyjno-przygotowaw-czym, L. Sawicki napisał w 1 91 6 r. tekst niemiecki wymienionego w Pol-skim Słowniku Biograficznym rozdziału Das Land (wydrukowany
w 1917 r. w Wiedniu). W tym samym roku zresztą opublikował w Kra-kowie polski tekst opracowania na podobny temat Przestrzeń życiowa (eku-mena) na ziemiach polskich (Sawicki 1916). Opracowania te trudno jest wiązać z poczynaniami Komisji Naukowej w Lublinie, przecież L. Sawic-ki był do nich przygotowany Sawic-kilka lat wcześniej, gdyż już w 1 912 r. uka-zał się opracowany przez niego rozdział Encyklopedii Polskiej, zatytułowa-ny Hydrografia ziem polskich (Sawicki 1912).
Główny okres prac związanych z poczynaniami gubernatorskiej Ko-misji przypadł na 1917 r. Kilku jej członków podjęło wówczas badania terenowe w „austriackiej” części okupowanego Królestwa Polskiego. Pro-wadzono te badania głównie w ciągu miesięcy letnich; bazę lokalową sta-nowiły dwa pokoje w pałacu biskupim w Kielcach. Analizę zgromadzo-nych materiałów podjęto w okresie zimowym 191 7/1 8 r. w stałych miej-scach pracy członków Komisji (Wiad. Gosp., 1918, 10-1 1,1).
Zdaje się, ze L. Sawicki wyróżniał się zdecydowanie spośród człon-ków Komisji aktywnością badawczą w 1917 r. Prace terenowe rozpoczął już w lutym 1917 r,; wykonał wówczas szczegółowe pomiary batyrne-tryczne (sondowania z powierzchi lodu w 363 punktach pomiarowych) trzech jezior w okolicy Lubartowa (Sawicki 1918a). Zakres tylko tych prac terenowych świadczy, ze musiał mieć do dyspozycji ekipę odpowied-nich współpracowników, a także dostateczne środki finansowe (zapewne z gubernatorskiej Komisji). W miesiącach letnich osobiście prowadził badania terenowe na obszarze rozciągającym się od okolic Olkusza, Czę-stochowy i Sieradza na zachodzie do Tomaszowa Lubelskiego, Hrubie-szowa i Włodawy na wschodzie. Na tym rozległym obszarze interesował się chyba w szczególności przełomową doliną Wisły środkowej oraz oko-licami Buska (czy nie decydowała o tym m.in. mala ich odległość od bazy lokalowej w Kielcach?). Wyniki przedstawił w dwu większych opracowa-niach o charakterze monograficznym, opublikowanych wprawdzie do-piero kilka lat później, ale przygotowanych do druku juz w 1917/18 r.
(Sawicki 1925, s. 16) lub przy końcu 1918 r. (Sawicki 1922, s. 42). Kil-ka mniejszych artykułów opublikował w 1918 i 1919 r., a mianowicie w „Wiadomościach Gospodarczych” (organ Komitetu Technicznego przy
G. G. Wojsk, w Lublinie) drukowanych w 1918 r. w Lublinie (Sawicki 1918b, c, d) oraz w „Przeglądzie Geograficznym” (Sawicki 1919).
W 1918 r. badań terenowych inspirowanych przez gubernatorską Komisję w Lublinie raczej już nie prowadzono. Decydował o tym zapew-ne nie tylko rozwój wydarzeń historycznych w końcowym etapie I wojny światowej. W przypadku L. Sawickiego pewną rolę odegrało stanowisko niemieckich władz okupacyjnych w Warszawie. Odmówiły mu one bo-wiem zezwolenia (zresztą także J. Morozewiczowi, czyli przewodniczące-mu Komisji) na rozszerzenie działalności na obszar północnej części oku-powanego Królestwa Polskiego (Kumaniecki 1927, s. 60). Decyzję tę motywowano zarzutami krytycznego ustosunkowania się do poczynań niemieckich oraz propagowania przez L. Sawickiego (1918) idei odro-dzonego państwa polskiego w granicach obejmujących cały obszar zabo-ru pzabo-ruskiego.
Efekty udziału L. Sawickiego w poczynaniach Komisji Naukowej w Lu-blinie były więc imponujące. Przy ich ocenie ogólnej należy zresztą pa-miętać, ze własne, wszechstronne badania w południowej części Króle-stwa Polskiego prowadził w okresie, gdy w 1917 r. obejmował kierownic-two Katedry Geografii LJJ. Tę formalną ocenę należy jeszcze uzupełnić próbą dokładniejszej analizy merytorycznej trzech głównych publikacji naukowych, przygotowanych do druku w okresie „epizodu lubelskiego”.
Spośród tych publikacji najwyżej oceniam Wiadomość o srodkowopol-skiej morenie czołowej (Sawicki 1922). Zaprezentowana w niej tematyka jest raczej nietypowa dla całego dorobku naukowego tego autora, jeśli nie uwzględnimy kilku drobnych artykułów traktujących o śladach zlo-dowaceń w niektórych obszarach górskich, to stwierdzimy, że zlodowa-ceniami niżowymi L. Sawicki zajmował się właściwie tylko w kontekście badań nad jeziorami i zmianami hydrograficznymi. W interesującym nas studium zajął się natomiast zagadnieniami kluczowymi dla stratygrafii i paleogeografii „glacjalnego” czwartorzędu na ziemiach polskich. Przed-stawił je, na „swój czas”, znakomicie i w nawiązaniu do obszernej, aktu-alnej literatury przedmiotu, głównie niemieckiej, ale także i rosyjskiej.
Wysunął i logicznie uzasadnił hipotezę - w ramach dyskusji własnych wyników - trzech zlodowaceń skandynawskich. Dal także, chyba po raz pierwszy tak jasny i w ogólnych zarysach dotychczas aktualny, obraz zróż-nicowania śladów tych zlodowaceń: 1) najmłodszego (Wurrn) na półno-cy - morena pólnocnopolska = zlodowacenie północnopolskie; 2) śred-niego (Riss) w pasie wielkich dolin - morena srodkowopolska = zlodowacenie środkowopolskie; 3)najstarszego (Mindel) na Podkarpaciu -morena południowopolska = zlodowacenie poludniowopolskie (Sawicki 1922, s. 31 i 37). Na opracowanej przez siebie mapie po raz pierwszy poprawnie wyznaczył nie tylko maksymalny, ale także i stadialny/recesyj-ny zasięg morestadialny/recesyj-ny środkowopolskiej. Wreszcie bardzo logicznie
zaprezen-1
tował stosunek lessu do utworów morenowych. W terenie stwierdził -w odróżnieniu od poprzednikó-w zajmujących się tym zagadnieniem - ze less występuje nie tylko na przedpolu moren środkowopolskich, ale tak-że przykrywa je między Puławami i Lublinem. Wyciągnął z tego wnio-sek, że less akumulowany byl po zlodowaceniu srodkowopolskim (Riss).
Ponieważ swoją rozprawę pisał przed opublikowaniem monografii W. So-ergla (1919), przyjął - zgodnie z panującymi wówczas poglądami - że less należy przypisać interglacjałowi następującemu po zlodowaceniu Riss.
Naszkicował przy tym obraz trzech pasów krajobrazowych nizu polskie-go w okresie ostatniepolskie-go zlodowacenia (Wurm), zresztą niezbyt spójny z założeniem interglacjalnego wieku lessu, a mianowicie: pas północny -pokryty lodem; pas środkowy - zimnowilgotny, w którym powstawały utwory rzecznolodowcowe oraz pradoliny; pas południowy - zimnosu-chy, w którym wiatr nawiewał less (Sawicki 1922, s. 41). Tak jak wielu wybitnych autorów, nie zdawał sobie sprawy z takiej niespójności, gdy -nie będąc przecież specjalistą w tym zakresie - w 1918 r. pisał swoją rozprawę. Kończąc, podkreślę jeszcze, że zagadnienia stratygrafii i pale-ogeografii plejstocenu ziem polskich były przedstawione w tej rozprawie znacznie bardziej wszechstronnie i wnikliwie niż w opracowaniu znanego geologa/geomorfologa niemieckiego E. Wunderlicha (1917), który rów-nocześnie z L. Sawickim prowadził swoje badania w północnej części Królestwa Polskiego.
Druga z monograficznych rozpraw, a mianowicie Przełom Wisły przez Sredmogórze Polskie (Sawicki 1925), była już wnikliwiej oceniana przez geomorfologów (Klimaszewski 1968). Dlatego zwracam tylko uwagę, że wnosiła ona istotny wkład w poznanie roli struktury geologicznej (tekto-niki) w kształtowaniu rzeźby przedczwartorzędowej wyżyn południowo-polskich. Osobiście oceniam, że w tym zakresie była ona jednak jakby
„niedopracowana”, chyba dlatego, że przy prezentacji szczegółowych na owe czasy wyników badań własnych nie zostały uwzględnione różne opra-cowania wcześniejsze. W szczególności pominięte zostało opracowanie j. Lewińskiego (1914), które wprawdzie odnosiło się do dorzecza Prze-mszy, ale uwzględniało zagadnienia rozwoju sieci rzecznej naszych ziem po regresji morza mioceńskiego1 . Ważną cechą wyróżniającą tę drugą
1 L Sawicki chyba wysoko oceniał wyniki swoich badań doliny Wisły środkowej.
Zdaje się o tym świadczyć fakt, iz na I Zjezdzie Geogr. i Etnogr. Słowiańskich w 1924 r. przedstawił referat Morfogeneza Wisły (Sbornik I Sjezdu Slov. Geogr. a Et-nogr., Praha 1926, 179-181).
monografię było eksponowanie zagadnień antropogeograficznych, w za-sadzie całkowicie pominiętych w monografii poprzedniej. Zwrócił więc L. Sawicki uwagę na problemy gospodarowania na dnie doliny Wisły czy związki położenia miast z terasami Wisły, ale szczególnie mocno podkre-ślił zaniedbanie komunikacyjne obszaru, celowo utrzymywane przez wła-dze carskie ze względów geopolitycznych i wojskowych (Sawicki 1925, s. 13, 64-65). Jest więc ta monografia bardziej reprezentatywna dla do-robku jej autora, który chyba mial szczególną inklinację do wszechstron-nego ujmowania podejmowanych zagadnień geograficznych.
Skromniejsza, ale nie mniej cenna, jest trzecia uwzględniona w mojej ocenie rozprawa pt. Lubartower Seen (Sawicki 1918a). Zwracałem już uwagę na stopień szczegółowości wykonanych pomiarów terenowych. Przy opracowaniu ich wyników autor skrupulatnie uwzględni! literaturę przed-miotu, nie pomijając opracowań z potowy XIX w. W rezultacie powstała wnikliwa analiza porównawcza trzech zbadanych jezior. Stwierdził ich związek ze strefą „moreny srodkowopołskiej ”, co miało tłumaczyć płyt-kość i zaawansowane oznaki ich zanikania; są to przecież relikty pojezie-rza z okresu recesji lądolodu środkowopolskiego. Pod względem stopnia zanikania zaliczył je do grupy jezior zamierających i potraktował jako podgrupę podlaską w rozległym regionie „pińskich jezior bagiennych”, które w skrajnych przypadkach reprezentują raczej „zatapiane bagna”
niż „zabagnione relikty jeziorne” (Sawicki 1918a, s. 28). Dzisiaj można byłoby podkreślić, że w swojej kwalifikacji genetycznej i ocenie stopnia zanikania zbadanych jezior zachodniopoleskich pomylił się. Nie zdawał sobie bowiem sprawy z roli odmładzjących te jeziora procesów kraso-wych. Nie można jednak zapominać, jaki byl wówczas stan znajomości tych procesów. Pominął ie przecież także A. Jahn (1956) w monografii geomorfologicznej Wyżyny Lubelskiej, opublikowanej prawie czterdzie-ści lat później.
Wydaje się więc, że epizod „lubelski” mial cechy jednej z licznych wypraw naukowo badawczych, w których L. Sawicki tak chętnie wystę-powa! jako uczestnik i wreszcie jako organizator, aż do końca swoich dni.
Badania terenowe w 1917 r. prowadził przecież w warunkach wojennych i w terenie słabo znanvm, w znacznej części „zapomnianym” z różnych powodów. Jak świadczą publikacje prezentujące ich wyniki, zadanie swo-je wykonał znakomicie. Miody ich autor (w 1917 r. mial przecież 33 lata!) wykazywał już wszelkie podstawowe cechy doświadczonego uczo-nego, z nowoczesnym własnym zapleczem „warsztatowym” pracy nauko-wo-badawczej, z wyraźną skłonnością do kompleksowego rozpatrywania podejmowanych zagadnień, niezwykle istotną w przypadku geografa.
Jahn A., 1956, Wyżyna Lubelska, Rzezba i czwartorzęd, Prace Geogr. IG PAN, 7, 453 ss. ' '
Klimaszewski M., 1968, Badania Ludomira Sawickiego na polu geografii fizycznej
L i t e ra t ura|w: 1 M. Dobrowolska. R. Mochnacki (red.), Ludomir Sawicki. W osiemdzie-siątą rocznicę urodzin (1884-1964), PWN, Warszawa, 26-37.
Klimaszewski M., 1994, Sawicki (Slepowron Sawicki) Ludomir Juliusz (1884-1 928), Polski Słownik Biograf, 35, 146, 329-332.
Kumaniecki K.W., 1927, Czasy lubelskie. Wspomnienia i dokumenty (18 IV 1916-2 XI 1918), Kraków.
Lewiński 1914, Utwory dylimialne i ukształtowanie powierzchni przedlodowcowej doizecza Przemszy, Prace Tow. Nauk., Warszawa, 7, 1-89.
Ludomir Sawicki. W osiemdziesiątą rocznicę urodzin (1884-1964). 1968, M. Dobro-wolska R Mochnacki (red.), Pol. Tow. Geogr PWN, Warszawa, 135 ss.
Sawicki L. 1912, Hydrografia ziem polskich |w:] Encyklopedia Polska, I AU, Kra-ków, 49-298.
Sawicki L., 191 6, Przestrzeń życiowa (ekumena) na ziemiach polskich, Sprawozd. Giinn.
Sw. Jacka, Kraków, 28 ss.
Sawicki L., 1917, Das Land. Kónigreich Polen wr dem Knege (1815 1914), Freie Verein. f. staatswiss. Forlbild, Wien, 1-19.
Sawicki L., 191 8a, Lubartower Seen Bull. Acad. Scis. Cracovie, A, 1 -3, 17-28.
Sawicki L. 191 8b, Geograficzne warunki gospodarstwa społecznego w Polsce Wiad.
Gosp., 2, Lublin, 2-3.
Sawicki L. 191 8c, Wody krasowe a sprawa zaopatrzenia miast południowego Króle-stwa Polskiego w wodę do picia, Wiad. Gosp., 12-13, Lublin, 3-6 (w tym sa-mym numerze także w wersji niemieckiej tego czasopisma).
Sawicki L , 191 8d, Ein Beitrag zur Geschichte des Weichselbett.es. Wirtschaftliche Mit-teilungen, 39-40, Lublin, 7-1 1 (wersja polska Lego artykułu chyba nie była drukowana?).
Sawicki L,., 1919, O krasie gipsowym pod Buskiem, Przegl. Geogr., I 306-310.
Sawicki L., I 922, Wiadomość o środkowopolskiej morenie czołowej, Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr PAU, ser. III, 21A (za 1921 r.), Krakow, 1-42 + 2 tabl
Sawicki L. 1925, Przełom Wisły przez Sredniogórze Polskie, Prace Inst. Geogr. UJ, 4, Kraków, 68 s. + 1 fig. + 19 fot.
Smoleński J 1929, Ludomir Sawicki: Życie i dzieło Przegl. Geogr., 9, VII XXIII, Soergel W., 1919, Lósse, Eiszeiten und pal'Aolithische Kulturen, Verlag G. Fisher,
Jena, 1 77 s.
Wiadomości Gospodarcze (Wirtschaftliche Mitteilungen), tygodnik, organ Komi-tetu Technicznego przy G.G.Wojsk, w Lublinie, drukowany od stycznia do października 1918 w Lublinie.
Wunderlich E., 1917, Die Obeifachengestaltung [in:] Handbuch von Polen, Beitrage z u einer allgemeinen Landeskunde, I Ierausg. E. Wunderlich, Verlag D.
Rei mer. Berlin, 77-138.
Prof, dr hab. Ilenryk Maruszczak
Zakład Geografii Fizycznej i Paleogeografii, Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej, Lublin.