Wprowadzenie
Zaproszenie do przygotowania referatu na Kongres Geografii Polskiej zwołany w 1 50. rocznicę utworzenia pierwszej na ziemiach polskich uni-wersyteckiej Katedry Geografii poczytuję sobie za zaszczyt, którego wy-pełnienie okazało się jednak niezwykle trudnym wyzwaniem intelektual-nym.
Jak tu bowiem w krótkim referacie przedstawić 1 50-letni dorobek naukowy jednego z najstarszych w Europie akademickich ośrodków an-tropogeografii czy też geografii społeczno-ekonomicznej?
Wybierając między ogólną ale całościową prezentacją - co w konse-kwencji sprowadzić się musi do ujęć ogólnikowych i stwierdzeń pobież-nych - a bardziej problemowym ujęciem, wybrałem to drugie podejście.
Wybór taki usprawiedliwia fakt, iz dorobek badawczy ośrodka krakow-skiego w zakresie geografii społeczno-ekonomicznej był juz kilkakrotnie prezentowany i publikowany, co pozwala przyjąć założenie, ze jest on generalnie znany w kręgach geografów1 społecznych i ekonomicznych za-równo w Polsce, jak i poza jej granicami. W tym miejscu przypomnę tylko, ze omówieniu i ocenie całościowej krakowskiego ośrodka geografii społeczno-ekonomicznej poświęcone były m.in.: praca A. Wrzoska (1972) oraz tom XX „Folia Geographica. Series Geographica-Oeconomica”
(1987). Ośrodek krakowski był rówmież przedmiotem analizy przez au-torów dokonujących podsumowania dorobku zarówno całej geografii polskiej (Leszczycki 1951, 1954), jak i różnych dziedzin geografii spo-łeczno-ekonomicznej w skali Polski (Kiełczewska-Zaleska 1964, Leon-hard-iMigaczowa 1964, Wrzosek 1964, Lijewski 1974, Jackowski 1974, Dziewoński 1956, Chojnicki 1957).
Bardzo cennych informacji o osiągnięciach badawczych ośrodka kra-kowskiego dostarczają także opracowania podsumowujące dorobek
pol-skiej geografii osadnictwa i ludności praktycznie w całym XX wieku (Li-szewski red. 1993, 1994, 1995) i podobne opracowanie dotyczące geo-grafii przemysłu (Misztal, Zioło red. 1998). Z opracowań tych, zawiera-jących w miarę pełne zestawy bibliograficzne poszczególnych ośrodków naukowych, można wnioskować o pozycji ośrodka krakowskiego w sto-sunku do innych centrów akademickich geografii społeczno-ekonomicz-nej w Polsce.
Najświeższym materiałem obrazującym stan rozwoju i dorobek kra-kowskiej geografii społeczno-ekonomicznej jest jednak tom III wydaw-nictwa Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999 (Kortus, Jackow-ski, Krzemień red. 1999) przygotowany przez pracowników Instytutu Geografii UJ z okazji Kongresu Geografii Polskiej, w którym znajdują się m. in. opiacowania dotyczące osiągnięć geografów krakowskich w zakre-sie geografii przemysłu, osadnictwa, ludności, rolnictwa, turyzmu, reli-gii, komunikacji i usług, geografii regionalnej oraz dydaktyki geografii.
To „autobiograficzne” opracowanie zawiera nie tylko retrospektywną analizę rozwoju w Krakowie poszczególnych dziedzin i gałęzi geografii społeczno-ekonomicznej, ale również bardzo bogatą bibliografię obejmu jącą najnowsze prace autorstwa krakowskich geografów.
Ten krótki przegląd opracowań omawiających i podsumowujących dorobek naukowy krakowskiej geografii społeczno-ekonomicznej pozwala stwierdzić, że ośrodek ten jest nie tylko najstarszym na ziemiach pol-skich centrum rozwoju myśli geograficznej, ale jednocześnie ze dorobek tego ośrodka jest bardzo dobrze udokumentowany, omówiony i ocenio-ny. Jest to w dużym stopniu zasługa kolejnych pokoleń geografów kra-kowskich, którzy przywiązywali dużą uwagę do odpowiedniego doku-mentowania dorobku naukowego i osiągnięć badawczych swojego ośrod-ka.
Po tym stwierdzeniu, które należy odbierać jednoznacznie pozytyw-nie. pozostają autorowi referatu poświęconego krakowskiej geografii spo-łeczno-ekonomicznej dwie drogi wyjścia. Pierwsza to zakończenie wystą-pienia; podziękowanie za uwagę i odesłanie słuchaczy do studiowania wspomnianych wcześniej opracowań (?), druga natomiast, znacznie trud-niejsza to poszukiwanie takiej metody prezentacji, która pozwoli wydo-być z bogatego dorobku tego ośrodka wartości bardziej trwałe i oryginal-ne, a co za tym, idzie bardziej uniwersalne. Narażając się zapewne - u kolegów krakowskich i nie tylko - na zarzut nieobiektywności, z pełną świadomością ale również determinacją wybrałem w tym referacie drugą ze wskazanych dróg.
Wybrana do prezentacji metoda polegać będzie na wytypowaniu i cha-rakterystyce geograficzno-ekonomicznych szkół naukowych powstałych i działających w Uniwersytecie jagiellońskim, co ma oznaczać podejście
jakościowe w ocenie ośrodka, oraz na przeprowadzeniu bardzo modnej obecnie analizy SWOT dla krakowskiej geografii społeczno-ekonomicz-nej.
Nim jednak przejdę do wytypowania i charakterystyki szkół nauko-wych, pragnę, głównie na użytek tego opracowania, bliżej określić (zdefi-niować) to pojęcie, wskazując na warunki niezbędne do powstania i ukształtowania się „szkoły naukowej”.
Genezę szkoły naukowej, moim zdaniem, należy wiązać z indywidu-alnymi cechami osobowościowymi wybitnego twórcy. Tylko silna osobo-wość, posiadająca autorytet naukowy, ale również i moralny ma szansę stać się twórcą szkoły naukowej. Takie cechy, jak: głęboka wiedza, nieza-leżność myślenia i wyrażania swoich poglądów, upór, twórcza ciekawość, ale również „oświecony despotyzm” i uzdolnienia organizatorskie, umoż-liwiają nie tylko wytyczanie kierunków badan, ale również przyciągnięcie i zorganizowanie grupy współpracowników (uczniów).
Nie wdając się w głębszą dyskusję, opowiadam się po stronie tych autorów, którzy uznają, że istnienie szkoły naukowej związane jest z czte-rema głównymi elementami: 1) wybitną indywidualnością odznaczającą się dużym autorytetem moralnym i naukowym, a jednocześnie obdarzo-ną dużymi zdolnościami organizacyjnymi, 2) grupą uczniów i współpra-cowników zafascynowanych swoim „mistrzem” i proponowaną przez niego problematyką badawczą, gotowych poświęcić przynajmniej część swoje-go życia naukoweswoje-go, a często również i osobisteswoje-go, aby czynnie włączyć się w proces badawczy i rozwiązywać problemy, a częściej ich fragmenty, uznając je za swoje, 3) ważnym teoretycznie i poznawczo problemem badawczym, którego głównym nosicielem jest „mistrz”, twórca szkoły.
Rozwiązywanie tego problemu wymaga często wypracowania własnych czy adaptowanie istniejących wcześniej metod badawczych (narzędzi badawczych), 4) możliwościami upowszechniania rezultatów prowadzo-nych badań (organizowanie konferencji, seminariów itp. oraz tworzenie możliwości publikowania rezultatów badań).
Obok tych czterech podstawowych i niezbędnych składowych, które warunkują powstanie szkoły naukowej, muszą również być stworzone dla jej funkcjonowania odpowiednie warunki materialne i techniczne (obiekt, pomieszczenia, siedziba, aparatura naukowa, środki finansowe itp.). Dodatkowym atrybutem wielu szkól naukowych jest również uru-chomienie specjalistycznego procesu dydaktycznego (szkoły dydaktycz-ne). Nie jest to warunek konieczny dla istnienia szkoły naukowej, ale daje nadzieję na intensyfikację badan i przedłużenie istnienia szkoły. Szko-ła naukowa może kończyć swoje istnienie wraz z odejściem jej twórcy, może jednak być kontynuowana i rozwijana przez następne pokolenia często uczniów lub współpracowników „mistrza”.