Duszpasterze polscy starali siê przyjæ z pomoc¹ katechetom ucz¹cym m³odzie¿ polsk¹. Wydawali czasopisma specjalnie przeznaczone dla dzieci i m³odzie¿y. Wiêkszoæ tych pism wydawano jako dodatki do ró¿nych pol-skich periodyków.
Na szczególn¹ uwagê zas³uguje S³ówko Polskie, dodatek do S³owa Polskiego. S³ówko Polskie sta³o na wysokim poziomie i dostarcza³o spo-ro materia³u katechetycznego oraz ilustracji do historii, geografii, zwycza-jów i jêzyka polskiego. Mia³o szeroki kr¹g czytelników, obejmowa³o ca³y te-ren Niemiec Zachodnich, katecheci chêtnie korzystali z jego materia³ów.
Ciekawym i stoj¹cym na wysokim poziomie by³ tygodnik dla dzieci
Nasza Przysz³oæ, który redagowa³ ks. dr Jan Giczel. Wychodzi³ on jako dodatek do Czerwonych Maków w Tirschenreuth.
Czasopismami dla dzieci i m³odzie¿y by³y tygodniki: Ma³y Polak, wy-dawany przez 12. Grupê Armii Amerykañskiej, oraz harcerski Tygodnik Harcerski, publikowany w Regensburgu, a tak¿e Pobudka i Skaut, uka-zuj¹ce siê w Schwäbisch Hall i Schwäbisch Gmünd.
Dziêki tym wszystkim wydawnictwom sporo by³o pomocy naukowych do nauki religii22. Poza wymienionymi pismami drukowano w tym czasie w Niemczech jeszcze wiele innych periodyków dla dzieci i m³odzie¿y o mniejszym znaczeniu.
Po 1948 roku zakoñczona zosta³a akcja wydawnicza na wielk¹ skalê.
Spowodowane to by³o zmniejszaj¹c¹ siê liczb¹ ludnoci polskiej w Niemczech Zachodnich, likwidacj¹ wiêkszoci szkó³, czêciowo tak¿e reform¹ walutow¹.
W latach piêædziesi¹tych nie wznawiano druku podrêczników do nauki re-ligii, w zwi¹zku z czym ksiê¿a odczuwali brak pomocy katechetycznych. Na skutek interwencji kuria biskupia wznowi³a nak³ad katechizmu i rozprowa-dza³a go w latach 19521955. W 1960 roku staraniem kurii wydawnictwo Herdera we Fryburgu opublikowa³o Katechizm katolicki (tzw. katowicki)23.
22 I d e m: Sprawozdanie roczne 1948. Kuria Biskupa Polowego [KBP] Inspektorat, 1. Frankfurt. Archiwum Rektoratu PMK w Niemczech, zespó³: Materia³y Kurii Bisku-piej dla Polaków w Niemczech.
23T³umaczenie z jêzyka niemieckiego Katholischer Katechismus. Prze³o¿y³ ks.
S. B i z u ñ. Wiadomoci Urzêdowe Biskupa Ordynariusza dla Polaków w Niemczech
1960, nr 4.
W dniach 1227 listopada 1960 roku urz¹dzono w Hamburgu, pod has³em S³owo polskie na emigracji, wystawê ksi¹¿ek i czasopism polskich wychodz¹cych za granic¹. Wród wystawionych 60 czasopism i 800 ty-tu³ów ksi¹¿ek, najliczniej reprezentowany by³ dzia³ religijny. wiad-czy³o to o ¿ywotnoci polskich wydawnictw za granic¹, zw³aszcza w Niem-czech Zachodnich, jak i o sta³ym zapotrzebowaniu na tego rodzaju litera-turê24.
Po 1960 roku nast¹pi³a pewna przerwa w wydawaniu religijnych pism i ksi¹¿ek w Niemczech. Przyczyn¹ by³a coraz mniejsza liczba Polaków, którzy pozostali w Niemczech Zachodnich. Wiêkszoæ ich bowiem
powróci-³a do kraju. Du¿a liczba wyemigrowapowróci-³a do Stanów Zjednoczonych, Kana-dy, Ameryki Po³udniowej, Australii. Powoli te¿ wymierali Polacy, którzy wy-wodzili siê z wielkiej rzeszy robotników przymusowych. M³ode pokolenie, urodzone w Niemczech i wychowane w szko³ach niemieckich, nie
odczuwa-³o wielkiej potrzeby czytania literatury i prasy w jêzyku polskim.
Po 1980 roku do Niemiec przybyli nowi ludzie, a po stanie wojennym, 13 grudnia 1981 roku, zaczêli przyje¿d¿aæ uchodcy polityczni, chroni¹c siê przed komunistycznym re¿imem gen. Jaruzelskiego. Wprowadzony w Pol-sce stan wojenny wymierzony by³ przeciw solidarnociowemu ruchowi Po-laków, chc¹cych wywalczyæ wolnoæ dla szerokich mas w Polsce.
Jednym z pierwszych politycznych uchodców by³ ks. prof. Franciszek Blachnicki. W 1982 roku przyby³ do Niemiec i zatrzyma³ siê w Carls-bergu polskim orodku religijnym, funkcjonuj¹cym od 1953 roku dziê-ki ofiarom Polsdziê-kich Oddzia³ów Wartowniczych. Ksi¹dz Blachnicdziê-ki25 stworzy³ tam Miêdzynarodowe Centrum Ewangelizacji Ruchu wiat³o ¯ycie.
W 1984 roku za³o¿y³ w Carlsbergu wydawnictwo i drukarniê Maximilia-num. Rozpowszechnia³ dla Polonii broszury, ulotki, gazetki w jêzyku pol-skim oraz piewniki religijne. W latach 19821986 wydawa³ kwartalnik programowy Stowarzyszenia Chrzecijañskiej S³u¿by Wyzwolenia Naro-dów Prawda Krzy¿ Wyzwolenie26.
Najwiêcej tytu³ów polskiej prasy religijnej po roku 1976 ukazywa³o siê w Hamburgu, gdzie, oprócz Berlina i Monachium, mieszka³o najwiêcej Polaków. Z inicjatywy proboszcza Polskiej Misji Katolickiej w Hamburgu,
24Sprawozdanie z wystawy. Hamburg 18 XI 1960. KBP o. Hamburg. Archiwum Rektoratu PMK w Niemczech, zespó³: Materia³y Kurii Biskupiej dla Polaków w Niem-czech.
25F. Blachnicki (19211987), por.: S³ownik biograficzny katolickiego duchowieñ-stwa l¹skiego XIX i XX w. Red. M. P a t e r. Katowice 1996, s. 3538.
26Por. M. K a l c z y ñ s k a: Kultura ksi¹¿ki polskiej w Niemczech. Katowice 2004, s. 125126; artyku³ w niniejszej ksi¹¿ce: K.M.B. L e o n o w i c z - B a b i a k: Wp³yw pu-blikacji Stowarzyszenia Chrzecijañskiej S³u¿by Wyzwolenia Narodów na wiadomoæ polityczn¹ Polonii w latach 19821987.
13*
ks. Jana liwañskiego27, od lipca 1976 roku wychodzi³o kilka pism katolic-kich. Miesiêcznik Wspólnota Wiary, pismo o tematyce religijno-spo³ecznej, przybli¿a³ czytelnikom problemy Kocio³a powszechnego i Kocio³a w Pol-sce oraz aktualne wydarzenia duszpasterstwa polonijnego w Hamburgu.
W 1984 roku powsta³o w Hamburgu kolejne pismo Echo, które reda-gowa³ Czes³aw Salomon w ramach Stowarzyszenia Milicji Niepokalanej.
Periodyk mia³ na celu szerzenie wród Polonii Hamburga kultu Matki
Bo-¿ej28. W latach dziewiêædziesi¹tych ukaza³y siê dwa nowe pisma: Nasza Rodzina i Pos³aniec, redagowane przez ks. Jana liwañskiego, a adre-sowane do rodzin polskich.
Wielkim skupiskiem Polaków w Niemczech by³ równie¿ Berlin. Czêæ za-mieszka³ych tam Polaków zwi¹za³a siê z powsta³¹ w 1982 roku Polsk¹ Mi-sj¹ Katolick¹. W 1987 roku za³o¿ono tam Klub Inteligencji Katolickiej.
Z jego inicjatywy w 1988 roku powo³ano wydawnictwo prasowo-ksi¹¿ko-we S³owo. Celem jego by³o upowszechnianie dzia³alnoci PMK w Berlinie, KIK-u oraz problematyki polsko-niemieckiej.
Kwartalnik S³owo, wydawany kosztem Polskiego Duszpasterstwa w Berlinie, nawi¹zywa³ do porozumienia i dialogu miêdzy narodem polskim i niemieckim na p³aszczynie historii, kultury i polityki. Nak³adem S³owa
wydawano równie¿ ksi¹¿ki adresowane do polskiej inteligencji29. Polska Mi-sja Katolicka w Berlinie wydawa³a te¿ biuletyny parafialne: List i Piel-grzym30.
W 1988 roku w Monachium duszpasterz Polskiej Misji Katolickiej ks. Czes³aw Nowak31 za³o¿y³ miesiêcznik Exodus, adresowany do polskich emigrantów. Mia³ pomóc przetrwaæ okres têsknoty za krajem i bliskimi. Do-starcza³ informacji o ¿yciu polskich orodków kocielnych, pomaga³ przy-gotowaæ domowe nabo¿eñstwa tym, którzy nie mogli dotrzeæ do polskiego kocio³a ze wzglêdu na du¿e odleg³oci. Wychodzi³ w nak³adzie 5 tys. eg-zemplarzy32.
27J. liwiñski, ur. w 1934 roku. Wiêcej por.: Polsko-niemiecki leksykon..., s. 295
296.
28A. N a d o l n y: Sto lat duszpasterstwa polskiego w Hamburgu. Hamburg 1992.
29M. Gräfin D ä n h o f f: Dzieciñstwo w Prusach Wschodnich. Berlin 1992; Dziesiêæ lat Polskiego Duszpasterstwa Katolickiego w Berlinie. Berlin 1992; J. R u d n i a ñ s k i:
Mi³oæ i nieskoñczonoæ. Berlin 1993; Polacy w Berlinie. Zarys portretu socjologicznego.
Berlin 1995.
30Wiêcej por. M. K a l c z y ñ s k a: Kultura ksi¹¿ki..., s. 132133.
31Cz. Nowak, ur. w 1947 roku. Wiêcej por.: Polsko-niemiecki leksykon..., s. 196198.
32M. K a l c z y ñ s k a: Wielokulturowe oblicze prasy polskiej w Niemczech. Od Wia-rusa do Biuletynu Bawarskiego. Bawarskie perspektywy 100-lecia (18902000).
W: Regionalne i lokalne media w spo³eczeñstwie wielokulturowym. Red. J. G l e n s k i M. K a l c z y ñ s k a. Opole 2000, s. 96.
Z inicjatywy ks. dra Franciszka Mrowca33, rektora Polskiej Misji Kato-lickiej, maj¹cej swoj¹ siedzibê w Würzburgu, w 1989 roku za³o¿ono wydaw-nictwo prasowo-ksi¹¿kowe, którego organem by³ dwutygodnik Nasze S³o-wo. Periodyk przekazywa³ wiadomoci o ¿yciu religijnym, kulturalnym i spo³ecznym Polskiej Misji Katolickiej w Niemczech. Zawiera³ równie¿ tek-sty czytañ liturgicznych z komentarzem, porady prawne oraz informacje z ¿ycia Polonii na wiecie. Pismo dociera³o do wszystkich orodków Polskiej Misji Katolickiej w Niemczech, których w 1996 roku by³o 6534.
Po roku 2002, kiedy rektorem Polskiej Misji Katolickiej w Niemczech zo-sta³ ks. pra³at Stanis³aw Budyñ, siedzibê rektoratu przeniesiono z Würzbur-ga do Hanoweru, a wraz z ni¹ redakcjê Naszego S³owa, które sta³o siê te-raz miesiêcznikiem. Pismo zachowa³o swój pierwotny charakter religijno--duszpasterski, informuje o ¿yciu religijno-spo³ecznym poszczególnych misji w Niemczech. Zamieszcza te¿ artyku³y w jêzyku niemieckim, kierowane jest do m³odego pokolenia, urodzonego i wychowanego ju¿ w Niemczech.
W podsumowaniu nale¿y zauwa¿yæ, ¿e katolicka prasa polska w Niem-czech, któr¹ zapocz¹tkowa³ opatrznociowy duszpasterz polskich emigran-tów w Nadrenii i Westfalii ks. Franciszek Liss, odegra³a wa¿n¹ rolê bu-dzenia i zachowywania ducha religijnego i polskiego wród robotników polskich w Nadrenii i Westfalii. Ksi¹dz Liss, duszpasterz, wydawca, sta³ siê równie¿ za³o¿ycielem i propagatorem organizacji polskich i zawodo-wych Polaków w Westfalii, które przyczyni³y siê do tak o¿ywionego ¿ycia religijnego organizacyjnego Polaków w Niemczech na prze³omie XIX i XX wieku.
Obecnie du¿e zas³ugi w wydawaniu prasy i ksi¹¿ek w jêzyku polskim w Niemczech ma PMK. W ci¹gu ponadstuletnich dziejów polskiej emigra-cji w Niemczech duszpasterze katoliccy byli wierni swemu pos³annictwu obrony polskoci i religii. Dobrym orê¿em w tej walce by³a zawsze prasa i ksi¹¿ka.
Jak podaj¹ statystyki, dziêki dzia³alnoci wydawniczej polskich ksiê¿y w Niemczech w latach 19451950 wydrukowano 102 tytu³y ksi¹¿kowe oraz oko³o 5,5 mln ulotek liturgicznych, obrazków, formularzy, pomocnych w duszpasterstwie. wiadczy to o wielkim zaanga¿owaniu polskich kap³a-nów w prowadzeniu pracy duszpasterskiej i wydawniczej wród Polaków w Niemczech35.
33F. Mrowiec, ur. w 1941 roku. Wiêcej por.: Polsko-niemiecki leksykon..., s. 184186.
34F. M r o w i e c: Orodki Polskiej Misji Katolickiej jako centra kultury polskiej. W:
Polacy w Niemczech. P³aszczyzny i drogi normalizacji. Kultura. Red. M. L i s. Opole 1994, 1320.
35Cz. N o w a k: Polskie czasopimiennictwo w Niemczech w okresie powojennym.
Próba oceny. W: Instytucje literacko-wydawnicze w kontaktach polsko-niemieckich. Stan
Obecnie najwa¿niejszym tytu³em jest Nasze S³owo, miesiêcznik wy-dawany w siedzibie PMK w Hanowerze, docieraj¹cy do wszystkich placó-wek PMK w Niemczech36.
i perspektywy badawcze. Materia³y z miêdzynarodowej konferencji naukowej odbytej w dniach 1617 grudnia 1999 r. w Kamieniu l¹skim. Red. M. K a l c z y ñ s k a. Opole 2000, s. 98103.
36Na temat Naszego S³owa zob.: M. K a l c z y ñ s k a, L. P a s z ek: Niemieckie po-lonika prasowe. Opole 2004, s. 8284.