Lata 1944—1955 Sytuacja polityczna w kraju

a przek³ady literatury polskiej

Wyj¹tkowoœæ historii naszego narodu polega m.in. na zmiennej sytu-acji politycznej i na zmianie granic w dziejach. Polska po II wojnie œwia-towej znalaz³a siê w krêgu wp³ywów Zwi¹zku Radzieckiego. Ustalenia Wielkiej Trójki w Ja³cie (1—11 lutego 1945), decyduj¹ce o powojennym kszta³cie Europy, spowodowa³y zmiany struktury narodowoœciowej pañ-stwa. Wydarzenia polityczne w latach 1944—1955 mia³y bezpoœredni wp³yw na charakter literatury publikowanej w kraju i na promocjê polskiej literatury i kultury w œwiecie. Po og³oszeniu 22 lipca 1944 roku Manifestu PKWN, zorganizowano 1 wrzeœnia 1944 roku w Lublinie pierwsze walne zebranie Zwi¹zku Zawodowego Pisarzy Polskich i wybrano na prezesa J. Przybosia. Dekretem z 5 lipca 1946 roku utworzono G³ówny Urz¹d Kon-troli Prasy, Publikacji i Widowisk, podporz¹dkowany Ministerstwu Bezpie-czeñstwa Publicznego. Na mocy tego dekretu wszystkie publikacje, tak¿e naukowe i bibliograficzne, podlega³y cenzurze prewencyjnej. Prowadz¹c ostr¹ kampaniê polityczn¹, d¹¿ono do upolitycznienia wiêkszoœci dziedzin

¿ycia, w tym kultury i literatury. Starano siê skompromitowaæ sztukê i li-teraturê dwudziestolecia miêdzywojennego, opieraj¹c siê na marksistowsko--stalinowskiej koncepcji sztuki. Za jedynie s³uszn¹ i obowi¹zuj¹c¹ uznano doktrynê realizmu socjalistycznego⁴. W kwietniu 1947 roku w czasopiœmie

„Odrodzenie” rozpoczêto druk powieœci Jerzego Andrzejewskiego Popió³ i diament. Zwracaj¹ uwagê wa¿ne debiuty: T. Ró¿ewicza, T. Borowskiego i Z. Na³kowskiej, oraz tak interesuj¹ce utwory, jak: zbiór opowiadañ Noc (1945) J. Andrzejewskiego — t³umaczony w 1947 i w 1950 roku na czeski

4S. B u r k o t: Literatura polska w latach 1939—1999. Warszawa 2002.

i s³owacki, zbiór wierszy Ocalenie (1945) Czes³awa Mi³osza — t³umaczony w latach szeœædziesi¹tych, i Dwa teatry J. Szaniawskiego (1946) —

prze-³o¿one na czeski dopiero w 1962 roku, a na niemiecki w 1968 roku.

W krótkim czasie dokona³ siê zdecydowany podzia³ polskiej literatury na krajow¹ i emigracyjn¹. Na emigracji pozostawali jeszcze: J. Tuwim, A. S³o-nimski, W. Broniewski, K. I. Ga³czyñski, K. Pruszyñski. Los emigrantów wybrali ze wzglêdów politycznych: K. Wierzyñski, M. Wañkowicz, W. Gom-browicz, M. Kuncewiczowa, S. Vincenz, J. Wittlin i inni. Po 1945 roku wy-jecha³a równie¿ Z. Kossak-Szczucka, a w 1951 roku — Cz. Mi³osz. Narzu-cony obowi¹zek stosowania w literaturze doktryny realizmu socjalistyczne-go pojawi³ siê wraz z nachaln¹ propagand¹ i zacz¹³ obowi¹zywaæ od 1949 roku. Pañstwo sta³o siê monopolist¹ w udostêpnianiu literatury krajowe-mu czytelnikowi⁵. Na kolejnym ZjeŸdzie Zwi¹zku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie (20—23 stycznia 1949) przyjêto poetykê realizmu socjalistycznego jako obowi¹zuj¹c¹ w polskiej literaturze. W tym czasie Prezes Rady Ministrów wyda³ zakaz rozpowszechniania w kraju druków wydanych za granic¹. Stefan ¯ó³kiewski na zjeŸdzie tym stwierdzi³: „Na-szym kryterium oceny, nasz¹ norm¹ estetyczn¹ jest realizm socjalistyczny”⁶. By³y zapisy, które nie zezwala³y na publikacjê utworów „nies³usznych”

autorów i równoczeœnie zabrania³y rozpowszechniania jakichkolwiek infor-macji o ich istnieniu, domagaj¹c siê usuniêcia „niebezpiecznych ideologicz-nie” pozycji z wykazów wypo¿yczeñ bibliotecznych. Do zakazanych twór-ców nale¿eli m.in.: F. Goetel, J. Kaden-Bandrowski, Z. Kossak-Szczucka, M. Kuncewiczowa, Cz. Mi³osz, F.A. Ossendowski, M. Wañkowicz i wielu innych. Niektóre z tych nazwisk, m.in. F. Goetla i F.A. Ossendowskiego, skutecznie i trwale usuniêto ze œwiadomoœci polskich czytelników. W 1949 roku — ze wzglêdu na nik³y wp³yw poloników zagranicznych do Bibliote-ki Narodowej, zaniechano ich publikacji w polsBibliote-kiej bibliografii narodowej⁷.

5S. B a r a ñ c z a k: Knebel i s³owo. Warszawa 1980.

6S. ¯ ó ³ k i e w s k i: Aktualne zagadnienia prozy polskiej. „KuŸnica” 1949, nr 4.

7Polonika zagraniczne og³asza³o czasopismo „Urzêdowy Wykaz Druków Nieperio-dycznych w Rzeczypospolitej Polskiej” w odrêbnym dodatku pt. „Wykaz Druków Pol-skich lub Polski Dotycz¹cych Wydawanych za Granic¹”, który ukazywa³ siê do 1938 roku najpierw jako miesiêcznik, potem jako kwartalnik. Opracowywany by³ na podsta-wie wp³ywu ksi¹¿ek do Biblioteki Narodowej oraz wyboru z obcych Ÿróde³ bibliogra-ficznych. Opisy poloników zagranicznych za 1939 rok zabezpieczono i ukryto. Przez ca³y okres okupacji, mimo ciê¿kich warunków, zbierano bie¿¹ce dokumenty. Niewielka kar-toteczka za lata 1939—1944 przetrwa³a wojnê i u³atwi³a rozpoczêcie prac nad retro-spektywn¹ bibliografi¹ poloników czasu wojny. Po II wojnie œwiatowej opisy poloników zagranicznych w latach 1946—1949 ukazywa³y siê w „Przewodniku Bibliograficznym”

z podtytu³em: Urzêdowy wykaz druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej i poloni-ków zagranicznych. Zamieszczano je w jednym uk³adzie z wydawnictwami krajowymi, wy³¹cznie na podstawie wp³ywu bie¿¹cego ksi¹¿ek do Biblioteki Narodowej.

Bibliograficzna rejestracja zale¿a³a od sytuacji pañstwa, jego ustroju, po-lityki kulturalnej, nak³adów na naukê i kulturê. Grupê zawodow¹ biblio-grafów poddawano presji politycznej, „by eliminowaæ nawet z bibliografii zamierzonych jako kompletne — publikacje nieprawomyœlne lub publika-cje osób nieakceptowanych przez system w³adzy[...]”⁸. Ograniczenie cenzur¹ a¿ do kwietnia 1990 roku utrzymywa³o podzia³ na polskich autorów (pisa-rzy) krajowych i zagranicznych, na „s³usznych” i „nies³usznych”. Potwier-dzeniem nacisków cenzury na opracowywanie bibliografii jest wydana w 1965 roku przez Bibliotekê Narodow¹ i Pen Club wspomniana ju¿ Lite-ratura polska w œwiecie. Bibliografia przek³adów 1945—1961 J. Wilgat, z przedmow¹ Jana Parandowskiego. Powszechnie obowi¹zuj¹ce w kraju prawo zaliczania do literatury narodowej tylko twórczoœci polskich pisarzy mieszkaj¹cych w kraju — spowodowa³o brak w tej publikacji polskich pisarzy emigracyjnych, licznych przek³adów z lat 1953—1959: Zniewo-lonego umys³u (1953), Zdobycia w³adzy (1953) i Doliny Issy (1955) Cz.

Mi-³osza, t³umaczeñ Ferdydurke W. Gombrowicza, utworów F. Goetla⁹, M. Kuncewiczowej, M. H³aski — z lat 1958 i 1959. Nie uwzglêdniono wy-dañ w obcych jêzykach dzie³ takich twórców, jak: J. Lechoñ, K. Wierzyñ-ski, J. BrzêkowWierzyñ-ski, J. Wittlin, M. Hemar, H. Grynberg, J. CzapWierzyñ-ski, J. Buj-nowski, A. Cio³kosz, A. Czerniawski i inni. Wykaz ich nazwisk w Ksi¹¿ce zapisów i zaleceñ GUKPiW poprzedza³ zapis: „W stosunku do ni¿ej wymie-nionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywaj¹cych na emigracji (w wiêkszoœci wspó³pracowników wrogich wydawnictw i oœrodków propa-gandy antypolskiej) nale¿y przyj¹æ zasadê bezwarunkowego eliminowania ich twórczoœci, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nie-periodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piêkna, publicysty-ka, eseistyka)”¹⁰.

Eliminowano z polskiego ¿ycia kulturalnego nawet publikacje zawie-raj¹ce tylko opisy bibliograficzne polskich ksi¹¿ek og³oszonych za granic¹.

Egzemplarze kolejnych roczników bibliografii „Polonica Zagraniczne” by³y numerowane i ukazywa³y siê od 1956 roku, najpierw „na prawach rêko-pisu”, nastêpnie, do 1989 roku, z nadrukiem „Do u¿ytku s³u¿bowego”, który chroni³ przed bezpoœredni¹ ingerencj¹ cenzury w tekst bibliografii, ale oznacza³ ca³kowity zakaz rozpowszechniania, wymiany materia³ów

bi-8A. ¯ b i k o w s k a - M i g o ñ: O trwa³oœci zawodu bibliografa. W: Pi¹ta Ogólnokra-jowa Narada Bibliografów. Warszawa 2002, s. 104.

9Ferdynand Goetel (1890—1960), prozaik, publicysta, dramaturg. Podejrzany o kolaboracjê i oczyszczony w 1989 roku przez Zarz¹d Pen Clubu. Po wojnie wyjecha³ do W³och. Od 1946 roku przebywa³ na sta³e w Londynie. Przek³ady jego utworów zna-laz³y siê m.in. w antologii Polish short stories, opracowanej przez J. Weyssenhoffa (Lon-dyn 1943).

10Czarna ksiêga cenzury PRL. Londyn 1977, s. 55.

bliograficznych i informacji o opisywanych ksi¹¿kach. Poszczególne tomy bibliografii rozprowadzane by³y wed³ug specjalnego Rozdzielnika. W biblio-grafii przek³adów literatury polskiej za lata 1945—1961¹¹, ograniczonej tylko do autorów krajowych, zarejestrowano 2 287 pozycji prze³o¿onych na 59 jêzyków i wydanych w 64 krajach œwiata (w tym w poszczególnych re-publikach radzieckich), z tego wiêkszoœæ stanowi³y przek³ady na jêzyki narodów s¹siedzkich, w krajach zaliczanych do bloku demokracji ludowej.

Pierwsze miejsce zajê³y jêzyki: czeski, s³owacki i rosyjski. W Czechos³owa-cji ukaza³o siê 450 pozyCzechos³owa-cji (w tym 86 czeskich i 75 s³owackich), w Niem-czech i w Rosji — 290. Liczne by³y przek³ady na jêzyki: ukraiñski, litew-ski, bia³orulitew-ski, wêgierlitew-ski, bu³garlitew-ski, rumuñski oraz jêzyki narodów Jugo-s³awii: serbski, chorwacki, s³oweñski. Z Anglii, Francji, Stanów Zjednoczo-nych i W³och zarejestrowano doœæ sk¹p¹ i przypadkow¹ liczbê t³umaczonej literatury. Wœród 59 jêzyków przek³adów odnotowano wiele jêzyków ma³o znanych, o niewielkim zasiêgu, jak: asamski, azerbejd¿añski, baszkirski, czuwaski, jakucki, kabardyñski, kirgiski, maracki, ojracki, tad¿ycki, pen-d¿abski, gud¿aracki itp. Najczêœciej t³umaczono klasyków polskiej literatu-ry: Sienkiewicza (303 pozycji), Mickiewicza (93), Prusa (84), Orzeszkow¹ (45), ¯eromskiego (39), Konopnick¹ (34) i S³owackiego (30). Znaczny pro-cent stanowi³y przek³ady literatury dzieciêcej, m³odzie¿owej i ludowej.

Przek³ady dramatów, wydawane na prawach rêkopisu, powielano na po-trzeby teatrów w ZSRR, w Czechos³owacji oraz w NRD.

Miar¹ popularnoœci poety i pisarza w œwiecie jest liczba jêzyków, na które prze³o¿ono jego twórczoœæ. Wobec niesprzyjaj¹cych okolicznoœci poli-tycznych i promowania niektórych tylko autorów kolejne miejsca w rankin-gu przek³adów na obce jêzyki zajêli¹²: Kruczkowski (23), Andrzejewski (22), Brandys (21), Iwaszkiewicz (21), Newerly (20), Jastrun (20), Rudnicki (20), D¹browska (19), Tuwim (19), znacznie dalej znaleŸli siê: Fiedler, Bro-niewski i Lem (przewaga przek³adów na niemiecki i rosyjski). Brak w wy-kazie tak¿e t³umaczonych wa¿nych autorów, jak: Grochowiak, Kisielewski, Wirpsza, Hartwig, Herbert, I³³akowiczówna, Szymborska, Mro¿ek, Ossen-dowski czy Staff. W niektórych krajach, np. w republikach radzieckich, nie by³o t³umaczy znaj¹cych jêzyk polski, co powodowa³o przek³ady poœrednie:

z jêzyka rosyjskiego, angielskiego i francuskiego. Dostêpny w kraju obraz polskiej literatury w przek³adach uleg³ deformacji z powodów politycznych.

Polityczne naciski wywierano na wydawców i na kierownictwo instytu-cji odpowiedzialnych za opracowywanie bibliografii poloników

zagranicz-11J. P a r a n d o w s k i: Wstêp. W: J. W i l g a t: Literatura polska w œwiecie. Warsza-wa 1965, s. VI—X.

12W nawiasie podano liczbê jêzyków, na które przet³umaczono dzie³a polskich autorów.

nych¹³. Celem politycznego kryterium doboru pozycji do wydawanej w Pol-sce bibliografii by³o zatajenie wœród polskich czytelników nazwisk twórców rodzimej literatury, mieszkaj¹cych za granic¹, by utrwaliæ przekonanie, ¿e w³aœnie pisarze „krajowi” s¹ popularni w œwiecie.

Po œmierci Stalina pojawi³y siê nowe treœci w polskiej literaturze, doœæ szybko t³umaczonej na obce jêzyki. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ prze-k³ady opowiadañ Andrzejewskiego z tomu Z³oty lis (na estoñski w 1958 i w³oski w 1960) i D¹browskiej Nocy i dni (na niemiecki w 1955—1957, na wêgierski w 1958), Gwiazdy zarannej (na s³owacki w 1959), powieœci Z³y Tyrmanda (na angielski, duñski, fiñski, francuski, niemiecki, norweski, szwedzki, ukraiñski, wêgierski i w³oski w 1958 i 1959) oraz Polskiej jesie-ni Szczepañskiego (przek³ad jesie-niemiecki dopiero w 1983).

Wp³yw politycznych wydarzeñ 1956 roku