Czynności w niezbędnym zakresie

Jak słusznie zauważa W. Grzeszczyk, „Chwila wszczęcia postepowania przygotowawczego może łączyć się z obiektywnie narzuconą przez rzeczywi-stość sytuacją, gdy organ ścigania zmuszony jest do niezwłocznego podjęcia czynności niecierpiących zwłoki”²⁴. Ustawodawca, uwzględniając potrzeby praktyki, dopuścił możliwość dokonania czynności procesowych jeszcze przed formalnym wszczęciem postępowania, ale wyłącznie na zasadach określonych w art. 308 k.p.k., określając je mianem czynności niecierpiących zwłoki²⁵. Rozwiązanie to w literaturze określane jest też nierzadko mianem

„docho-23 Konieczność podjęcia trafnej i słusznej decyzji dotyczącej wszczęcia postępowania karnego została wyraźnie podkreślona przez nowelę kodeksu postępowania karnego z dnia 22 marca 2013 r. – Ustawa z dnia 22 marca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2013 r., poz. 480), która w art. 306 § 1 k.p.k. dokonała zdecydowanego poszerzenia kręgu podmiotów uprawnionych do złożenia zażalenia na decyzję w przedmiocie odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego (art.

306 § 1 k.p.k.). Zażalenie na odmowę wszczęcia śledztwa rozpoznawane jest w trybie określonym w art. 465 § 2 k.p.k., naturalnie wnosi się je za pośrednictwem prokuratora, który wydał lub zatwierdził postanowienie (art. 428 § 1 k.p.k.). Procedura taka umożliwia zastosowanie art. 463 § 1 k.p.k. w zw. z art. 465 § 1 k.p.k. Innym ważnym uprawnieniem, wymuszającym niejako sprawne działanie organów ścigania, jest możliwość wniesienia przez osobę lub instytucję, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie i nie została w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, zażalenia do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie, przewidziana w art. 306 § 3 k.p.k.

24 W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 396.

25 Podkreślić trzeba, iż rozpoczęcie postępowania karnego od formalnego postanowienia powinno być regułą, podczas gdy czynności o charakterze zabezpieczającym prowadzone w sytuacji niecierpiącej zwłoki stanowią tylko wyjątek zamknięty w granicach niezbędności. Tak: M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe…, s. 59 i n., T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Zakamycze 2003, s. 585; W. Grzeszczyk, Postępowanie przygotowawcze…, s. 52

dzenia w niezbędnym zakresie”, „dochodzenia zabezpieczającego”, a także

„dochodzenia wstępnego”²⁶.

Mamy tutaj do czynienia z tzw. faktycznym wszczęciem postępowania, kiedy to konieczne jest natychmiastowe wykonanie czynności procesowych, np. zatrzymania osoby, oględzin, przeszukania. Podejmowanie tych czynności ma charakter obowiązku, a nie uprawnienia organu ścigania. Zatem ilekroć spełnione zostaną łącznie następujące przesłanki:

1. Wystąpienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.)²⁷.

2. Pojawienie się wypadku nieciepiącego zwłoki²⁸.

3. Istnienie obiektywnej i realnej obawy utraty, zniekształcenia, zniszcze-nia śladów i dowodów przestępstwa w razie niepodjęcia stosownych do danego zdarzenia czynności²⁹.

4. Brak przeszkód formalnych (brak ujemnych przesłanek procesowych).

5. Nie zostało jeszcze wydane postanowienie o wszczęciu śledztwa bądź dochodzenia; prokurator, Policja lub inny uprawniony organ wszczyna postępowanie karne poprzez podjęcie czynności procesowej. Podkreślić jednakże należy, iż przesłanki te wymagają przeprowadzenia czynności procesowych wyłącznie w zakresie niezbędnym do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa.

Czynności w niezbędnym zakresie stanowią tym samym element postępo-wania karnego. § 6 art. 308 k.p.k. stanowi, iż w wypadkach wskazanych w § 1 i 2 czas trwania śledztwa lub dochodzenia liczy się od dnia dokonania pierwszej czynności niecierpiącej zwłoki. Zgodnie z § 2 art. 308 k.p.k. dopuszczalne jest przesłuchanie osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa w charakterze

26 S. Stachowiak, Wszczęcie postępowania przygotowawczego a czynności sprawdzające, Prok.

i Pr. 1999, nr 9, s. 12; S. Waltoś, op. cit., s. 470 i n.

27 Podejrzenie to musi być oparte na faktach, skonkretyzowanych informacjach (przyczynach faktycznych), pozwalających na określenie przynajmniej wstępnie kwalifikacji prawnej czynu, która w toku następnie prowadzonego śledztwa lub dochodzenia może ulec zmianie.

28 Sytuacja niecierpiąca zwłoki zachodzi wówczas, gdy każde podjęcie działania z jakimkolwiek opóźnieniem czynności grozi realną utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem śladu lub dowodu (konieczność niezwłocznej reakcji właściwych organów w celu dokonania czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa).

29 B. Szyprowski, Dochodzenie w niezbędnym zakresie jako faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2006, nr 11, s. 140.

podejrzanego. Taka sytuacja ma miejsce, gdy zwłoka w realizacji tej czynności procesowej spowodowałaby zatarcie śladów i dowodów przestępstwa (art. 308

§ 2 k.p.k.), co znaczy, że organ procesowy dysponuje informacjami, danymi, dowodami uzasadniającymi dostateczne podejrzenie, że czynu dopuściła się określona osoba (art. 313 § 1 k.p.k.) oraz zachodzi obawa, że zwłoka spowodo-wana koniecznością dostosowania się do wymogów formalnych związanych z wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów mogłaby wpłynąć na zatarcie śladów i dowodów przestępstwa³⁰. Zatem postępowanie w niezbędnym zakresie prowadzone in rem (w sprawie) przekształca się w fazę in personam (przeciwko osobie).

Przesłuchanie osoby podejrzanej bez wydania postanowienia o przed-stawieniu zarzutów (art. 308 § 2 k.p.k.) i przed wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania stanowi niewątpliwie odmienność od zwykłego trybu procedowania. Określenie zarzucanego podejrzanemu czynu lub czynów wpisuje się bowiem bezpośrednio do protokołu przesłuchania podejrzanego.

Należy dokładnie określić zarzucany sprawcy czyn (wskazać miejsce, czas, sposób, okoliczności jego popełnienia, ewentualnie straty, dane pokrzywdzo-nego oraz kwalifikację prawną). Przedstawienie zarzutów odbywa się ustnie i przesłuchanie rozpoczyna się od poinformowania o ich treści³¹.

30 Za takim rozumieniem istoty tego rozwiązania przemawia wyrok Sądu Najwyższego dotyczący interpretacji art. 276 § 1 d.k.p.k. (którego odpowiednikiem jest obecnie art. 308 § 2 k.p.k.) wskazujący, że „Okoliczność, czy w konkretnej sytuacji zachodzi wypadek niecierpiący zwłoki (…) jest sprawą ocenną, przy czym ocena, czy taki wypadek zachodzi, należy do organów prowadzących postępowanie przygotowawcze, które muszą brać pod uwagę m.in. możliwość wcześniejszego porozumienia się osoby, która będzie przesłuchana, ze świadkami lub innymi osobami uczestniczącymi w przestępstwie, co może grozić porozumieniem tych osób i utrudnieniem w ten sposób dotarcia do prawdy”.

Zob. wyrok SN z 3 maja 1983 r. – I KR 74/83, OSNKW 1984, nr 3–4, poz. 53.

31 W sytuacji gdy formalne wszczęcie postępowania przygotowawczego poprzedzone jest wystąpieniem sytuacji określonej w trybie art. 308 § 1 i 2 k.p.k., jedynie wyjątkowo w postanowieniu o wszczęciu wskazać można osobę sprawcy, pod warunkiem jednak, że jest to niezbędne dla poprawnego określenia czynu, np. przy przestępstwach dzieciobójstwa.

Dopuszczenie możliwości wskazania w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego podejrzanego o dokonanie przestępstwa doprowadziłoby do zatarcia różnic pomiędzy wszczęciem postępowania w sprawie i postępowania przeciwko osobie.

Jeżeli zatem moment formalnego wszczęcia postępowania zbiega się w czasie z chwilą przedstawienia zarzutów, należy wydać dwa odrębne, bezpośrednio po sobie następujące postanowienia, pełniące odmienne role procesowe. Zob. W. Grzeszczyk, Glosa do wyroku SN z 17 stycznia 1980 r. – I KR 35/79, Problemy Prawne 1981, nr 6, s. 61–64.

Z czynności procesowych przeprowadzanych w trybie art. 308 k.p.k. spo-rządza się protokoły. Sporządzone dokumenty mają pełną wartość dowodową i mogą być odczytywane na rozprawie sądowej. Można dokonywać rejestracji przebiegu zdarzeń za pomocą urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk (art.

147 k.p.k.). W trakcie lub oprócz czynności protokołowanych można wyko-nywać szkice, fotografować, filmować.

Ustawodawca zdecydował, iż postępowanie w niezbędnym zakresie nie może trwać dłużej niż 5 dni, licząc od dnia podjęcia pierwszej czynności nie-cierpiącej zwłoki (art. 308 § 5 k.p.k.). Czas trwania śledztwa lub dochodzenia liczy się tym samym od dnia dokonania pierwszej czynności niecierpiącej zwłoki. W przepisie została zakreślona tylko górna granica terminu, który nie może być przedłużony, jak termin formalnie wszczętego śledztwa lub do-chodzenia. Po upływie maksymalnie 5 dni i po wnikliwej analizie zebranych materiałów należy podjąć decyzję odnośnie wydania postanowienia o wszczęciu postępowania bądź postanowienia o umorzeniu postępowania, co następuje w przypadku ujawnienia negatywnej przesłanki procesowej.

Nowela do kodeksu postępowania karnego z 2003 r.³² zniosła obowiązek powiadomienia prokuratora o podjęciu przez Policję czynności niecierpiących zwłoki.

W dochodzeniu postanowienie o wszczęciu i postanowienie o umorzeniu wydaje Policja. Jeżeli ustawa nakazuje prowadzić dochodzenie, nie ma obo-wiązku wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Jeżeli wcześniej nie umorzono postępowania in personam, to status podejrzanego utrwala postanowienie o wszczęciu dochodzenia.

W świetle obecnie obowiązujących przepisów organem uprawnionym do wszczęcia śledztwa jest tylko prokurator (art. 305 § 3 k.p.k.). Jest on również organem uprawnionym do prowadzenia śledztwa. Może powierzyć Policji prowadzenie śledztwa w całości, w określonym zakresie, albo dokonanie po-szczególnych czynności śledztwa. Powierzenie nie może obejmować czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem posta-nowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięciem śledztwa. Dotyczy to nie tylko wydawania stosownych postanowień, ale też przeprowadzenia

32 Ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. 2003.17.155).

czynności wchodzących w zakres tych instytucji procesowych. Może mieć jednak tutaj zastosowanie art. 308 § 2 k.p.k., a więc dokonanie przesłuchania osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego (art. 311 § 3 k.p.k.).

Z kolei w przypadku ujawnienia negatywnej przesłanki procesowej Policja na podstawie art. 305 § 3 k.p.k. bez względu na przyczynę umorzenia oraz fazę postępowania nadal jest uprawniona do wydania postanowienia o umorzeniu śledztwa. Postanowienie to jednakże bezwzględnie wymaga uzasadnienia i zatwierdzenia przez prokuratora. Jedynym umorzeniem pozostającym w wy-łącznej gestii prokuratora jest umorzenie postępowania w stosunku do osoby przesłuchanej w trybie art. 308 § 2 k.p.k.

W przypadku umorzenia dochodzenia postanowienie wydane przez Policję zatwierdzane jest przez prokuratora tylko wówczas, gdy dotyczy umorzenia z przyczyny innej niż niewykrycie sprawcy przestępstwa i nie wymaga uza-sadnienia.

Jeżeli Policja wykonała czynności w trybie art. 308 k.p.k. albo prowadziła dochodzenie przez okres co najmniej 5 dni, to w obu tych przypadkach może wydać postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Przesłanką takiego umorzenia jest stwierdzenie, że dane zebrane w jego toku nie dają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy (art. 325f § 1 k.p.k.). Instytucja umorzenia rejestrowego dotyczy tylko spraw kwalifiko-wanych jako dochodzenie.

Umorzenie dochodzenia i wpisanie sprawy do rejestru przestępstw nie wymaga zatwierdzenia. W razie zaistnienia podstaw do umorzenia postępo-wania, o którym mowa w art. 308 § 1 k.p.k., decyzję taką podejmuje się bez uprzedniego wydania postanowienia o wszczęciu dochodzenia. Nie wymaga ono uzasadnienia. Postanowienie podlega ocenie przełożonego, który w ramach sprawowanego nadzoru, w przypadku ustalenia, że postanowienie nie powinno być wydane (np. przyjęcie błędnej kwalifikacji, w tym skutkującej inną formą postępowania), akta dochodzenia bezzwłocznie przekazuje prokuratorowi celem uchylenia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw³³.

33 Więcej zob. Zbiór informacji dot. postępowania przygotowawczego w świetle zmian kodeksu postępowania karnego od 12 lipca 2007 r., opracowany przez Wydział Dochodzeniowo-Śledczy Biura Kryminalnego KGP, Warszawa 2007.

Naturalnie dla prawidłowej realizacji zasady legalizmu kontrolą objęto decyzje, które tamują sprawowanie przez sądy wymiaru sprawiedliwości³⁴, stąd też § 4 art. 325e k.p.k. stanowi, że „zażalenie na postanowienie o umo-rzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wnosi się do prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem. Jeżeli prokurator nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu”.

Zatem istnieją następujące sposoby zakończenia postępowania w niezbęd-nym zakresie:

1. Wydanie postanowienia o wszczęciu³⁵ śledztwa (na podstawie art. 305

§ 3 organem uprawnionym do wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa jest jedynie prokurator).

2. Wydanie postanowienia o wszczęciu dochodzenia – Policja lub pro-kurator.

3. Umorzenie postępowania in rem – umorzenie go w sprawie o przestęp-stwo, dla którego właściwą formą postępowania jest dochodzenie, co może nastąpić też w trybie art. 325f § 1 k.p.k. (umorzenie rejestrowe).

Umorzenie postępowania w niezbędnym zakresie (gdy właściwą dla niego formą jest dochodzenie) bądź prowadzonego przez okres co naj-mniej 5 dni dochodzenia może nastąpić wyłącznie gdy uzyskane dane nie stwarzają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych – Policja.

4. Umorzenie in personam – wobec osoby przesłuchanej w charakterze podejrzanego w razie braku warunków do sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów (gdy prowadzenie śledztwa jest obowiąz-kowe) – prokurator.

5. Przekazanie sprawy innemu organowi.

34 Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 66.

35 Jak stwierdza W. Grzeszczyk: „Późniejsze wydanie postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia nie odgrywa roli decyzji wszczynającej proces karny, lecz jedynie przekształca postępowanie karne z fazy dochodzenia zabezpieczającego ślady i dowody przestępstwa w formę postępowania przygotowawczego, właściwą dla danego rodzaju sprawy”. W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania…, s. 396.

V. Czynności w trybie art. 17 § 2 k.p.k.

Nie podejmując się próby zajęcia stanowiska względem sporu, czy przestęp-stwa wnioskowe stanowią w polskiej procedurze wyjątek od zasady legalizmu, czy też pozostają całkowicie poza zakresem jej zainteresowania³⁶, z uwagi na tematykę niniejszego opracowania odnieść się trzeba – choć w kilku słowach – także i do tego rodzaju przestępstw. Z punktu widzenia reakcji na zaist-nienie zdarzenia przestępczego ściganego na wniosek wyszczególnić można następujące zasadnicze „przypadki” i ich konsekwencje:

1. Przestępstwo wnioskowe, uprawniona osoba składa (bądź nie!) wnio-sek o ściganie, a brak jest uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa – decyzja o przeprowadzeniu czynności sprawdzających.

2. Przestępstwo wnioskowe, uprawniona osoba składa wniosek o ściganie i istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienie przestępstwa, nie ma potrzeby przeprowadzenia niecierpiących czynności zabezpieczających – decyzja o formalnym wszczęciu postępowania przygotowawczego.

3. Przestępstwo wnioskowe, uprawniona osoba składa wniosek o ściganie, istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienie przestępstwa, zachodzi potrzeba dokonania czynności niecierpiących zwłoki – decyzja o prze-prowadzeniu czynności w trybie art. 308 § 1 k.p.k.

4. Przestępstwo wnioskowe, uprawniona osoba nie składa wniosku o ści-ganie (bądź z innych względów jest to niemożliwe), istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienie przestępstwa, zachodzi potrzeba dokonania czynności niecierpiących zwłoki – decyzja o wszczęciu czynności w trybie art. 17 § 2 k.p.k.

Już z tego krótkiego i schematycznego zestawienia wynika, że w przypad-ku konieczności zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa ściganego na wniosek (lub za zezwoleniem władzy), gdy takim wnioskiem (zezwole-niem) organy ścigania z różnych względów nie dysponują, podejmowane czynności dokonywane są w oparciu o regulacje art. 17 § 2 k.p.k. Przepis ten daje uprawnienie organom procesowym do dokonania czynności

nie-36 Zob. M. Rogacka-Rzewnicka, Oportunizm i legalizm ścigania przestępstw w świetle współczesnych przeobrażeń procesu karnego, Warszawa 2007, s. 313–322 i wskazana tam literatura.

cierpiących zwłoki, w celu zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa, a także podjęcia czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy taki wniosek zostanie złożony (lub zezwolenie będzie wydane). Nie są one jednak tożsa-me z czynnościami podejmowanymi w ramach art. 308 k.p.k. Nie można zgodzić się z R.A. Stefańskim³⁷, jakoby czynności w trybie art. 308 k.p.k.

mogły być podejmowane mimo braku wniosku o ściganie, gdy organ ścigania nie ma możliwości uzyskania od osoby uprawnionej do złożenia wniosku oświadczenia, że taki wniosek składa lub odmawia jego złożenia, a jedno-cześnie występuje konieczność zabezpieczenia śladów i dowodów przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem. Zakres czynności w trybie art.

17 § 2 k.p.k. jest znacznie zawężony, brak bowiem wniosku o ściganie (lub zezwolenia władzy) powoduje niemożność przekształcenia procesu z fazy in rem w fazę in personam, co więcej – stanowi przesłankę ujemną dla bytu całego procesu karnego, tym samym skutkuje niemożnością formalnego wszczęcia postępowania karnego.

Podkreślić należy, że podjęcie pierwszej czynności procesowej w trybie art. 17 § 2 k.p.k. powoduje wszczęcie procesu karnego (tzw. wszczęcie fak-tyczne). Co więcej, działania te nie mogą być postrzegane jako uprawnienie organów ścigania do określonego zachowania, a wręcz przeciwnie – winny być traktowane jako ich obowiązek. W przypadku zaistnienia warunków określonych w art. 17 § 2 k.p.k. mówić możemy o legalistycznej powinności praworządnego zachowania się ze strony określonych organów. I choć zgo-dzić się należy z P. Hofmańskim³⁸, że co do zasady organ procesowy nie ma wpływu na decyzję w przedmiocie złożenia wniosku (naturalnie wykluczając bezprawne wpływanie na osobę uprawnioną do złożenia wniosku), to nie może być jednak mowy o pasywności po stronie organu procesowego w związku z brakiem owego wniosku o ściganie. Wspomnieć bowiem wystarczy, iż osoba uprawniona do złożenia wniosku o ściganie z decyzją tą może zwlekać aż do czasu przedawnienia karalności czynu. Zatem niepodjęcie czynności zabez-pieczających przez organy ścigania w związku z uzyskaniem wiedzy na temat przestępstwa wnioskowego, przy początkowym braku zainteresowania ze strony pokrzywdzonego, powodowałoby niebezpieczeństwo utraty, zniekształcenia

37 R.A. Stefański, Czynności procesowe w niezbędnym zakresie w nowym kodeksie postępowania karnego, WPP 1998, nr 1–2, s. 46.

38 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania…, s. 96–97.

lub co najmniej ograniczenia ewentualnego materiału dowodowego w sytuacji zmiany zdania, co do złożenia wniosku, przez pokrzywdzonego.

Rekapitulując podjęte czynności w trybie art. 17 § 2 k.p.k., maksymalnie dnia piątego, zakończyć się mogą w następujący sposób:

1. Wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania – Policja lub prokurator.

2. Wydaniem postanowienia o umorzeniu postępowania.