Nieprokuratorskie organy oskarżenia na podstawie ustaw szczególnych

Drugą grupę nieprokuratorskich oskarżycieli publicznych stanowią organy upoważnione do ścigania określonych przestępstw przez ustawy szczególne. Prze-pis art. 45 § 2 k.p.k. wskazuje, że oskarżycielem publicznym z mocy szczególnych przepisów ustawy może być, prócz prokuratora, również inny organ państwowy.

Do takich szczególnych ustaw należy zaliczyć ustawę z dnia 29 września 1991 r.

o lasach³², ustawę z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie³³ oraz ustawę z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi³⁴. W ramach tej samej kategorii funkcjonują również finansowe organy postępowania przygotowawczego – na mocy uregulowań zawartych w kodeksie karnym skarbowym z dnia 10 września 1999 r.³⁵, oraz organy kontroli skarbowej na mocy ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej³⁶.

Zauważyć trzeba, że oskarżyciele publiczni, których podstawa działania znajduje oparcie w ustawie, mają w odróżnieniu od oskarżycieli czerpiących kompetencje z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 13 czerwca 2003 r., wydanego na podstawie art. 325d. k.p.k., prawo nie tylko do prowadzenia docho-dzeń oraz wnoszenia i popierania oskarżeń przed sądem pierwszej instancji, lecz również do wnoszenia i popierania środków odwoławczych. Ustawowi oskarży-ciele publiczni mają zatem w tym zakresie charakter niezależny od prokuratora.

30 Dz.U. 2011, Nr 63, poz. 322 z późn. zm.

31 Ustawa z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. 2011, Nr 63, poz. 322).

32 T.j. Dz.U. 2011, Nr 12, poz. 59.

33 Dz.U. 2005, Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.

34 Dz.U. 2007, Nr 70, poz. 473 z późn. zm.

35 Dz.U. Nr 83, poz. 930; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 298.

36 Dz.U. 2011, Nr 41, poz. 214 z późn. zm.

Równocześnie wyraźnie dostrzegalna jest nadrzędność prokuratora nad nie-prokuratorskimi oskarżycielami publicznymi. Nawet literalne brzmienie ustawy wskazuje, że organy nieprokuratorskie mogą być oskarżycielami publicznymi:

po pierwsze – tylko w zakresie spraw ściśle określonych, po wtóre zaś – tylko z mocy szczególnego, ustawowego upoważnienia. Prokurator natomiast może występować w charakterze oskarżyciela publicznego we wszystkich sprawach karnych i przed wszystkimi sądami. Udział innego oskarżyciela publicznego w sprawie nie wyłącza przy tym prokuratora od udziału w tym postępowaniu w charakterze oskarżyciela, niejednokrotnie nawet prokurator wypiera swoimi czynnościami innego oskarżyciela³⁷. Co więcej, podkreślić trzeba, że ustawa o prokuraturze w art. 32 ust. 1³⁸ zastrzega, że prokurator może wykonywać funkcje oskarżyciela publicznego także w sprawach wniesionych do sądu przez innych oskarżycieli. Powyższe nie dotyczy jednak organów finansowych w sprawach karnych skarbowych, które na podstawie art. 157 § 2 k.k.s. mogą działać także obok prokuratora³⁹.

W ustawie o lasach wyodrębnia się w ramach funkcjonującej w lasach pań-stwowych tzw. Służby Leśnej – Straż Leśną, w skład której wchodzą strażnicy leśni. Wśród zadań powierzonych pracownikom Straży Leśnej ustawa wskazuje w art. 45 ust. 1 pkt 3 zwalczanie przestępstw i wykroczeń w zakresie szkodnic-twa leśnego i ochrony przyrody oraz wykonywanie innych zadań w zakresie ochrony mienia. Co istotne, pracownicy Służby Leśnej przy wykonywaniu czynności służbowych korzystają z ochrony prawnej, przewidzianej w prze-pisach prawa karnego dla funkcjonariuszy publicznych⁴⁰. Funkcjonariuszy Straży Leśnej wyróżnia fakt, iż w postępowaniu karnym posiadają status oskarżycieli publicznych jak prokurator, a ponadto posiadają kompetencje do samodzielnego wykonywania czynności operacyjnych jak Policja, która nie posiada jednak statusu oskarżyciela publicznego.

W celu umożliwienia strażnikom leśnym wykonywania powierzonych im zadań polegających na zwalczaniu przestępstw i wykroczeń, o których mowa

37 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 1–296, t. I, Warszawa 2011, s. 355; K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 125.

38 T.j. Dz.U. 2011, Nr 270, poz. 1599 z późn. zm.

39 T. Grzegorczyk, Strony, ich procesowi przedstawiciele i inni uczestnicy postępowania karnego, Warszawa 1998, s. 17–18.

40 W. Radecki, Status prawny służb i straż przyrodniczych, Prok. i Pr. 2001, nr 9, s. 22–23.

w art. 45 ust. 1 pkt 3 ustawy o lasach, a w związku z przygotowaniem i popie-raniem oskarżenia w postępowaniu karnym, w szczególności wskazać można na prawo do: legitymowania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, jak również świadków przestępstwa lub wykroczenia, w celu ustalenia ich tożsamości, zatrzymywania i dokonywania kontroli środków transportu na obszarach leśnych oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie w celu sprawdzenia ładunku oraz przeglądania zawartości bagaży, w razie zaistnie-nia uzasadnionego podejrzezaistnie-nia popełniezaistnie-nia czynu zabronionego pod groźbą kary, przeszukiwania pomieszczeń i innych miejsc, w przypadkach uzasad-nionego podejrzenia o popełnienie przestępstwa, na zasadach określonych w kodeksie postępowania karnego, ujęcia na gorącym uczynku sprawcy przestępstwa lub wykroczenia albo w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa oraz jego doprowadzenia do Policji, odbierania za pokwitowaniem przedmiotów pochodzących z przestępstwa lub wykroczenia oraz narzędzi i środków służących do ich popełnienia, a ponadto żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, jednostek gospodarczych, organizacji społecznych, jak również w nagłych przypadkach od każdego obywatela udzielenia doraźnej pomocy na zasadach określonych w ustawie o Policji⁴¹.

Oceniając kompetencje Straży Leśnej występującej w charakterze oskar-życiela publicznego w procesie karnym, podkreślić ponownie trzeba, iż nie

41 Warto podkreślić, że ustawa upoważnia strażników leśnych również do dysponowania istotnymi szczególnie na poziomie dochodzenia uprawnieniami do stosowania w stosunku do osób uniemożliwiających wykonywanie przez strażnika czynności środków przymusu bezpośredniego, m.in. poprzez użycie siły fizycznej, pałki służbowej, czy środków obezwładniających. Powyższe środki powinny być wykorzystywane w sposób możliwie najmniej naruszający nietykalność osoby, wobec której zostały podjęte i odpowiadać potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji, a także zmierzać do podporządkowania się wydanym przez strażnika poleceniom. Co istotne, na sposób przeprowadzenia powyższych czynności związanych z użyciem przymusu bezpośredniego przewidziane zostało zażalenie do prokuratora. Strażnik leśny ma ponadto możliwość użycia broni palnej w sytuacjach określonych w enumeratywnie wymienionych przepisach ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Jako sytuacje takie ustawa wskazuje np. konieczność odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność uprawnionego lub innej osoby albo konieczność przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu, czy unieszkodliwienie zwierzęcia, którego zachowanie zagraża bezpośrednio życiu lub zdrowiu uprawnionego lub innej osoby.

budzi obecnie wątpliwości, że prawo do „wnoszenia i popierania aktów oskarżenia w postępowaniu uproszczonym”, o którym mowa w ustawie, aktu-alizujące się, gdy przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, obejmuje również żądanie kontroli zasadności orzeczenia sądu pierwszej instancji, a w rezultacie prawo złożenia środka odwoławczego, uruchamiającego postępowanie kontrolne oraz udział w postępowaniu odwoławczym⁴². Trzeba zauważyć, że również i w odniesieniu do Straży Leśnej, która funkcję oskarżyciela publicznego realizuje w procesie karnym w postępowaniu uproszczonym, eliminacja trybu uproszczonego z dniem 15 lipca 2015 r. umożliwi Straży Leśnej występowanie przed sądem w trybie zwyczajnym, zgodnie z zakresem swych kompetencji i granic przed-miotowych wyznaczonych przez ustawę karną.

Do ścigania określonych przestępstw na podstawie postanowień ustawy szczególnej uprawnieni są także strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej w odniesieniu do czynów z zakresu szkodnictwa łowieckiego. Zgodnie z art. 37 ust. 1 ustawy – Prawo Łowieckie, zadaniem Państwowej Straży Łowieckiej jest kontrola realizacji przepisów ustawy, a w szczególności w zakresie: ochrony zwierzyny, zwalczania kłusownictwa i wszelkiego szkodnictwa łowieckiego, zwalczania przestępstw i wykroczeń w zakresie łowiectwa, kontroli legalności skupu i obrotu zwierzyną, kontroli przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą w zakresie obrotu zwierzyną żywą oraz obrotu tuszami zwierzyny i ich częściami dotyczącej prowadzenia ewidencji skupu w każdym punkcie skupu.

Strażnikom Państwowej Straży Łowieckiej przysługują kompetencje ana-logiczne do tych, które posiadają strażnicy leśni. Podkreślić przy tym należy, że odpowiednio są oni uprawnieni do prowadzenia dochodzeń oraz wnoszenia i popierania aktu oskarżenia w postępowaniu uproszczonym, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest zwierzyna, w trybie i na zasadach określonych w kodeksie postępowania karnego. Tożsame uprawnienia przysługują strażnikom leśnym i strażnikom Państwowej Straży Łowieckiej w zakresie możliwości używania środków przymusu i broni palnej.

Analogicznie w stosunku do strażników leśnych, strażnik Państwowej Straży Łowieckiej ma prawo nie tylko prowadzić dochodzenie i oskarżać,

42 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1999 r., sygn. akt V KKN 85/99, OSNKW 1999, nr 9–10, poz. 64.

lecz również wnosić apelację od wyroku i oskarżać w drugiej instancji (przed sądem okręgowym).

Zważyć trzeba, że w świetle przepisu art. 332 § 3 k.p.k. akt oskarżenia spo-rządzony przez Policję lub organ, o którym mowa w art. 325d. k.p.k., może nie zawierać uzasadnienia. Jak jednak słusznie przyjął Sąd Najwyższy, powyższą normę winno się stosować również do aktu sporządzonego przez strażników leśnych lub strażników Państwowej Straży Łowieckiej. Wnioski takie nasuwać musi zarówno wykładnia celowościowa, jak i systemowa. Stanowisko takie podziela również doktryna⁴³. Sporządzony akt oskarżenia nie wymaga przy tym zatwierdzenia przez prokuratora.

Na aprobatę zasługuje także stanowisko, w świetle którego zarówno Straż Leśna, jak i Państwowa Straż Łowiecka, nie mają kompetencji do wystąpienia z wnioskiem o skazanie bez rozprawy (art. 335 § 1 k.p.k.), jak i z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania (art. 336 k.p.k.) oraz wyrażenia braku sprzeciwu przy dobrowolnym poddaniu się karze (art. 387 § 2 k.p.k.). Wyżej wymienione uprawnienia przyznane są bowiem prokuratorowi, a przepis art.

325i § 3 k.p.k. nadaje je wyłącznie organom wskazanym w art. 326d. k.p.k., nie zaś innym oskarżycielom. Zważyć jednak należy, iż Straż Leśna (co odnieść należy również do Państwowej Straży Łowieckiej) ma możliwość przekazania sprawy do postępowania mediacyjnego⁴⁴.

Jak już wspomniano na wstępie, w ramach tej kategorii funkcjonują rów-nież finansowe organy postępowania przygotowawczego – na mocy uregulo-wań zawartych w kodeksie karnym skarbowym z dnia 10 września 1999 r., oraz organy kontroli skarbowej – na mocy ustawy z dnia 28 września 1991 r.

o kontroli skarbowej. Organami uprawnionymi do sporządzania i wniesienia aktu oskarżenia oraz do popierania go przed sądem w sprawach o wykroczenia skarbowe są organy postępowania przygotowawczego wskazane w art. 133 § 1 k.k.s. – urzędy celne, urzędy skarbowe i inspektor kontroli skarbowej, oraz art.

134 § 1 pkt. 1 i 2 k.k.s. – odpowiednio Straż Graniczna i Policja. W sprawach o przestępstwa skarbowe, których rozpatrzenie nie wymaga przeprowadzenia postępowania zwyczajnego, uprawnienie do wniesienia i popierania

oskar-43 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2014 r., I KZP 10/04, OSNKW 2004, nr 6, poz. 58; W. Grzeszczyk, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r., sygn. I KZP 26/08, Prok. i Prawo 2009, nr 7–8, s. 245–246.

44 H. Skwarczyński, Proceduralne aspekty udziału straży leśnej w sprawach o przestępstwa, CZPKiNP 2006, z. 1, s. 202–204.

żenia przysługuje finansowym organom postępowania przygotowawczego (urzędom skarbowym, celnym i inspektorom kontroli skarbowej)⁴⁵. Należy jednak podkreślić, że w przypadku organów skarbowych upoważnienie ma charakter szczególny, bowiem upoważnia organy postępowania przygoto-wawczego w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe do samodzielnego wnoszenia i popierania aktu oskarżenia w sprawach toczących się w trybie uproszczonym. Przy trybie zwykłym natomiast akt oskarżenia wnosi prokurator, wówczas organ finansowy lub jego przedstawiciel może działać w charakterze oskarżyciela publicznego obok prokuratora⁴⁶. Ważne jest przy tym dostrzeżenie, że w razie podjęcia takiego działania do organu finansowego mają zastosowanie te przepisy, które odnoszą się do „oskarżyciela publicznego”, a nie do „prokuratora”⁴⁷. Jedynie wówczas, gdy organ finanso-wy samodzielnie wnosi akt oskarżenia, odnoszą się do niego także przepisy kodeksu postępowania karnego o uprawnieniach prokuratora przed sądem, i to choćby do postępowania takiego wstąpił również prokurator. Finanso-wy organ dochodzenia może wziąć udział w rozprawie nie tylko wtedy, gdy prowadził dochodzenie, a prokurator zatwierdził i wniósł akt oskarżenia, ale również wówczas, gdy prokurator prowadził sam postępowanie i wniósł akt oskarżenia do sądu⁴⁸.

Natomiast zgodnie z art. 38 ustawy o kontroli skarbowej, inspektor prowa-dzi samoprowa-dzielnie czynności kontrolne, których dokonywanie może powierzyć pod swoim nadzorem upoważnionym pracownikom, upoważnionym przed-stawicielom instytucji Unii Europejskiej w przypadku uczestniczenia tych osób w kontroli środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej oraz upoważnionym na podstawie porozumień, o których mowa w art. 7a ust. 2, przedstawicielom właściwych władz państw członkowskich Unii Europejskiej, z wyłączeniem: zarządzania inwentaryzacji; przesłuchiwania świadków; prze-słuchiwania kontrolowanego w charakterze strony; dokonywania ostatecznych

45 K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2013, s. 229.

46 R.A. Stefański, Postępowanie przed powszechnym sądem pierwszej instancji w sprawach karnych skarbowych, Prok. i Prawo 2000, nr 5, s. 80.

47 P. Kardas, G. Łabuda, T. Razowski, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Kraków 2010, s. 1139.

48 R.A. Stefański, Postępowanie przed powszechnym sądem pierwszej instancji w sprawach karnych skarbowych, Prok. i Prawo 2000, nr 5, s. 80; T. Grzegorczyk, Wprowadzenie, (w:) Kodeks karny skarbowy. Nowa Kodyfikacja, Warszawa 1999, s. 35.

obliczeń należności budżetowych; czynności, o których mowa w art. 288 § 2 ustawy – Ordynacja podatkowa – oględzin oraz przeszukania lokali mieszkal-nych, innych pomieszczeń i rzeczy w razie powzięcia informacji o prowadze-niu w nich niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej albo w przypadku przechowywania tam przedmiotów, ksiąg podatkowych, akt lub innych dokumentów mogących mieć wpływ na ustalenie istnienia obo-wiązku podatkowego lub określenie wysokości zobowiązania podatkowego.

Inspektorzy prowadzą postępowanie przygotowawcze w sprawach z zakresu kontroli skarbowej w trybie i na zasadach określonych w przepisach kodeksu postępowania karnego, kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia i kodeksu karnego skarbowego⁴⁹.

Samodzielność ta oznacza pełną swobodę decyzyjną w zakresie podej-mowania czynności kontrolnych, ograniczoną przepisami prawa i dyspozycją organu kontroli skarbowej, który jest dysponentem prowadzonego postępowa-nia. Właściwość rzeczową inspektorów kontroli skarbowej jako finansowych organów postępowania przygotowawczego określa art. 133 § 1 pkt 3 k.k.s., który możliwość prowadzenia przez inspektorów kontroli skarbowej postępo-wań przygotowawczych w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe ograniczył tylko do czynów przestępnych ujawnionych w zakresie działania kontroli skarbowej.

Inspektorzy kontroli skarbowej umocowani są więc przede wszystkim do prowadzenia postępowań przygotowawczych jako finansowe organy postępo-wania przygotowawczego w sprawach przestępstw i wykroczeń skarbowych penalizowanych w kodeksie karnym skarbowym, przeciwko: obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji (określonych w art.

54–84 k.k.s.), obrotowi dewizowemu (art. 97–106ł k.k.s.), organizacji gier hazardowych (art. 107–111 k.k.s.). Inspektorzy kontroli skarbowej mogą pro-wadzić również dochodzenia w sprawach o przestępstwa z art. 228 i 229 k.k.

(korupcji i płatnej protekcji) oraz o przestępstwa określone w art. 77–79 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości⁵⁰, do których należą czyny takie, jak: nieprowadzenie ksiąg rachunkowych (art. 77 pkt 1 u.r.), prowadzenie ksiąg rachunkowych wbrew przepisom ustawy o rachunkowości (art. 77 pkt 1 u.r.),

49 Szerzej zob. A. Melezini, Prawne instrumenty zapobiegania i zwalczania korupcji przez kontrolę skarbową, Warszawa 2012.

50 Dz.U. 2013, poz. 330 z późn. zm.

podawanie w księgach nierzetelnych danych (art. 77 pkt 1 u.r.) czy niesporzą-dzenia sprawozdania finansowego (art. 77 pkt 2 u.r.).

Postępowanie przygotowawcze w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe może być wszczęte, prowadzone i zakończone przez inspektora kontroli skarbowej tylko wówczas, gdy czyn przestępny został ujawniony w toku czynności wykonywanych przez pracowników jednostki organizacyjnej kontroli skarbowej, które wchodziły w zakres ustawowych działań (zadań) kontroli skarbowej. Istotny wyjątek od tej zasady ustawodawca zawarł w § 2 art. 133 k.k.s., zgodnie z którym inspektorzy kontroli skarbowej mogą rów-nież wszcząć postępowanie przygotowawcze w sprawach o przestępstwo lub wykroczenie skarbowe nienależące do ich właściwości. Nie mogą oni jednak – poza zabezpieczeniem dowodów – prowadzić czynności procesowych ani zakończyć postępowania przygotowawczego. Obowiązani są po zabezpie-czeniu dowodów przekazać sprawę do dalszego prowadzenia właściwemu organowi.

Uprawnienia do prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe mają wszyscy inspektorzy kontroli skarbowej, bez względu na miejsce ich zatrudnienia: urząd kontroli skarbowej lub Ministerstwo Finansów. Ustawodawca nie rozróżnia bowiem inspekto-rów ze względu na kryterium miejsca pracy czy zatrudnienia. Ograniczenie w zakresie prowadzenia dochodzeń karnych skarbowych przez inspektorów kontroli skarbowej jako finansowych organów dochodzenia związane jest z ujawnieniem czynu zabronionego. Prawo wszczęcia dochodzenia zostało przyznane temu organowi, który ujawnił popełnienie czynu zabronionego (art. 133 § 1 i 2 k.k.s.)⁵¹.

Wydaje się, że możliwość prowadzenia postępowania przez wskazane powyżej organy w pełni koresponduje z zasadą legalizmu, a ustanowienie tychże organów, niejako specjalizujących się w takich dziedzinach, jak lasy, łowiectwo czy kontrola finansowa, sprzyja usprawnieniu i profesjonalizacji prowadzonego postępowania.

51 J. Kulicki, Kontrola skarbowa. Komentarz, LEX 2013, komentarz do art. 38.

V. Oskarżyciel subsydiarny jako nieprokuratorski organ