Nowelizacja prawa karnego wprowadzona ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw1, nie dokonała zmian w postępowaniu w sprawach nieletnich, w dalszym ciągu więc fundamentalną zasadą postępowania w sprawach o czyny karalne popełniane przez nieletnich, którego przebieg został przez ustawo-dawcę uregulowany w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich2, jest zasada legalizmu zawarta w treści art. 21 § 1 u.p.n., stwierdzająca, że sąd rodzinny wszczyna postępowanie w sprawie nieletniego, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie istnienia okoliczności, które wskazują na przejawy jego demoralizacji lub dopuszczenia się czynu karalnego. Jednak w postępowaniu wobec nieletnich zasada legalizmu jedynie częściowo przyj-muje swój klasyczny kształt, ponieważ ustawodawca już w treści art. 21 u.p.n.
określił wyjątek, wskazując na możliwość odstąpienia przez sąd rodzinny od wszczęcia postępowania o czyn karalny nieletniego, jeżeli nie ma podstaw do jego wszczęcia lub prowadzenia w określonym zakresie albo gdy orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe, w szczególności ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie, które w ocenie sądu są
1 Dz.U., poz. 1247.
2 Dz.U. 2014 r., poz. 382.
wystarczające. Natomiast postępowania wszczęte, z tych samych powodów, należy umorzyć w całości lub w części. Umorzenie postępo wania przeciwko nie letniemu, jeżeli orze czenie środków wy chowawczych lub poprawczych jest nie celowe ze względu na orzeczone już w innej sprawie, przypomina koncepcję umorzenia absorp cyjnego w sprawach o przestępstwa. Ustawodawca formułuje więc tu ogólną przesłankę dla stosowania zasady oportunizmu, czyli możliwość odstąpienia od wszczęcia, prowadzenia i rozstrzygnięcia postępowania w da-nej sprawie zawsze, gdy jest to niecelowe, ponadto podaje przykłady, w jakich konkretnych sytuacjach może nastąpić to odstąpienie, wskazując m.in. na nieskuteczność wcześniej zastosowanych środków wychowawczych lub po-prawczych orzeczonych w poprzednich sprawach wobec danego nieletniego.
Wydaje się, że to rozwiązanie przyjęte w l.p. stanowi kontynuację iden-tycznej konstrukcji przyjętej w przepisach k.p.k. z 1928 r., ponieważ art. 478
§ 3 również odnosił się do nieletnich, i że w swej istocie i założeniu jest ono zbliżone do koncepcji zawartej w treści art. 11 obecnego k.p.k.3
Drugim odstępstwem od zasady legalizmu w postępowaniu w sprawach nieletnich jest treść art. 22 § 1 u.p.n., gdzie ograniczona została swoboda sędziego rodzinnego w zakresie wszczynania postępowania przeciwko nielet-niemu w sprawach o czyn ścigany na wniosek uprawnionego pokrzywdzonego.
Ponieważ w pewnych sprawach o przestępstwa lub wykroczenia, których ściganie uzależnione jest od złożenia takiego wniosku, sędzia rodzinny nie może wszcząć postępowania o czyn karalny popełniony przez nieletniego, jeśli takiego wniosku nie uzyskał. Dopiero po uzyskaniu takiego wniosku sprawa może być dopiero wszczęta, a postępowanie toczy się wówczas z urzędu, zgodnie z zasadą legalizmu.
Inny wyraz ograniczenia zasady legalizmu, zastosowany przez ustawodawcę w postępowaniu w sprawach nieletnich, został zawarty w treści przepisu art.
22 § 2 u.p.n., gdzie sędzia rodzinny może samodzielnie wszcząć postępowanie o czyn karalny nieletniego, jeśli jest on ścigany, jako przestępstwo lub wy-kroczenie w trybie prywatnoskargowym, pod warunkiem, że wymaga tego interes społeczny lub ze względu na potrzebę wychowania nieletniego albo też z uwagi na potrzebę ochrony pokrzywdzonego. Sędzia rodzinny może w tym przypadku wskazać jako podstawę wszczęcia jedną ze wskazanych okoliczno-ści, a niekoniecznie wszystkie wymienione w treści przepisu. Konsekwencją
3 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s. 131.
uwzględnienia wskazanych ograniczeń będzie dalsze prowadzenie danej sprawy nieletniego przez sąd rodzinny, ale już w trybie publicznoskargowym.
Ustawodawca, wprowadzając do obiegu prawnego ustawą z dnia 24 sierpnia 2001 r. kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia4, postanowił bardziej niż dotąd zbliżyć reguły tego postępowania do procedury karnej, m.in. poprzez recypację około 300 przepisów z ponad 800 artykułów zawartych w k.p.k.
Art. 8 k.p.w. na grunt procedury wykroczeniowej przenosi do odpowied-niego stosowania lub do stosowania wprost jedynie niektóre przepisy działu I k.p.k. dotyczące zasad procesowych, ustawodawca nie zdecydował się tu na recypowanie art. 10 k.p.k., jak i w samym k.p.w. nie sformułował przepisu wprowadzającego do postępowania w sprawach o wykroczenia zasady legalizmu.
Funkcjonariusze organów uprawnionych do ścigania sprawców wykroczeń mają jedynie obowiązek reagowania na ich popełnienie w sposób wskazany w przepisach k.w., jak i k.p.w., czyli mogą w pierwszej kolejności zastosować środki wychowawcze określone w art. 41 k.w., ewentualnie zaproponować mandat karny, jeżeli jest dopuszczalny, natomiast nie mają żadnego obowiązku prawnego nakazującego konieczność wystąpienia z wnioskiem o ukaranie do sądu. Nowelizacja wprowadzona ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, zmie-niła m.in. treść art. 14 § 2 k.p.k., który jest recypowany na grunt procedury wykroczeniowej na podstawie art. 8 k.p.w. W związku z powyższym, tak jak w postępowaniu karnym, tak i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia rezygnacja z oskarżenia będzie mogła być samoistną decyzją oskarżyciela pu-blicznego, ale jedynie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, na pierwszej rozprawie głównej. Po upływie tego oznaczonego momentu procesowego, zabezpieczonego terminem prekluzyjnym, cofnięcie wniosku o ukaranie, w toku przewodu sądowego przed sądem w pierwszej instancji, dopuszczalne będzie jedynie za zgodą obwinionego. Cofnięcie wniosku o ukaranie będzie oznaczało brak skargi uprawnionego oskarżyciela i konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 5 § 1 pkt 9 k.p.w. Zatem sąd po przyjęciu wniosku o ukaranie w dalszym ciągu będzie gospodarzem postępowania, jednak decyzja oskarżyciela publicznego podjęta na podstawie art. 14 § 2 noweli do k.p.k. (recypowanego przez art. 8 k.p.w.) będzie dla sądu wiążąca.
Takie umorzenie postępowania, po skutecznym cofnięciu wniosku o ukaranie
4 Dz.U. 2008 r., Nr 133, poz. 848 z późn. zm.
przez oskarżyciela publicznego, spowoduje, że ponowne wniesienie wniosku przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn będzie już niedopuszczalne, czyli spowoduje to przeszkodę procesową o charakterze bezwzględnym. Biorąc pod uwagę intencje ustawodawcy w zakresie swobody w dysponowaniu wnioskiem o ukaranie uprawnionego oskarżyciela publicznego oraz treść wskazanego przepisu, należy stwierdzić, że przedmiotowy wniosek można będzie wycofać z sądu w każdym czasie, najpóźniej jednak na rozprawie przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Na tej podstawie należy stwierdzić, że cofnięcie wniosku o ukaranie możliwe będzie także w przypadku odbywającego się na posiedzeniu postępowania nakazowego. Ponadto z treści przepisu wynika jednoznacznie, że cofnięcie wniosku o ukaranie będzie dopuszczalne jedynie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, natomiast nie będzie wchodziło w rachubę w postępowaniu przed sądem drugiej instancji.
Należy przyjąć, że przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie jest wyrazem nowego ujęcia zasady kontradyktoryjności, chodzi bowiem o to, aby sąd pierwszej instancji, przed którym toczy się postępowanie, nie przeprowadzał dowodów z urzędu i nie wyręczał w ten sposób oskarżyciela publicznego w przeprowa-dzeniu dowodów, co musiałby uczynić w razie rezygnacji z popierania wniosku o ukaranie przez uprawnionego oskarżyciela.
Jednakże wydaje się, że swoboda dysponowania przedmiotowym wnioskiem przez uprawnionego oskarżyciela publicznego nie będzie pełna, ponieważ zo-stanie ona ograniczona przez obowiązek wystąpienia z wnioskiem o ukaranie sprawcy wykroczenia w przypadku, gdy naruszony przepis materialnego prawa wykroczeń przewiduje fakultatywny lub obligatoryjny obowiązek zastosowa-nia środka karnego. Ponieważ w tych przypadkach postępowanie mandatowe z mocy prawa jest wykluczone (art. 96 § 2 k.p.w.), a decyzja dotycząca stosowania środków karnych należy wyłącznie do sądu.
Trzeba mieć tylko nadzieję, że zaproponowane przez ustawodawcę rozwiąza-nie pozwalające na deklaratywność decyzji w zakresie dysponowania wnioskiem o ukaranie przez uprawnionego oskarżyciela publicznego nie stanie się przyczyną ich patologii, ponieważ wskazane wyżej przepisy nic nie mówią na temat jakiej-kolwiek sądowej kontroli w tym zakresie, co mogłoby mieć miejsce np. poprzez wprowadzenie chociażby ustnego uzasadnienia decyzji o wycofaniu wniosku.
Przy okazji dyskusji na temat obecnej nowelizacji przepisów karnych wydaje się, że należy zwrócić uwagę na jeszcze inny aspekt związany w tym przypadku jedynie z prawem wykroczeń. Problem ten poruszyła już w 2004 r. D. Szumiło-
Kulczycka5, wskazując na tendencje ustawodawcy do przesuwania niektórych czynów z kategorii wykroczeń do prawa administracyjnego i proponowania odpowiedzialności za naruszenie przepisów prawa w trybie deliktów admi-nistracyjnych. Zdaniem autorki za przyczyny tej tendencji należy uznać m.in.
zapotrzebowanie organów administracji na posiadanie skutecznego środka pozwalającego na egzekwowanie powinności oraz potrzebę przystosowania polskiego prawa do wymagań Unii Europejskiej. W tym ostatnim zakresie polski parlament, korzystając z indyferencji organów Unii, co do drogi wybie-ranej przez ustawodawcę krajowego w zakresie zapewnienia realizacji prawa wspólnotowego, przyjął właśnie jako najlepszą do wykonania tego obowiązku drogę odpowiedzialności w trybie deliktów administracyjnych6.
Zgadzając się z wieloma trafnymi poglądami autorki, należy jednak zwrócić uwagę, że utrzymująca się, a właściwie pogłębiająca się tendencja do przeno-szenia odpowiedzialności za typy czynów zabronionych jako wykroczenia do reżimu administracyjno-karnego, niesie za sobą pewne poważne konsekwencje.
Po pierwsze, z żadnego z przepisów administracyjno-karnych nie wynika, aby wina była przesłanką związaną z wymierzeniem kary sprawcy naruszenia przepisów prawa, nie ma więc mowy o żadnych kontratypach, czyli np. o sta-nie wyższej koo sta-nieczności. Mamy tu do czyo sta-nienia z brakiem przesłanek, jakie obowiązują przy przypisaniu sprawcy odpowiedzialności, co niewątpliwie osłabia jego pozycję procesową.
Po drugie, sprawca za naruszenie prawa administracyjno-karnego pozba-wiony zostaje gwarancji procesowych, jakie stwarza obwinionemu procedura prawa wykroczeń, która to zapewnia jej uczestnikom zakres uprawnień odpo-wiadający ich roli w postępowaniu, np. inkwizycyjność postępowania pierw-szoinstancyjnego o naruszenie deliktu administracyjnego przed pracownikiem administracji, a jawny proces w sprawie o wykroczenie przed niezawisłym sądem.
Ostatnia uwaga związana jest z brakiem należytej kontroli sądowej wydawa-nych decyzji administracyjwydawa-nych. Zgodnie z ustawą z dnia 14 czerwca 1960 r.
Kodeks postępowania administracyjnego7 postępowanie administracyjne jest dwuinstancyjne (art. 15 k.p.a.), ale właściwym do rozpatrzenia odwołania jest organ administracji publicznej wyższego stopnia, chyba że dana ustawa
prze-5 D. Szumiło-Kulczycka, Prawo administracyjno-karne, Zakamycze 2004, s. 110.
6 Ibidem, s. 110–118.
7 Dz.U. 2013 r., poz. 267.
widuje inny organ odwoławczy (art. 127 § 2 k.p.a.), natomiast do sądu admi-nistracyjnego mogą być zaskarżone jedynie decyzje z powodu ich niezgodności z prawem (art. 16 § 2 k.p.a.), jest to więc jedynie kontrola legalności wydanych decyzji. Wydaje się, że w dzisiejszych czasach nie wystarczy już jednak zgodność formalna prawidłowego zastosowania przepisów procedury dla stwierdzenia, że w danym przypadku postępowanie miało rzetelny charakter. Istotnym elemen-tem dla oceny fair trial staje się również zgodność merytoryczna, tj. zgodność rozstrzygnięcia z faktycznym przebiegiem zdarzenia. Powyższe rozważania nie mają charakteru krytycznego w stosunku do prawa administracyjnego, które w sposób oczywisty powinno funkcjonować i być skuteczne, jak się wydaje, w dziedzinach ściśle związanych z administrowaniem państwa, ale już nie po-winno wchodzić w zakres szeroko rozumianych czynów karnych, są to uwagi, czy też postulaty skierowane do ustawodawcy, szczególnie teraz, gdy w Sejmie znajdują się kolejne projekty ustaw zmierzające do wyłączenia niektórych obec-nych wykroczeń, szczególnie z zakresu prawa o ruchu drogowym, spod władztwa procedury wykroczeniowej i przekazania ich do postępowania administracyjnego.
W ramach postępowania w sprawach karnych skarbowych na podstawie unormowania przewidzianego w art. 113 § 1 k.k.s., co do zasady stosuje się przepisy kodeksu postępowania karnego, o ile kodeks karny skarbowy nie stanowi inaczej. Z analizy przepisów kodeksu karnego skarbowego wynika, że w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe zasada legalizmu przewidziana w art. 10 k.p.k. ma zastosowanie w pełnym wymiarze, z jedynym wyjątkiem przewidzianym w art. 151 k.k.s. Zgodnie z treścią powołanego unormowania możliwa jest odmowa wszczęcia postępo-wania lub umorzenie wszczętego już postępopostępo-wania o wykroczenie skarbowe, jeżeli ten sam czyn wypełnia jednocześnie znamiona przestępstwa pospolitego, a postępowanie karne o to przestępstwo zostało już prawomocnie zakończone wyrokiem skazującym (art. 151 § 1 k.k.s.) albo wszczęte toczy się jako proces karny z urzędu (art. 151 § 2 k.k.s.). Z przytoczonej regulacji prawnej wynika, iż ustawodawca dokonał odstępstwa od zasady legalizmu na rzecz celowości ścigania przy czynach drobniejszej natury ze względu na absorpcję w wykony-waniu orzeczonych kar. Ponieważ w art. 8 k.k.s. przyjęto – podobnie jak w art.
10 k.w. – konstrukcję tzw. zbiegu idealnego czynu pospolitego i skarbowego z założeniem, że wykonaniu podlega jednak tylko kara najsurowsza, to przy zbiegu wykroczenia skarbowego z przestępstwem pospolitym można założyć realnie, że kara wymierzona za wykroczenie skarbowe może nie podlegać
wykonaniu ze względu na surową karę orzeczoną za przestępstwo powszech-ne. W takim wypadku prowadzenie postępowania w sprawie o wykroczenie skarbowe byłoby rzeczywiście niecelowe8. Odmowa wszczęcia lub umorzenie postępowania na podstawie art. 151 k.k.s. ma charakter fakultatywny, a pod-jęcie tego rodzaju decyzji jest możliwe wyłącznie w ramach prowadzonego postępowania przygotowawczego, zatem przepis art. 151 k.k.s. nie ma zastoso-wania w postępowaniu przed sądem. Podejmując decyzje o odmowie wszczęcia postępowania lub umorzeniu postępowania, organ procesowy powinien mieć na względzie dobro prawne chronione kodeksem karnym skarbowym, czyli interes finansowy Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu (art. 114 k.k.s.). Jak się wydaje z możliwości przewidzianej w art. 151 § 1 k.k.s., organ procesowy nie powinien skorzystać w sytuacji, gdy w wyroku skazującym sąd odstąpił od wymierzenia kary za przestępstwo pospolite pozostające w idealnym zbiegu z wykroczeniem skar-bowym, ponieważ w takim układzie nie dochodzi do wymierzenia kary, której surowość miałaby przesądzać o niecelowości ścigania karnego w sprawie o wy-kroczenie skarbowe9. Z kolei w przypadku art. 151 § 2 k.k.s. odmowa wszczęcia lub umorzenie postępowania powinno aktualizować się dopiero wówczas, gdy organ procesowy, z uwagi na stopień zaawansowania postępowania w sprawie o przestępstwo pospolite i wyniki przeprowadzonego postępowania dowo-dowego, może przewidywać, że w postępowaniu w sprawie o przestępstwo powszechne zapadnie orzeczenie skazujące na karę, która będzie surowsza niż ewentualna kara, która byłaby wymierzona w sprawie o wykroczenie skarbowe.
Streszczenie
Artykuł przedstawia wyjątki od zasady legalizmu występującej na gruncie polskiej pro-cedury karnej, które uregulowane są m.in. w ustawie o Odpowiedzialności osób nieletnich z 1982 r. Uprawnienia oraz obowiązki sędziego, który prowadzi to postępowanie wobec osoby nieletniej, nie zawsze umożliwiają wszczęcie i przeprowadzenie postępowania, które na ogół winno zakończyć się pociągnięciem sprawcy czynu do odpowiedzialności karnej.
Drugi paragraf porusza zagadnienie wyjątku od zasady legalizmu, które występuje w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia z 2001 r., oraz możliwości cofnięcia skargi upraw-nionego oskarżyciela jedynie przed wszczęciem postępowania sądowego o ten czyn. Kolejny paragraf opisuje nowatorskie próby przesunięcia odpowiedzialności za wykroczenia pospolite do
8 T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2009, s. 618.
9 L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2007, s. 737.
sfery odpowiedzialności karno-administracyjnej. Niestety, tego rodzaju występująca praktyka może nieść ze sobą niebezpieczeństwo pogwałcenia uprawnień oskarżonego/obwinionego, albowiem na gruncie odpowiedzialności administracyjnej – osobie, wobec której toczy się takie postępowanie, nie przysługuje koronne prawo oskarżonego w procesie karnym lub wykroczeniowym, którym to jest prawo do obrony i wiążące się z nim uprawnienia w zakresie obrony materialnej oraz formalnej. Poza tym w postępowaniu administracyjnym decyzje mają charakter najczęściej związany i podejmowane są wtedy, gdy spełnione zostaną określone przesłanki lub gdy dojdzie do powstania określonego stanu faktycznego. Nie występują w tymże postępowaniu chociażby takie instytucje, jak obrona konieczna znana procesowi karnemu, czy stan wyższej konieczności, które mogą w procesie karnym prowadzić do depenalizacji czynu lub uniemożliwiać nałożenie na sprawcę czynu stosownej kary. Na końcu rozważań opisane są przykłady wyjątków od zasady legalizmu obowiązującej w procesie karnym, a występujące w sprawach karnych skarbowych – na gruncie Kodeksu karnego skarbowego z 1990 r.
Summary
The above mentioned article presents the exceptions of the Legalism Principle in The Juvenile Procedure Act of 1982. The obligations and rights of the judge who conducts Juve-nile proceedings, which allow him to start the trial against juveJuve-nile defendant. The second paragraph concerns exceptions in The Code of Procedure in Cases of Petty Offences of 2001 – and the ability to withdraw the indictment against the defendant only before the trial starts.
The next paragraph concerns the new practice that appears in the legal system which tries to move the Petty Offences legal deeds to the penalty-administrative law. Unfortunately that practice brigs the risk of violation of the defendants rights during the criminal trial, because in administrative law do not exist the right which allow the accused person to defend on the right to defence basis. Besides, in administrative proceeding – the decision is made always when the needed facts appear. There are no exceptions like self defence or the state of major necessity., which actually can bring to depenalisation of the defendant. At the end – there are some thoughts about the proceeding presented in the Fiscal Criminal Code of 1990 and the exceptions of the Legalism Principle that appear in that kind of penalty procedural law.
Bibliografia
literatura
1. Grzegorczyk T., Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2009.
2. Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009.
3. Szumiło-Kulczycka D., Prawo administracyjno-karne, Zakamycze 2004.
4. Wilk L., Zagrodnik J., Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2007.
nota o autorze
Wojciech Jankowski – dr, adiunkt w Zakładzie Postępowań Karnych Szcze-gólnych w Katedrze Postępowania Karnego i Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.
Zakład Postępowania Karnego, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu