Zasada legalizmu a reakcja Policji na popełnione przestępstwo
III. Postępowanie sprawdzające i czynności sprawdzające
Kluczowego momentu procesu karnego, a mianowicie jego podstawy, dotyczą postępowanie/czynności sprawdzające. Przyjąć należy, że wdrożenie tej instytucji uzasadnia każda informacja, która w odniesieniu do możliwości popełnienia przestępstwa mieści się pomiędzy domysłem a podejrzeniem. Co prawda art. 307 § 1 zdanie 1 k.p.k. prima facie wskazuje na fakultatywność podejmowanych czynności poprzez użycie sformułowania „można”, to jednak kategorycznie opowiedzieć się należy za obligatoryjnym charakterem tej instytu-cji. Ilekroć bowiem zachodzi rzeczywista potrzeba dokonania sprawdzeń, organ procesowy zobowiązany jest wdrożyć właśnie ten tryb. Za takim stanowiskiem przemawia wzgląd na respektowanie zasady legalizmu, a jednocześnie na nie-dopuszczenie do wszczęcia bezpodstawnego postępowania przygotowawczego.
Zasadnicze znaczenie dla dalszych rozważań ma konstatacja, że odmienności pomiędzy działaniami podejmowanymi w trybie art. 307 § 1 k.p.k., a art. 307
§ 5 k.p.k., uzasadniają stwierdzenie, że niezbędnym jest rozróżnienie pomiędzy czynnościami sprawdzającymi a postępowaniem sprawdzającym15. Postępowanie sprawdzające podejmowane jest w związku ze złożonym oficjalnym zawiado-mieniem16, czas jego trwania ograniczony jest terminem trzydziestu dni (liczony
14 Więcej zob. A. Choromańska, Czy przełożony policjanta prowadzącego postępowanie przygotowawcze uprawniony jest do reasumpcji decyzji o wszczęciu dochodzenia?, Policja.
Kwartalnik Kadry Kierowniczej Policji 2012, nr 4, s. 98–100.
15 Por. T. Grzegorczyk, Postępowanie przygotowawcze w nowym kodeksie postępowania karnego i sytuacja w nim podejrzanego, Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 1, Warszawa 1997, s. 23.
16 Zawiadomienie pochodzi od osoby fizycznej lub prawnej i stanowi skierowaną do organów ścigania informację – złożoną osobiście do protokołu lub przesłaną pisemnie – o fakcie popełnienia przestępstwa. Może być ono wynikiem obowiązku społecznego, określonego w art. 304 § 1 k.p.k., bądź obowiązku prawnego denucjacji przestępstwa i jego sprawcy – art. 240 k.k. oraz art. 304 § 2 k.p.k. W myśl art. 304a k.p.k. sporządza się wspólny protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze
jest właśnie od daty uzyskania zawiadomienia)17, a zakończenie musi przybrać postać formalnej decyzji w postaci postanowienia o wszczęciu procesu karnego lub zaskarżalnego postanowienia o odmowie wszczęcia (art. 307 § 1 k.p.k.).
Z kolei w przypadku badania własnych informacji sugerujących możliwość popełnienia przestępstwa, informacji z tzw. białego wywiadu, czy też innych źródeł niespełniających wymogu formalnego zawiadomienia o przestępstwie (np. anonimy), organ ścigania nie wszczyna postępowania sprawdzającego, lecz podejmuje nieformalne czynności sprawdzające, określane czasami mianem quasi postępowania sprawdzającego (art. 307 § 5 k.p.k.).
Istotą czynności podejmowanych w trybie art. 307 k.p.k. jest zatem roz-strzygnięcie wątpliwości co do podstawy wszczęcia procesu, a wyłącznym celem podejmowanych działań – zebranie danych niezbędnych do usunięcia tych wątpliwości.
Naturalnie organem uprawnionym do prowadzenia czynności w trybie art. 307 § 1 k.p.k. obok prokuratora jest także Policja i inne organy docho-dzeniowe. Podkreślić należy, że nowela do kodeksu postępowania karnego
świadka – w każdym przypadku oficjalnego zawiadomienia o przestępstwie przez obywatela. Wyjątek stanowią: sytuacja określona w art. 185a § 2 k.p.k. oraz przypadki samooskarżeń (w myśl § 4 pkt 6 Wytycznych nr KGP przed sporządzeniem protokołu z przyjęcia zawiadomienia od sprawcy przestępstwa uprzedza się zawiadamiającego o odpowiedzialności karnej określonej w art. 238 k.k., a następnie po sporządzeniu protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie przesłuchuje zawiadamiającego w charakterze podejrzanego albo występuje do prokuratora z wnioskiem o przesłuchanie, jeżeli postępowanie przygotowawcze powinno być prowadzone w formie śledztwa lub zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania). Jeżeli zawiadamiającym jest osoba niewładająca językiem polskim, protokół z tej czynności sporządza się z udziałem tłumacza, a jeżeli głucha, niema lub głuchoniema – daktylologa. W § 4 pkt 5 Wytycznych nr 3 KGP czytamy, że zgodnie z art. 204 § 1 pkt 1 k.p.k. można bez udziału daktylologa przyjąć od osoby głuchej lub niemej zawiadomienie o przestępstwie w formie pisemnej, a także przesłuchać taką osobę wyłącznie na piśmie. Nie można natomiast prowadzić postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia, jeśli podejrzany jest głuchy lub niemy albo niewidomy, co wynika z treści art. 325c pkt 2 k.p.k.
17 W przypadku ustnego zawiadomienia – wspomnianą datę stanowić będzie naturalnie data sporządzenia protokołu przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie, w przypadku zaś pisemnego zawiadomienia – data wpływu do organu procesowego (do prokuratury lub Policji).
z 10 stycznia 2003 roku18 zniosła obowiązek zawiadomienia prokuratora przez Policję o podjętych czynnościach sprawdzających.
Czynności podejmowane w ramach postępowania sprawdzającego mogą przybierać następujące formy:
1. Żądanie uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie (np. dostarczenia określonych doku-mentów w postaci akt postępowania dyscyplinarnego lub wewnętrznych przepisów służbowych).
2. Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie przez przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej.
3. Dokonanie sprawdzenia faktów przez sam organ (np. wywiady, rozmowy, obserwacje, także pod kątem ewentualnych okoliczności wyłączających postępowanie – przesłanek ujemnych).
Wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r.
w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez poli-cjantów (dalej Wytyczne nr 3)19 wymieniają drobiazgowo dopuszczalne do przeprowadzenia czynności w trybie art. 307 k.p.k., a mianowicie:
1. Skierowanie do odpowiedniej instytucji pisemnego żądania udzielenia w wyznaczonym terminie informacji o określonym fakcie lub zdarzeniu.
2. Przyjęcie od przedstawiciela pokrzywdzonej instytucji lub organu kontroli pisemnych lub ustnych i udokumentowanych w notatce urzędowej uzupełniających informacji.
3. Zażądanie od zawiadamiającego przedstawienia w wyznaczonym terminie dodatkowych dokumentów albo informacji niezbędnych dla prawidłowej oceny zdarzenia.
4. Uzyskanie od osoby pokrzywdzonej kopii posiadanej przez tę osobę dokumentacji medycznej, istotnej dla oceny zdarzenia, którego do-tyczy zawiadomienie o przestępstwie, w szczególności skierowania do szpitala, innego zakładu opieki zdrowotnej lub osoby udzielającej świadczeń zdrowotnych poza zakładem, skierowania na badania
dia-18 Ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 17, poz. 155).
19 Wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów (Dz.Urz. KGP z 2012 r., poz. 7).
gnostyczne i konsultacje, zaświadczenia, orzeczenia, opinii lekarskiej, karty przebiegu ciąży oraz karty informacyjnej z leczenia szpitalnego.
5. Skierowanie do prokuratora wniosku o wystąpienie do odpowiedniego podmiotu leczniczego o udostępnienie dokumentacji medycznej istotnej dla oceny zdarzenia, którego dotyczy zawiadomienie o przestępstwie, w szczególności dokumentacji medycznej indywidualnej wewnętrznej w postaci historii zdrowia i choroby oraz historii choroby, pod wa-runkiem, że potrzeba dostępu jest związana z celem prowadzonego postępowania.
6. Skierowanie do właściwej instytucji żądania przeprowadzenia kontroli w określonym zakresie.
7. Udokumentowanie dla potrzeb postępowania przygotowawczego in-formacji uzyskanych w wyniku czynności operacyjno-rozpoznawczych.
Szczególną uwagę zwrócić należy na ostatnią ze wskazanych form wery-fikacji pierwszych informacji o przestępstwie. W punkcie 3 § 6 Wytycznych nr 3 KGP stwierdza się, a nawet poprzez użycie zwrotu ,,przede wszystkim”, wyraźnie podkreśla wykorzystywanie czynności operacyjnych przy do-konywanych sprawdzeniach (,,w razie potrzeby weryfikowania informacji o przestępstwie uzyskanej z innego źródła niż zawiadomienie o przestępstwie, np. własnych informacji Policji nasuwających przypuszczenie popełnienia przestępstwa, sprawdzeń dokonuje się przede wszystkim poprzez wykonanie odpowiednich czynności operacyjno-rozpoznawczych”)20. Na tym tle wyłania się pytanie o istotę takowych czynności operacyjnych. Wydaje się, iż przyjąć należy, że są to klasyczne czynności operacyjne, a jedyną ich cechą szczególną jest przyświecający im cel – zbadanie danej sytuacji pod kątem zaistnienia uzasadnionego podejrzenia przestępstwa. Zatem przykładem tych czynności mogą być rozpytania, analiza materiałów źródłowych, obserwacja, a nawet praca z osobowymi źródłami informacji.
Czynności określone w art. 307 k.p.k. podejmowane są przed wszczęciem śledztwa lub dochodzenia, dlatego też nie mają one co do zasady charakteru procesowego, a tym samym ich dokumentowanie nie podlega reżimowi działu
20 Także § 37 punkt 5 uchylonego Zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców (Dz.Urz. KGP z 2005 r., nr 1, poz. 1) w sposób jednoznaczny stanowił, że czynności sprawdzające mogą przybrać postać działań operacyjnych.
VI kodeksu postępowania karnego regulującego czynności procesowe. Wyjątek stanowią następujące czynności wymagające sporządzenia protokołu:
1. Przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie.
2. Przyjęcie (cofnięcie) wniosku o ściganie.
3. Przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej w celu uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie.
Z czynności wykonywanych w ramach postępowania sprawdzającego spisuje się więc – co do zasady – notatki urzędowe.
Zatem, jeżeli w wyniku czynności prowadzonych na podstawie art. 307 k.p.k. zgromadzony zostanie materiał uzasadniający w sposób wystarczający, by stwierdzić podejrzenie popełnienia przestępstwa, przy jednoczesnym braku przesłanek ujemnych, zasadnym będzie wszczęcie postępowania przygoto-wawczego.
Wydanie postanowienia o wszczęciu po przeprowadzeniu postępowania sprawdzającego powoduje, iż decyzja o wszczęciu jest jednocześnie decyzją kończącą czynności w trybie art. 307 k.p.k. oraz decyzją inaugurującą postępo-wanie karne. Jak słusznie zauważa Marek Chrabkowski21, instytucja czynności sprawdzających zapobiega niepotrzebnemu i krzywdzącemu wciąganiu obywateli w krąg procesu. Zaoszczędza też czas i eliminuje zbędne wydatki, dzięki czemu realizuje zasadę szybkości i ekonomiki procesowej. Przede wszystkim jednak jest pomocną w zakresie podjęcia właściwej decyzji w kwestii wszczęcia postępowania.
Jest to instrument ważny w wymiarze praktycznym, pozwalającym na „odsianie ziaren od plew”. Pozwala z jednej strony na wyeliminowanie niezasadnych decyzji o wszczęciu postępowania przygotowawczego, a z drugiej strony także na elimi-nację naruszających zasadę legalizmu niezasadnych decyzji o odmowie wszczęcia postępowania. Decyzja o wszczęciu postępowania przygotowawczego, nawet po-przedzona czynnościami sprawdzającymi, jest więc decyzją niekończącą postępo-wania, a wręcz przeciwnie powodującą „przejście” postępowania do kolejnej fazy.
Przyjąć należy, że w sytuacji, gdy podejrzenie zostanie uzasadnione w trakcie prowadzenia czynności w trybie art. 307 k.p.k., a zajdzie wypadek niecierpiący zwłoki, w kontekście konieczności zabezpieczenia śladów i dowodów, przy braku przeszkód prawnych, postępowanie sprawdzające może przerodzić się w postępowanie w niezbędnym zakresie, uregulowane w art. 308 k.p.k., bądź w czynności zabezpieczające (art. 17 § 2 k.p.k.).
21 M. Chrapkowski, Pomocnik dochodzeniowa, Pomorska Policja 2006, nr 1, s. 7.
Z kolei w sytuacji, gdy podstawą do prowadzenia czynności w trybie art.
307 k.p.k. były materiały własne Policji albo anonimowe doniesienie, a postępo-wanie nie dostarczyło podstaw do jego wszczęcia, policjant sporządza notatkę urzędową uzasadniającą odstąpienie od wszczęcia (§ 6 pkt 7 i 8 Wytycznych nr 3 KGP). O sposobie załatwienia doniesienia anonimowego Policja zawiadamia prokuratora tylko wówczas, gdy do Policji przekazał je prokurator.
Naturalnie w przypadku postępowania sprawdzającego, prowadzonego na podstawie oficjalnego zawiadomienia o przestępstwie, brak podstaw do wszczęcia powodować będzie podjęcie decyzji o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
Wszczęcia postępowania przygotowawczego należy odmówić więc wówczas, gdy zachodzą równocześnie następujące warunki:
1. Organy ścigania dysponują oficjalnym zawiadomieniem o przestęp-stwie (w formie pisemnego zawiadomienia lub protokołu przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie).
2. Nie wykonano czynności o charakterze procesowym wszczynających postępowanie.
3. Brak jest podstawy faktycznej do wszczęcia dochodzenia lub śledztwa albo wystąpiły ujemne przesłanki procesowe (tzw. formalne przeszkody procesowe).
W świetle obowiązujących przepisów postanowienie o odmowie wszczęcia wydaje prokurator albo Policja, przy czym postanowienie wydane przez Po-licję zatwierdza prokurator. Prokurator, podejmując decyzję o zatwierdzeniu wydanego przez Policję postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa, bada w szczególności, czy istotnie brak jest podstaw do wszczęcia postępowania i czy rozważono wszystkie okoliczności podniesione w zawiadomieniu o prze-stępstwie.
Decyzja o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia musi być wyda-na w formie postanowienia. Postanowienie odmawiające wszczęcia śledztwa jest uzasadniane z urzędu, natomiast postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia nie wymaga uzasadnienia (art. 305 § 3 k.p.k.). Ponadto powinno zawierać: oznaczenie wydającego postanowienie, datę wydania, wskazanie sprawy oraz kwestii, której postanowienie dotyczy, a także podstawę prawną.
Po zatwierdzeniu postanowienia (art. 305 § 3 k.p.k.) prokurator powia-damia osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie oraz ujawnionego pokrzywdzonego (art. 305 § 4
k.p.k.). Odrębnym pismem należy zawiadomić o odmowie wszczęcia osobę zawiadamiającą, jeżeli nie jest nią pokrzywdzony.
Postępowanie sprawdzające może zostać podjęte na zasadzie art. 327 § 1 k.p.k.
Prokurator wydaje ponadto postanowienie o odmowie wszczęcia postępo-wania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe, nie znajdując w wyniku przeprowadzonych czynności sprawdzających podstaw do wszczęcia z urzędu postępowania przygotowawczego. Poucza wówczas pokrzywdzonego o prawie do złożenia aktu oskarżenia, ze wzmianką, że w wypadku wniesienia prze niego prywatnego oskarżenia materiały sprawy zostaną na jego żądanie przesłane sądowi.
Gdy w toku postępowania sprawdzającego okaże się, że czyn będący jego przedmiotem stanowi wykroczenie, wydaje się postanowienie o odmowie wszczęcia, chyba że czyni to prokurator. Dalszy tok postępowania regulują przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia22.
Rekapitulując czynności sprawdzające prowadzone przez Policję, mogą się one zakończyć w następujący sposób:
1. Wydanie postanowienia o wszczęciu dochodzenia – Policja lub pro-kurator.
2. Wydanie postanowienia o wszczęciu śledztwa (na podstawie art. 305
§ 3 organem uprawnionym do wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa jest jedynie prokurator, postępowanie prowadzone jest dalej bądź przez prokuratora, bądź zostaje powierzone do prowadzenia w całości bądź w części Policji).
3. Wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygo-towawczego (śledztwa/dochodzenia).
4. Sporządzenie notatki urzędowej – tzw. odstąpienie od wszczęcia.
5. Podjęcie czynności w trybie art. 308 k.p.k. lub art. 17 § 2 k.p.k.
6. Przekazanie sprawy innemu organowi.
Wskazane formy zakończenia czynności w trybie art. 307 k.p.k. stanowią implikację merytorycznej oceny kwestii dopuszczalności ścigania karnego. Oce-na ta musi niewątpliwie cechować się rzetelnością i obiektywizmem. Szerokie pojmowanie legalizmu powoduje bowiem, że organy procesowe (w tym i Policja)
22 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2013 r., poz. 395 j.t.).
obok podejmowania ścigania karnego w każdej sytuacji faktycznej i prawnej dopuszczalności, zobowiązane są także do odpowiedzialnego23 dokonywania właśnie owej oceny dopuszczalności ścigania karnego.