Tytułem wstępu

Zasada legalizmu wprowadza dyrektywę, w myśl której organy powołane do ścigania przestępstw mają ustawowy obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia postępowania karnego o czyn ścigany z urzędu¹. Obowiązek ścigania został tu sformułowany w formie kategorycznego nakazu (normatywnej powinności) pod-jęcia przez organy procesowe określonego działania, polegającego na wdrożeniu ścigania karnego przez wszczęcie i przeprowadzenie postępowania przygotowaw-czego, gdy z posiadanych przez nie informacji wynika, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa (art. 10 § 1 w zw. z art. 303 k.p.k.)². Zasada

1 Przeciwieństwem tak rozumianej zasady legalizmu jest zasada oportunizmu, w myśl której organy procesu karnego wszczynają i przeprowadzają postępowanie karne w zależności od uznania, czy wymaga tego interes społeczny. Por. M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1971, s. 268; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2003, s. 127 i n.; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, wyd. 4, Warszawa 1998, s. 285.

2 Co ważne, zasadę legalizmu A. Murzynowski odnosi do całego postępowania, gdyż prowadzone jest ono przez organy państwa aż do wydania orzeczenia materialnego we wszystkich wypadkach popełnienia przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego.

Zob. A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, wyd. 3, Warszawa 1994, s. 147.

Tym samym w polskim procesie karnym obowiązek przestrzegania zasady legalizmu ma charakter wyraźnie globalny, co znaczy, że dotyczy wszystkich stadiów postępowania i odnosi się nie tylko tradycyjnie do organów ścigania, lecz odpowiednio również do

ta stanowi więc przejaw tradycyjnego podporządkowania procesu karnego celowi realizacji norm prawa karnego materialnego, gdyż nakazuje wszczynać i kontynuować postępowanie niezależnie od interesów i stanowiska pokrzyw-dzonego. Jak bowiem podkreśla W. Daszkiewicz: „Eksponowanie służebnej roli procesu karnego wobec nadrzędnego celu, którym jest realizacja norm prawa karnego materialnego, charakteryzuje teorię klasyczną, według której proces sprowadza się do techniki realizacji prawa materialnego, a sprawiedliwa procedura to taka, która zapewnia zgodność rozstrzygnięć z normami takiego prawa”³. Obowiązek wszczęcia postępowania rodzi się w momencie, kiedy można przyjąć hipotezę, że popełniono przestępstwo, a hipoteza ta znajduje oparcie w wiadomościach (wiedzy) dotyczących określonego zdarzenia faktycznego (tzw.

podstawa faktyczna wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, czyli faktyczna zasad-ność ścigania w rozumieniu zasady legalizmu). Jak zauważa M. Cieślak, „w myśl zasady legalizmu wiarygodna wiadomość o popełnieniu przestępstwa jest racją warunkującą w sposób konieczny wszczęcie i przeprowadzenie postępowania;

w myśl zasady oportunizmu zaś – jest ona jedynie warunkiem niezbędnym, lecz bynajmniej niewystarczającym (…) gdyż wymagany jest jeszcze warunek drugi, w postaci uznania społecznej celowości przeprowadzenia postępowania karnego”⁴. Zatem w zależności od stopnia wiarygodności uzyskanej informacji wskazać można określone „modele” reakcji na przestępstwo:

1. Formalne wszczęcie postępowania (art. 303 k.p.k.).

2. Postępowanie sprawdzające (art. 307 § 1 k.p.k.).

3. Czynności sprawdzające (art. 307 § 5 k.p.k.).

sądów. Także M. Rogacka-Rzewnicka podkreśla, że „W odniesieniu do procesowych organów ścigania obowiązek ten polega na wszczęciu i przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego o czyn ścigany z urzędu; w odniesieniu do oskarżyciela publicznego – także na wniesieniu i popieraniu oskarżenia o czyn ścigany z urzędu; w odniesieniu do sądu – na zakończeniu postępowania karnego orzeczeniem rozstrzygającym kwestię odpowiedzialności karnej”. Zob. M. Rogacka-Rzewnicka, Oportunizm ścigania przestępstw – wybrane aspekty teoretyczne, Prok. i Pr. 2004, nr 11–12, s. 57–58. Dodać wypada, że w przeciwieństwie do obecnego szerokiego zakresu zasady legalizmu, przepis art. 5 § 1 kodeksu postępowania karnego z 1969 r. wskazywał jedynie, iż oskarżyciel publiczny ma obowiązek wszczęcia postępowania o przestępstwo ścigane z urzędu, a zatem ograniczał działanie zasady legalizmu wyłącznie do kwestii wszczęcia postępowania przygotowawczego.

3 W. Daszkiewicz, Proces karny. Część ogólna, Warszawa – Poznań 1994, s. 44.

4 M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 291.

4. Czynności niecierpiące zwłoki (art. 308 § 1 k.p.k.).

5. Czynności w trybie art. 17 § 2 k.p.k.

Przy czym określony sposób reakcji na przestępstwo uzależniony jest od takich czynników, jak:

1. Wiarygodność źródła.

2. Charakter źródła (procesowy, operacyjny).

3. Wiarygodność informacji (obiektywna przekonywalność, autentycz-ność).

4. Jakość informacji.

5. Ocena prawna (dopuszczalność i faktyczna zasadność ścigania).

Powyższe determinanty określić można jako zespół danych, które obiek-tywnie uprawdopodabniają popełnienie przestępstwa, a subiekobiek-tywnie rodzą przekonanie organu ścigania, że miało ono miejsce lub jego wystąpienie jest wysoce prawdopodobne. Naturalnie różnorakie kompilacje tych czynników będą rzutowały na rodzaj i charakter czynności podejmowanych przez organy ścigania. Przedmiot rozważań niniejszego opracowania stanowić będą zatem procedury (strategie) reakcji na przestępstwo tworzące swoisty algorytm czynności podejmowanych w zależności od kombinacji wskazanych wyżej czynników. Podkreślić przy tym należy, iż względem organów postępowania przygotowawczego obowiązki, jakie nakłada zasada legalizmu zależne są od zaistnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Ujmując rzecz precyzyjniej, obowiązek wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego uwarunkowany jest zaistnieniem faktycznych podstaw ścigania oraz brakiem przeszkód, z którymi przepisy prawa łączą odmowę wszczęcia postępowania lub nakaz jego umorzenia⁵.

Dolegliwość formalnego procesu karnego dla uczestników postępowania karnego (nie tylko stron, ale i np. świadków, czy nawet organów procesowych) oraz – rzecz istotna – wiążące się z tym nakłady finansowe i osobowe uza-sadniają wymóg uruchomienia procesu wyłącznie w sytuacjach zasadnych.

Naturalnie nie może tu być mowy o swoistej uznaniowości, nadmierna rygorystyczność w przedmiocie wszczęcia procesu mogłaby skutkować pozo-stawieniem znacznej części czynów wymagających interwencji prawno-karnej bez należytej reakcji. Zatem niezmiernie ważkie jest właściwe określenie ,,momentu”, którego przekroczenie czyni zasadnym wszczęcie i prowadzenie

5 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 126.

postępowania karnego. Moment uzasadniający wszczęcie procesu karnego to uzyskanie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Jak już wcześniej wspomniano, w doktrynie procesu karnego podkreśla się złożoność podstawy procesu, która obejmuje element obiektywny w postaci danych (informacji) i element subiektywny, tworzony oceną uzyskanych materiałów.

Kwestia oceny materiałów wskazujących na możliwość popełnienia prze-stępstwa ma charakter złożony, co wynika z faktu, iż primo – odwołuje się do wewnętrznych przeżyć w przedmiocie możliwości popełnienia przestępstwa, secundo – dotyka zarówno zagadnień faktycznych, jak i prawnych. Ustawa, mówiąc o podejrzeniu uzasadnionym, wymaga tym samym, ażeby było ono oparte na racjonalnych przesłankach. Wymogu tego zatem nie spełnia pojawie-nie się domysłu, plotki, czy też pojawie-nieokreślonego przypuszczenia⁶. Wiadomości wskazujące w sposób wiarygodny na popełnienie czynu, muszą okazać się na tyle konkretne, aby już przy wszczęciu możliwe było określenie kwalifikacji prawnej czynu, co ma także znaczenie dla wyboru i przyjęcia odpowiedniej formy postępowania przygotowawczego⁷.

Uzyskanie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa jako stanu będącego podstawą do wydania postanowienia o wszczęciu procesu karnego musi być ponadto rozpatrywane przez pryzmat skodyfikowanych w art. 17 k.p.k. przesłanek procesowych.

II. Kompetencje Policji a formalne wszczęcie