Zasada legalizmu a reakcja Policji na popełnione przestępstwo
II. Kompetencje Policji a formalne wszczęcie postępowania przygotowawczego
Adresatem ustawowego nakazu wszczęcia postępowania przygotowawczego jest każdy organ uprawniony do jego prowadzenia. Ustawodawca w art. 303 k.p.k. używa bowiem sformułowania: „jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się (…) postanowienie o wszczęciu” (tzw.
wszczęcie formalne), bez wskazania konkretnych podmiotów uprawnionych
6 W. Grzeszczyk, Postępowanie przygotowawcze w kodeksie postępowania karnego, Kraków 1998, s. 48.
7 Ibidem, s. 52 i n.; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego.
Komentarz, t. II, Warszawa 1999, s. 29 i n.
do wydania tej decyzji. Kwestię tę doprecyzowują: art. 298 § 1 k.p.k. – „Po-stępowanie przygotowawcze prowadzi lub nadzoruje prokurator, a w zakresie przewidzianym w ustawie prowadzi je Policja” oraz art. 305 § 3 k.p.k. i art. 311
§ 1 k.p.k. – „prokurator wszczyna” i „prowadzi śledztwo”, a także art. 325a § 1 k.p.k. – „Dochodzenie prowadzi Policja lub organy, o których mowa w art.
312, chyba że prowadzi je prokurator”. Przywołane przepisy nie pozostawiają wątpliwości, że Policja posiada uprawnienie w kwestii wydawania postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego wyłącznie w formie dochodzenia.
Postanowienie o wszczęciu dochodzenia, wydane przez policjanta prowa-dzącego postępowanie przygotowawcze, nie wymaga uzasadnienia (art. 325e
§ 1 k.p.k.) i co ważne – nie jest zatwierdzane przez prokuratora (art. 325e
§ 1a k.p.k.). Ustawodawca nie wymaga także powiadomienia prokuratora o wszczęciu dochodzenia (art. 325e § 3 k.p.k.), co oznacza w praktyce wyłą-czenie systematycznego nadzoru prokuratora nad dochodzeniem.
Jeżeli jednak prokurator wyda postanowienie o wszczęciu dochodzenia, to przyjąć należy, że przy powierzeniu go Policji, tak jak przy śledztwie, zastoso-wanie mieć będzie art. 311 § 3–5 k.p.k., w szczególności w zakresie czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem posta-nowienia o przedstawieniu zarzutów i zamknięciem dochodzenia.
Tytułem uzupełnienia warto też wspomnieć, że przepisy kodeksu postę-powania karnego przewidują możliwość zamieszczenia decyzji o wszczęciu w protokole wskazanym w art. 304a k.p.k., a mianowicie we wspólnym protokole z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej (art. 325e § 1 k.p.k.)8.
W przypadku, gdy Policja otrzyma zawiadomienie o przestępstwie, wobec którego prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, bez względu
8 Rozwiązanie to, choć miało służyć usprawnieniu i ekonomizacji czynności podejmowanych w dochodzeniu, całkowicie zostało zignorowane przez praktykę. Co ciekawe, ustawodawca dopuszcza umieszczenie w przedmiotowym protokole także decyzji o odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu (bez uzasadnienia).
Wydaje się, iż wdrożenie tej regulacji do stosowania przyczyniłoby się do tzw. wtórnej wiktymizacji pokrzywdzonego, poprzez – ujmując rzecz kolokwialnie – „załatwienie sprawy jednym papierkiem”. Poza tym odnosząc się do tej kwestii czysto formalnie – druk Protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie Ms-62, jakim dysponuje Policja, w żaden sposób nie przewiduje takich rozwiązań.
na postać zawiadomienia9, przekazuje je prokuratorowi, który po rozpatrzeniu może podjąć jedną z możliwych decyzji procesowych (art. 304 § 3 k.p.k.):
1. Wydać postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, bez przeprowa-dzania postępowania sprawdzającego lub po jego przeprowadzeniu10. 2. Wydać postanowienie o wszczęciu śledztwa i prowadzić je osobiście.
3. Wydać postanowienie o wszczęciu śledztwa i powierzyć śledztwo do prowadzenia Policji lub innemu organowi uprawnionemu do prowa-dzenia postępowania przygotowawczego w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa.
4. Przekazać zawiadomienie o przestępstwie Policji i polecić jej przepro-wadzenie postępowania sprawdzającego oraz zobowiązać Policję – w zależności od jego wyników – do wydania postanowienia o odmowie wszczęcia lub przekazania mu materiałów postępowania sprawdzającego do decyzji związanej ze wszczęciem lub odmową wszczęcia.
5. Uznać, że śledztwo nie jest właściwą formą postępowania i przekazać zawiadomienie Policji celem przeprowadzenia dochodzenia.
Postanowienie o wszczęciu śledztwa zgodnie z przepisem art. 305 § 3 k.p.k.
zawsze wydaje prokurator. Prokurator także powiadamia osobę lub instytucję, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnionego pokrzywdzo-nego w trybie określonym w art. 305 § 4 k.p.k. Co ważne, postanowienie o wszczęciu śledztwa jest niezaskarżalne. Z kolei zgodnie z nowym brzmieniem przepisu art. 305 § 3 k.p.k. postanowienie o odmowie wszczęcia wydaje proku-rator albo Policja, przy czym postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator. Prokurator, podejmując decyzję o zatwierdzeniu wydanego przez Policję postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa, bada w szczególności, czy istotnie brak jest podstaw do wszczęcia postępowania i czy rozważono wszystkie okoliczności podniesione w zawiadomieniu o przestępstwie.
W myśl art. 305 § 4 k.p.k. o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa informuje się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła
9 Może to być forma: pisemna, utrwalona w protokole, przekazana za pomocą sieci teleinformatycznej, materiałów zawierających własne dane nasuwające przypuszczenie, że popełniono przestępstwo.
10 W myśl § 139 regulaminu prokuratorskiego w razie niepotwierdzenia się okoliczności wskazanych w treści anonimowego zawiadomienia (anonim nie stanowi formalnego zawiadomienia o przestępstwie) pozostawia się je bez biegu i bez wydawania postanowienia o wszczęciu śledztwa (lub dochodzenia).
zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego. I choć na decyzję tę nie przysługuje zażalenie, to wskazana instytucja zawiadomienia sprzyja realizacji zasady legalizmu, „upubliczniając wewnętrzny akt organów ścigania”11.
Postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego jest decyzją o szczególnej randze, formalnie inicjującą proces karny i precyzującą przedmiot postępowania. Nie znaczy to jednak, że przyjęty w postanowieniu opis czynu i kwalifikacja prawna są wiążące w dalszym postępowaniu. Ewentualna zmiana przedmiotu procesu nie spowoduje potrzeby wydania nowego postanowienia o wszczęciu. Modyfikacje w tym zakresie rzutować mogą wyłącznie na posta-nowienie o przedstawieniu zarzutów, a więc wyłącznie w fazie in personam (art.
314 k.p.k.) poprzez konieczność zmiany lub uzupełnienia zarzutów.
W doktrynie dominuje stanowisko, iż decyzja o wszczęciu postępowania powoduje stan nieodwracalny, posiada atrybut niezaskarżalności12. Jak słusznie konstatuje J. Łupiński, „Postanowienie o wszczęciu postępowania nie jest we-wnętrznym aktem porządkowym (…) o jego wydaniu zawiadamia się bowiem pokrzywdzonego i osobę, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie (…) decyzja o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa nawet wadliwa (niezasadna) jest rzeczywistością, której żadna decyzja odwołać nie może”13.
Jednoznacznie stwierdzić należy, że dopuszczenie reasumpcji decyzji o wszczęciu skutkowałoby komplikacjami w zakresie skutków prawnych decyzji reasumującej (powodowałoby to konkludentną odmowę wszczęcia postępo-wania, a tym samym skutkowałoby uprawnieniem dla pokrzywdzonego na zasadzie art. 459 § 1 k.p.k.) oraz do osłabienia gwarancji interesów pokrzyw-dzonego (np. status strony uzyskany przez pokrzywpokrzyw-dzonego, czy ustanowienie pełnomocnika po reasumpcji byłyby bezskuteczne), a także zawiadamiającego – art. 305 k.p.k. Ponadto powodowałoby naruszenie gwarancji poszanowania
11 W. Grzeszczyk, Postępowanie przygotowawcze…, s. 55 i n.
12 T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 392; R. Kmiecik, O reasumpcji wadliwych decyzji niekończących postępowania karnego, NP 1980, nr 7–8, s. 104; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 297–467, t. II, wyd. 2, 2004, s. 177. Odmienne stanowisko wyraził jedynie S. Wyciszczak, Z problematyki wszczęcia postępowania przygotowawczego, PiP 1973, nr 8, s. 13–14.
13 J. Łupiński, W kwestii reasumpcji postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2006, nr 1, s. 82.
legalizmu w procesie karnym i niosło niebezpieczeństwo nadużyć dla celów pozaprocesowych (np. statystycznych)14.