Dokumenty strategiczne / akty prawne regulujące zakres edukacji zdrowotnej na etapie

Na wstępie należy zwrócić uwagę na fakt, że przepisy prawa oświatowego nie są tworzone odrębnie tylko dla przedszkoli, co oznacza, że dotyczy ich większość przepisów odnoszących się do szkół. Stanowi o tym wprost art. 3 pkt 1 ustawy o systemie oświaty, który wskazuje, że ilekroć w przepisach jest mowa bez bliższego określenia o szkole, należy przez to rozumieć również przedszkola. Akty prawne obowiązujące zarówno w przedszkolu,

149

jak i w szkole można podzielić na akty prawa powszechnie obowiązującego (ustawy, rozporządzenia) oraz akty prawne wewnętrzne przedszkola lub szkoły (statut, program wychowawczy, program profilaktyczny), które nie mogą być sprzeczne z ustawą. Dlatego też pracę przedszkola i szkoły jako instytucji regulują akty prawne w postaci ustaw i rozporządzeń, a prawidłowe prowadzenie dokumentacji w tych instytucjach związane jest ze znajomością aktualnych przepisów prawa. Podstawowym dokumentem regulującym zakres i treści edukacji zdrowotnej jest podstawa programowa. Podstawa programowa, na której opierały swą pracę badane placówki, znajduje się w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego⁴¹⁸. W podstawie programowej istnieje zapis, że działalność edukacyjna szkoły jest określona przez (między innymi): program wychowawczy szkoły, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym, oraz program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów i potrzeb danego środowiska, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym. Natomiast brak jest zapisu o potrzebie istnienia wymienionych programów w przedszkolu. Opierając się jednak na podstawie programowej, w której uwzględniono treści z zakresu edukacji zdrowotnej, oraz na podstawach prawnych, przedszkola również mogą opracować i realizować program profilaktyczny. Bardzo ważne wydaje się zwrócenie uwagi na fakt, że zgodnie z nową podstawą programową, która obowiązuje od 1 września 2017 roku⁴¹⁹, zmieniły się wytyczne odnośnie do konieczności tworzenia programu wychowawczego i profilaktycznego szkoły.

Od września 2017 roku odrębne programy wychowawczy i profilaktyczny zastąpił jeden – wychowawczo-profilaktyczny. Obowiązek opracowania i realizowania jednego programu nie może polegać na połączeniu dotychczasowych programów w jeden dokument. Nowy dokument musi obejmować oprócz treści wychowawczych skierowanych do uczniów również treści i działania o charakterze profilaktycznym, dostosowane do potrzeb rozwojowych uczniów, koniecznie przygotowane na podstawie przeprowadzonej diagnozy potrzeb i problemów występujących w danej społeczności szkolnej, skierowane nie tylko do uczniów, ale również do nauczycieli i rodziców. Z kolei przedszkole nadal nie ma obowiązku opracowywania programu wychowawczo-profilaktycznego, o którym mowa w art. 26 ust. 1 ustawy – Prawo oświatowe. Jednakże we wstępie nowej podstawy programowej wychowania przedszkolnego po raz pierwszy wskazuje się nie tylko na zadania wychowawcze

418 Podstawa programowa z 27 sierpnia 2012 r. W 2016 roku w czasie pisania pracy w MEN rozpoczęto pracę nad nową podstawą programową, która jest aktualnie obowiązującą.

419 Podstawa programowa z 14 lutego 2017 r.

150

przedszkola, ale również na jego zadania profilaktyczne. Z kolei, jak wynika z przepisów prawa oświatowego, przedszkola mają obowiązek opracowania i realizowania programu wychowania przedszkolnego, a nie: programu wychowawczego. Zarówno przedszkola, jak i szkoły podstawowe zobligowane są również do tworzenia statutów. Statut jest aktem wewnętrznego prawa regulującym organizację pracy placówki i fundamentalne zasady jej działania. Kształt statutu określono w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. Nr 61, poz. 624 z późn. zm.). Rozporządzenie to zostało wydane na podstawie art. 60 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) i zawiera załączniki dotyczące zawartości statutów poszczególnych typów placówek publicznych, w tym przedszkola oraz szkoły podstawowej.

Aby uzyskać odpowiedź na pytanie, jakie dokumenty strategiczne oraz akty prawne dotyczące edukacji zdrowotnej regulują zakres kształcenia w przedszkolach i klasach I-III szkół podstawowych, postawiono dyrektorom placówek pytanie o podobnej treści (aneks nr 3 pyt. 1 i aneks nr 4 pyt. 1) oraz dokonano analizy dokumentacji wewnętrznej placówek. W tym miejscu warto zaznaczyć, że wywiady z dyrektorami odbywały się w innych placówkach aniżeli te, w których analizowano dokumentację wewnętrzną. Działanie to wynikało z losowego doboru próby badawczej do wywiadów i losowego do analizy dokumentacji, jak również pozwoliło na szersze spojrzenie na badaną tematykę.

Z przeprowadzonych wywiadów swobodnych z osobami pełniącymi w przedszkolach funkcje kierownicze wynika, że każde przedszkole za najważniejszy dokument regulujący zakres edukacji zdrowotnej uznaje podstawę programową wychowania przedszkolnego.

Przedstawiciele badanych placówek wskazywali również na statut przedszkola, jednakże zaznaczali, że statut zawiera mało treści zdrowotnych.

„Statut przedszkola też jest jednym z głównych dokumentów, w którym też są pewne zasady zdrowotne i o bezpieczeństwie, np. że nie przyprowadzamy chorego dziecka – to też nam reguluje statut”

– dyrektor przedszkola z gminy miejskiej Dodatkowo wspominano również o programach wewnątrzprzedszkolnych, w których w znacznym stopniu zawarte są treści związane z edukacją zdrowotną, jednakże żaden z dyrektorów nie wymienił konkretnej nazwy programu. Dyrektor przedszkola w gminie

151

wiejskiej trafnie wskazał również na ustawę o systemie oświaty jako dokument nadrzędny, w stosunku do którego podstawa programowa jest aktem wykonawczym.

„Zakres edukacji zdrowotnej w przedszkolu reguluje ustawa o systemie oświaty”

– dyrektor przedszkola w gminie wiejskiej Jak wynika z analizy, żaden z dyrektorów nie powołał się na dokument, jakim jest program wychowania przedszkolnego, chociaż po dokładniejszym sprawdzeniu w dokumentach przedszkola aż 3 z 4 placówek objętych badaniem w programach tych zawarło zagadnienia z zakresu edukacji zdrowotnej. Co prawda treści te nie były zbyt rozległe, ale zostały wyraźnie zaznaczone. Również żaden z dyrektorów placówek nie powołał się na koncepcję pracy przedszkola, mimo że tematyka zdrowotna była w niej poruszana.

Tabela 5. Dokumenty / akty prawne dotyczące edukacji zdrowotnej wymienione przez dyrektorów przedszkoli

Warstwa Dokumenty

Duże miasta Podstawa programowa wychowania przedszkolnego

Programy wewnątrzprzedszkolne

Gminy miejskie Podstawa programowa wychowania przedszkolnego Statut przedszkola

Gminy wiejskie Ustawa o systemie oświaty

Statut przedszkola

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego Gminy miejsko-wiejskie Statut przedszkola

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego Programy wewnątrzprzedszkolne

Źródło: Badania własne

Inaczej niż w przedszkolach przedstawia się sytuacja w szkołach podstawowych w województwie śląskim. Dyrektorzy szkół podstawowych podczas wywiadu swobodnego przedstawili, jakie dokumenty strategiczne regulują zakres edukacji zdrowotnej w szkole, którą reprezentują. Najczęściej wskazywano na program wychowawczy oraz program profilaktyki.

152

„My mamy dwa takie dokumenty. To jest Program wychowawczy i Program profilaktyki. Tam te treści są najbardziej wyeksponowane”

– dyrektor szkoły z gminy miejsko-wiejskiej

O podstawie programowej jako dokumencie określającym działalność edukacyjną szkoły poprzez szkolny program profilaktyczny i wychowawczy oraz dokumencie, w którym zawarte są treści zdrowotne, wspomniano tylko w szkole usytuowanej w gminie wiejskiej.

„Jeśli chodzi o akty prawne, to powiem szczerze, że nie wiem. Natomiast jeżeli chodzi o dokumenty, to podstawa programowa jest takim podstawowym dokumentem”

– dyrektor szkoły w gminie wiejskiej

Jednakże dyrektor tejże placówki przyznał w wywiadzie, że nie jest w stanie wskazać żadnych innych dokumentów regulujących zagadnienia z zakresu edukacji zdrowotnej w kierowanej przez siebie placówce. Dyrektorzy zgodnie uważają, że w programie profilaktycznym oraz wychowawczym treści z zakresu edukacji zdrowotnej są najbardziej

„wyeksponowane”. Zwraca się również uwagę na fakt, że statut szkoły zawiera niewiele treści zdrowotnych, a jeśli występują to są bardzo ogólne. Wydaje się, że niewskazanie podstawy programowej jako kluczowego dokumentu obejmującego zagadnienia zdrowotne może wynikać ze słabej znajomości tychże zagadnień przez osoby pełniące w szkołach funkcje kierownicze. Tezę tę można poprzeć również odpowiedziami dyrektorów na inne pytania dotyczące bezpośrednio treści zdrowotnych zawartych w podstawie programowej, na które dyrektorzy nie zawsze znali odpowiedź. Z kolei wskazanie na program wychowawczy i profilaktyczny świadczy o dobrej znajomości ich treści, co z kolei może wynikać z obowiązku ich opracowania oraz przestrzegania.

153

Tabela 6. Dokumenty / akty prawne dotyczące edukacji zdrowotnej wymieniane przez dyrektorów szkół podstawowych

Warstwa Dokumenty

Duże miasta Statut szkoły

Szkolny program wychowawczy Program profilaktyki

Gminy miejskie Podstawa programowa

Gminy wiejskie Program profilaktyki

Szkolny program wychowawczy Gminy miejsko-wiejskie Program profilaktyki

Program wychowawczy Statut szkoły

Źródło: Badania własne

Analiza dokumentacji wewnętrznej placówek pozwoliła na podejście do tematu z nieco innej strony. Dostęp do analizowanych dokumentów następował poprzez strony internetowe badanych placówek, na których to w specjalnych zakładkach znajdowały się ogólnodostępne dokumenty, jak również dzięki osobistym wizytom w placówce.

Z analizy wynika, że zarówno przedszkola, jak i szkoły podstawowe realizują cele i zadania określone w ustawie o systemie oświaty oraz przepisach wydanych na jej podstawie w podstawie programowej. W wypełnianiu zadań z zakresu edukacji zdrowotnej opierają się głównie na podstawie programowej i postępują zgodnie z jej zaleceniami. Stwierdzenie to poparte jest faktem, że na stronach internetowych znajdowały się załączniki do podstawy programowej, podczas osobistej wizyty placówki przedkładały do wglądu tenże dokument, a przy konstruowaniu szkolnych programów profilaktycznych i wychowawczych powoływano się na niego.

Analiza dokumentacji wewnętrznej przedszkoli w województwie śląskim wykazała, że oprócz podstawy programowej – dokumentami, w których poruszono tematykę zdrowotną, są również: statut przedszkola, koncepcja pracy przedszkola oraz program wychowania przedszkolnego, niestety często błędnie nazywany programem wychowawczym. Warto jednakże dodać, że w statucie przedszkola w każdej badanej placówce treści te były bardzo ogólne i było ich niedużo. Niewiele treści związanych z edukacją zdrowotną można było odnaleźć również w programach wychowania przedszkolnego oraz koncepcji pracy przedszkola, która jest oparta na celach i zadaniach zawartych w aktach prawnych: ustawie o systemie oświaty oraz aktach wykonawczych do ustawy, w tym w szczególności

154

w podstawie programowej wychowania przedszkolnego. Trzy z czterech badanych przedszkoli w swoich programach wychowania przedszkolnego zawarło treści zdrowotne.

Analiza wykazała również, że żadne z przedszkoli nie posiada programu profilaktycznego – pomimo dowolności w jego opracowaniu i realizowaniu.

Tabela 7. Dokumenty / akty prawne dotyczące edukacji zdrowotnej zidentyfikowane na podstawie analizy dokumentacji przedszkoli

Warstwa Dokumenty

Duże miasta Podstawa programowa wychowania przedszkolnego

Program wychowania przedszkolnego Statut przedszkola

Koncepcja pracy przedszkola

Gminy miejskie Podstawa programowa wychowania przedszkolnego Statut przedszkola

Program wychowania przedszkolnego Koncepcja pracy przedszkola

Gminy wiejskie Podstawa programowa wychowania przedszkolnego Program wychowania przedszkolnego

Statut przedszkola

Koncepcja pracy przedszkola Gminy miejsko-wiejskie Statut przedszkola

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego Źródło: Badania własne

W odniesieniu do szkół podstawowych dokumentami wewnątrzszkolnymi, które zawierały treści z zakresu edukacji zdrowotnej, były: podstawa programowa, szkolny program profilaktyki oraz szkolny program wychowawczy. We wszystkich badanych szkołach najwięcej treści z zakresu edukacji zdrowotnej znajdowało się w programach profilaktycznych. Przy ich konstruowaniu podawane były również podstawy prawne, na których się opierano, m.in.: rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 stycznia 2003 roku w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem (Dz.U. Nr 26, poz. 226), ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485), ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. Nr 35, poz. 230 z późn. zm.), ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 10,

155

poz. 55), ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535).

Tabela 8. Dokumenty / akty prawne dotyczące edukacji zdrowotnej zidentyfikowane na podstawie analizy dokumentacji szkół podstawowych

Warstwa Dokumenty

Duże miasta Podstawa programowa

Szkolny program profilaktyczny Szkolny program wychowawczy

Gminy miejskie Podstawa programowa

Szkolny program profilaktyczny Szkolny program wychowawczy

Gminy wiejskie Podstawa programowa

Szkolny program profilaktyczny Szkolny program wychowawczy Gminy miejsko-wiejskie Podstawa programowa

Szkolny program profilaktyczny Szkolny program wychowawczy Źródło: Badania własne

Wnioski z analizy dokumentów strategicznych / aktów prawnych regulujących zakres edukacji zdrowotnej na etapie wychowania przedszkolnego i kształcenia wczesnoszkolnego

Analizując literaturę przedmiotu oraz badania dotyczące danej tematyki, nie natrafiono na takie, w których dokonywano by zestawienia dokumentów strategicznych / aktów prawnych regulujących zakres kształcenia z zakresu edukacji zdrowotnej na etapie wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej. Jak wynika z powyższej analizy, wszystkie placówki objęte badaniem opierają się na podstawie programowej i realizują treści z zakresu edukacji zdrowotnej zgodnie z jej zaleceniami. Każda szkoła podstawowa zobligowana ustawą o systemie oświaty do tworzenia programów profilaktycznych oraz wychowawczych zawarła w nich treści zdrowotne, jedynie szkoła z gminy wiejskiej nie zawarła treści zdrowotnych w opracowanym programie profilaktycznym. Wszystkie placówki opracowały również swoje statuty, ale pomimo dowolności w ich tworzeniu treści związane z edukacją zdrowotną w statutach przedszkoli pojawiały się sporadycznie i były zbyt ogólne, a w statutach szkół – poza jedną placówką – nie pojawiły się w ogóle. Wydaje się jednakże, że odpowiedzi dyrektorów, których zapytano o dokumenty strategiczne zawierające treści

156

z zakresu edukacji zdrowotnej, a regulujące zakres kształcenia w ich placówce, pozostawiają wiele do życzenia. Dyrektorzy właściwie wszystkich przedszkoli trafnie powoływali się na podstawę programową; wskazywali również na statuty przedszkoli, w których, jak się okazało, nie było zawartych treści zdrowotnych. Zapominano niestety o takich dokumentach jak koncepcja pracy przedszkola oraz program wychowawczy przedszkola, gdzie treści te faktycznie występowały. Pomimo możliwości opracowania przez przedszkola programu profilaktycznego żadna placówka nie podjęła się tego zadania. Na przedszkole nakłada się również obowiązek tworzenia statutu przedszkola. Dowolność tworzenia statutu jako aktu wewnętrznego prawa regulującego organizację pracy przedszkola i fundamentalnych zasad jego działania stwarza możliwość wplecenia w jego treści również zagadnień związanych z edukacją zdrowotną. Wydaje się, że pomimo elastyczności w tworzeniu statutu osoby pełniące w przedszkolach funkcje kierownicze nie skorzystały z tej możliwości, na co wskazuje ubóstwo treści zdrowotnych w tymże dokumencie. Dyrektorzy prawie wszystkich szkół zgodnie wymienili najważniejsze dokumenty strategiczne (program profilaktyczny, program wychowawczy), ale aż trzech z czterech dyrektorów podczas wywiadu nie powołało się na najważniejszy dokument – podstawę programową. Analiza dokumentacji wewnętrznej w badanych placówkach oświatowych wykazała również, że poza stosowaniem się do aktów prawnych powszechnie obowiązujących (ustawy, rozporządzenia) oraz wewnętrznych aktów prawnych (statut, program wychowawczy, program profilaktyczny) jedna placówka stworzyła również własny program zdrowotny. W dalszej części program ten, jak i wymienione wyżej dokumenty strategiczne zostały poddane analizie pod względem ilości oraz trafności doboru treści z zakresu edukacji zdrowotnej.

1.2. Analiza wewnętrznych programów profilaktycznych, programów wychowawczych,