Idea tworzenia przedszkoli oraz szkół promujących zdrowie w Polsce

Szkoła promująca zdrowie uwzględnia całościowe podejście do zdrowia, w której edukacja zdrowotna jest czymś więcej niż tylko realizacją programu. W ujęciu tym, realizowany program edukacji zdrowotnej jest tylko jedną z cech, obok której ważny jest etos szkoły czyli jej ukryty program oraz związek szkoły ze społecznością lokalną a przede wszystkim z rodzicami²⁰⁰.

Podstawą tworzenia szkół promujących zdrowie (SzPZ) jest koncepcja promocji zdrowia i wykorzystane w niej specyficzne podejście. Program Szkoła Promująca Zdrowie (SzPZ) jest realizowany w Polsce od 1992 r. Koncepcja i strategia SzPZ zostały przyjęte i zaadaptowane do polskiego systemu edukacji. Projekt ten uruchomił oddolne działania szkół oraz zainicjował tworzenie sieci szkół promujących zdrowie w całym kraju. Aktualnie sieci

200 E. Obodyńska, Działalność szkoły promującej zdrowie na rzecz współpracy ze środowiskiem lokalnym,

„Lider” 2005, nr 9, s. 10-12.

60

szkół promujących zdrowie istnieją we wszystkich województwach²⁰¹, a w szkołach tych panują warunki sprzyjające większej skuteczności oddziaływań z zakresu edukacji zdrowotnej.

Do wojewódzkich sieci SzPZ należą obecnie, poza szkołami różnych typów, również przedszkola, szkoły specjalne, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, bursy oraz domy wczasów dziecięcych.

Koncepcja szkoły promującej zdrowie (SzPZ) miała istotny wpływ na postrzeganie udziału szkoły w działaniach na rzecz zdrowia. Historia SzPZ w Europie liczy zaledwie trzy dekady, a w Polsce zaczęła rozwijać się dynamicznie w 1992 roku. Wyrosła z koncepcji promocji zdrowia oraz z ustaleń kilku międzynarodowych konferencji poświęconych szkolnej edukacji zdrowotnej. Koncepcję SzPZ opisano po raz pierwszy w 1989 roku, zaś w 1991 roku zostały zainicjowane przez WHO projekty pilotażowe pod nazwą „Zdrowa szkoła” w trzech krajach: w Polsce, Czechach i na Węgrzech. W 1992 roku powstała Europejska Sieć Szkół Promujących Zdrowie, która następnie zaczęła rozwijać się na całym świecie.

Sieć SHE (School for Health in Europe) ma przedstawicieli w 45 krajach europejskich, w tym we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Działaniom przyświecała teza, że „każde dziecko i młody człowiek ma prawo i powinien mieć możliwość uczyć się w szkole promującej zdrowie”. W 2008 roku Europejska Sieć Szkół Promujących Zdrowie zmieniła swoją nazwę na Szkoły dla Zdrowia w Europie (SHE). Mottem SHE stało się hasło: „Szkoły dla Zdrowia w Europie – działanie na rzecz lepszej szkoły prowadzi do lepszego życia”²⁰².

Koncepcja SzPZ opiera się na ogólnych założeniach promocji zdrowia, opisanych w Karcie Ottawskiej, ze szczególnym uwzględnieniem podejścia siedliskowego. Podstawą podejścia siedliskowego jest założenie, że „zdrowie jest tworzone i doświadczane przez ludzi w siedliskach ich codziennego życia, w miejscu, gdzie uczą się, pracują, bawią i kochają”.

W takim siedlisku ludzie kształtują środowisko oraz rozwiązują problemy związane ze zdrowiem. Siedlisko w promocji zdrowia jest całością – systemem społecznym, który zmienia się, aby poprawiać i doskonalić nasze zdrowie²⁰³.

201 Kryteria przynależności do Sieci Szkół Promujących Zdrowie, strona internetowa Regionalnego Ośrodka Metodyczno-Edukacyjnego Metis w Katowicach, https://www.metis.pl/content/view/86/42/ [dostęp:

01.09.2016].

202 B. Woynarowska, Szkoła promująca zdrowie, [w:] eadem (red.), Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania: podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2010, s. 376 (por. K. Kowalczewska-Grabowska, K. Borzucka-Sitkiewicz, Założenia i perspektywy rozwoju sieci Szkół Promujących Zdrowie (w kontekście systemowych zmian w obszarze edukacji zdrowotnej), [w:] D. Bilski (red.), Szkoła jako środowisko edukacji zdrowotnej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej i Nauk Społecznych, Łódź 2010, s. 171).

203 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna…, 2013, op. cit., s. 133.

61

Zdefiniowanie znaczenia terminu „szkoła promująca zdrowie” nie jest łatwe, ponieważ w praktyce każdy kraj i każda szkoła tworzą swoistą wizję i własną definicję na podstawie odmiennej sytuacji kulturowej, politycznej czy ekonomicznej. Głównym celem takiej szkoły jest zdrowy styl życia całej społeczności szkolnej. SzPZ opiera się na trzech wzajemnie ze sobą powiązanych poziomach, które tworzy klasa, szkoła, rodzina i społeczność lokalna. Według T. Williamsa koncepcja SzPZ jest intensyfikacją tego, czego dziecko nauczyło się podczas edukacji zdrowotnej w klasie, przez wspierające działania szkoły, rodziny i społeczności lokalnej, w której żyje. Działania promujące zdrowie podejmowane przez szkolę wykraczają więc poza jej mury. Wymaga to wspólnego działania z rodzicami oraz organizacjami funkcjonującymi w środowisku lokalnym²⁰⁴.

Opisany w strategicznym planie SHE na lata 2013-2016 termin „szkoła promująca zdrowie” odnosi się do szkoły, która systematycznie realizuje autorski program na rzecz zdrowia, dobrostanu psychicznego oraz rozwoju kapitału społecznego wszystkich uczniów, nauczycieli oraz innych pracowników szkoły. Całe środowisko szkolne jest uważane za element ważny dla promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej²⁰⁵.

Wraz z wprowadzeniem sieci Szkół dla Zdrowia w Europie, których koncepcja jest kontynuacją Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie, wprowadzono pewne zmiany w strukturze organizacyjnej oraz w założeniach dotyczących podstawowych celów i wartości.

W najnowszych dokumentach podano, że nadrzędnym celem SHE jest uczynienie koncepcji szkoły promującej zdrowie bardziej integralną częścią polityki edukacyjnej i zdrowotnej w Europie. Wymienia się pięć kluczowych wartości SHE, do których należą:

1. Równość. Wiąże się z zapewnieniem wszystkim równego dostępu do edukacji i zdrowia, co pozwala wyeliminować wszechobecne nierówności w zdrowiu.

2. Ciągłość i kontynuacja działań. Zdrowie, edukacja oraz rozwój to elementy ściśle ze sobą powiązane. Dzięki podejmowaniu działań z zakresu promocji zdrowia SzPZ przygotowują uczniów do pełnienia ról społecznych. Najlepsze efekty osiąga się, gdy działania prowadzone są przez dłuższy czas.

3. Włączanie. SzPZ doceniają różnorodność i tworzą społeczność, która wzajemnie się szanuje i obdarza zaufaniem. Podstawą działań są pozytywne relacje między uczniami, kadrą szkoły, rodzicami oraz społecznością lokalną.

204 E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, op. cit., s. 93-94.

205 Schools for Health in Europe, Plan strategiczny SHE na lata 2013-1016, strona internetowa Regionalnego Ośrodka Metodyczno-Edukacyjnego Metis w Katowicach, https://www.metis.pl/content/view/1824/43/ [dostęp:

04.05.2016].

62

4. Upodmiotowienie i rozwijanie kompetencji do działania. SzPZ zachęcają uczniów, pracowników i innych członków społeczności szkolnej do aktywnego udziału w ustalaniu celów zdrowotnych oraz do podejmowania działań, by te cele osiągnąć.

5. Demokracja. SzPZ działają na podstawie wartości demokratycznych, uczą poszanowania praw innych i brania odpowiedzialności za swoje decyzje²⁰⁶.

Podstawowe filary SHE to:

1. Całościowe podejście do zdrowia w szkole. Istnieje wyraźne powiązanie między zapisaną polityką szkoły a jej codzienną praktyką. Działania nie ograniczają się tylko do teorii, co przejawia się w:

 aktywnym uczestnictwie społeczności szkolnej w edukacji zdrowotnej

 braniu pod uwagę indywidualnych koncepcji dotyczących zdrowia uczniów

 tworzeniu szkolnej polityki na rzecz zdrowia

 tworzeniu prozdrowotnego środowiska fizycznego i społecznego szkoły

 rozwijaniu umiejętności życiowych członków społeczności szkolnej

 tworzeniu strategii współpracy szkoły z rodzicami i społecznością lokalną

 angażowaniu do współpracy pracowników i instytucji z obszaru ochrony zdrowia.

2. Uczestnictwo. Kształtowanie u wszystkich członków społeczności szkolnej poczucia współtworzenia tego, co dzieje się w szkole. Takie działanie gwarantuje skuteczność.

3. Jakość szkoły. SzPZ umożliwiają lepsze uczenie się i nauczanie. Zdrowi uczniowie uczą się lepiej, a zdrowi pracownicy pracują efektywniej i odczuwają większą satysfakcję.

Koncepcja SzPZ jest drogowskazem dla szkół, jak osiągać wyznaczone cele edukacyjne i społeczne.

4. Dowody. SzPZ wykorzystują wyniki systematycznie prowadzonych badań naukowych.

Wskazują one na skuteczność działań w zakresie różnorodnych obszarów zdrowia, a także całościowego funkcjonowania szkoły.

5. Szkoła a społeczność lokalna. Gwarancją sukcesu jest dobra relacyjność pomiędzy szkołą a społecznością lokalną. Dzięki takiej współpracy następuje wzmacnianie kapitału społecznego i świadomości zdrowotnej²⁰⁷.

B. Woynarowska podaje, że na podstawie polskich doświadczeń w realizacji projektu SzPZ można przyjąć, iż jest to siedlisko, w którym społeczność (pracownicy i uczniowie):

206 K. Borzucka-Sitkiewicz, K. Kowalczewska-Grabowska, The New Perspectives of Health Promoting Schools Development – Current Situation in Europe and Poland, „The New Educational Review” 2010, vol. 21.

207 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna…, 2013, op. cit., s. 253.

63

 podejmuje wspólne działania dla poprawy samopoczucia i zdrowia przez modyfikację własnych zachowań zdrowotnych oraz zmiany w środowisku szkolnym

 uczy się, jak zdrowiej i lepiej żyć

 zachęca innych w swoim otoczeniu do podobnych działań.

Taka idea SzPZ jest oczywiście „stanem doskonałym”, którego nie można w pełni zrealizować, gdyż zawsze napotyka się pewne utrudnienia. Można jednak wcielać ją w życie, ulepszać, służyć jej, dążyć do osiągnięcia jej celów, podejmując działania, które przyniosą ogólny pożytek – poprawę stanu zdrowia społeczeństwa.

W minionych latach, w wyniku zdobywania nowych doświadczeń oraz zmian dokonujących się w Europie i w Polsce, program SzPZ ewoluował i był modyfikowany.

W 2006 roku przygotowano nowy polski model oraz standardy SzPZ, jak również narzędzia do ich autoewaluacji. Z kolei w latach 2014-2015 dokonano ich modyfikacji w związku ze zmianami w systemie edukacji, które dotyczyły miejsca edukacji zdrowotnej w podstawie programowej kształcenia ogólnego.

Zmodyfikowane narzędzia do autoewaluacji działań obowiązują od 1 stycznia 2016 r. Celem autoewaluacji jest sprawdzanie, w jakim stopniu szkoła osiąga cele określone w polskiej koncepcji szkoły promującej zdrowie.

Do sieci SzPZ może przystąpić każda szkoła oraz placówka po spełnieniu określonych warunków wstępnych oraz przejściu okresu przygotowawczego. Placówkę/szkołę, która chce zostać przyjęta do sieci szkół promujących zdrowie, powinna cechować:

 aktywność na rzecz promocji zdrowia w szkole/placówce i środowisku lokalnym – działania te zapisane są w misji i wizji szkoły/placówki oraz zawarte w jej dokumentacji, otwartość na zmiany

 przekonanie o słuszności idei szkoły promującej zdrowie u dyrektora szkoły/placówki, większości członków rady pedagogicznej oraz rady rodziców

 aktywne i twórcze zaangażowanie w edukację zdrowotną i promocję zdrowia²⁰⁸.

W Polsce ustalono kryteria przynależności do sieci szkół promujących zdrowie oraz zasady nadawania wojewódzkiego certyfikatu. Szczegółowy opis kryteriów przynależności do wojewódzkiej sieci szkół promujących zdrowie można odnaleźć na stronach Ośrodka Rozwoju Edukacji²⁰⁹. W 2008 roku ustanowiono Krajowy Certyfikat Szkoła Promująca Zdrowie. Jednakże obecnie certyfikat ten jest nadawany tylko szkołom, dla których opracowano standardy oraz narzędzia. Dlatego też wychodząc naprzeciw oczekiwaniom

208 Kryteria przynależności…, op. cit.

209 Strona internetowa Ośrodka Rozwoju Edukacji, http://www.ore.edu.pl [dostęp: 01.09.2016].

64

przedszkoli, które są zainteresowane uzyskaniem certyfikatu, podjęto działania nad opracowaniem koncepcji oraz standardów tworzenia PPZ, jak również zasad i narzędzi do autoewaluacji stopnia osiągania tych standardów. Okazuje się, że punktem wyjścia do opracowania definicji i standardów PPZ jest analiza cech wspólnych oraz odrębności SzPZ i PPZ, jak też opis specyficznych cech członków społeczności przedszkola.

Przedszkole jako placówka opiekuńczo-wychowawcza podejmuje wysiłki na rzecz dbania o zdrowie oraz zapewnienia dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego dzieci, nauczycieli, jak również pozostałych pracowników. Są to działania wchodzące w zakres ogólnoświatowej idei, jaką jest promocja zdrowia. Z tego względu do elementów działań w zakresie promocji zdrowia w przedszkolu należy uznanie, że:

 zdrowie jest wartością pozytywną, zasobem dla człowieka i społeczeństwa

 zdrowie zależy od wielu czynników, ale na niewiele z nich ludzie mogą mieć wpływ

 istnieje wzajemny związek między zdrowiem a edukacją

 przedszkole powinno aktywnie uczestniczyć w ochronie i promocji zdrowia całej społeczności.

Istotne jest wykorzystanie specyficznych podejść w promocji zdrowia (w tym podejścia siedliskowego, partnerstwa społeczności, upodmiotowienia jednostek i społeczności) oraz metod i strategii działań.

Podejmowanie działań:

 indywidualnych (rozwijanie umiejętności dbania o zdrowie i zwiększenie jego potencjału przez poszczególnych członków danej społeczności)

 zbiorowych (tworzenie środowiska sprzyjającego zdrowiu).

 Całościowe podejście do zdrowia:

 uwzględnienie jego wszystkich wymiarów

 tworzenie polityki i warunków środowiska fizycznego i społecznego, sprzyjających dobremu samopoczuciu całej społeczności

 prowadzenie edukacji zdrowotnej całej społeczności.

Podejmowanie długofalowych działań:

 z przestrzeganiem ustalonych dla PPZ w Polsce zasad planowania i ewaluacji

 we współpracy z rodzicami i społecznością lokalną.

Zgodnie z prawem oświatowym przedszkole jest traktowane jako szkoła. Oznacza to, że ilekroć w przepisach jest mowa bez bliższego określenia o szkole, należy przez to rozumieć, że zapisy te dotyczą również przedszkola. Przedszkole jako siedlisko, w którym

65

podejmowane są działania w zakresie promocji zdrowia, ma wiele cech, które odróżniają je od szkoły, a największe różnice dotyczą społeczności tych placówek, zwłaszcza odmiennego

„statusu” uczeń–wychowanek oraz form i możliwości współpracy z rodzicami.

Najważniejszymi partnerami i współtwórcami przedszkola promującego zdrowie są rodzice.

Wspieranie ich w rozwoju kompetencji wychowawczych kompetencji dla zdrowia jest podstawowym warunkiem skuteczności edukacji zdrowotnej dzieci. Ważnym zadaniem PPZ, jak się okazuje, powinna być także współpraca z dziadkami dzieci, którzy poprzez wspieranie rodziców w opiece nad dzieckiem często kontaktują się z nauczycielami przedszkola.

Zważywszy na powyższe, można przytoczyć propozycję definicji przedszkola promującego zdrowie:

Przedszkole promujące zdrowie tworzy warunki i podejmuje działania, które sprzyjają:

 zdrowiu i dobremu samopoczuciu społeczności przedszkola (dzieci, pracowników, rodziców i dziadków dzieci)

 podejmowaniu przez członków tej społeczności teraz i w przyszłości działań na rzecz zdrowia własnego i innych ludzi oraz tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu²¹⁰.

Obecnie w Polsce istnieje około 3402 placówek w sieci SzPZ, w tym około 200 przedszkoli²¹¹. W województwie śląskim aktualna liczba szkół promujących zdrowie wynosi 416²¹² placówek, w tym 109 przedszkoli oraz 177 szkół podstawowych, które otrzymały certyfikat²¹³. W tym zakresie województwo śląskie plasuje się na drugim miejscu, zaraz za województwem podkarpackim. Spośród szkół należących do śląskiej sieci SzPZ 21 przedszkoli oraz 16 szkół podstawowych to placówki z certyfikatem 2. stopnia Śląskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie, 39 szkół podstawowych z Krajowym Certyfikatem Szkoła Promująca Zdrowie lub przyjętych do Krajowej Sieci Szkół Promujących Zdrowie. Wiele z tych placówek to przykłady „dobrych praktyk” w zakresie realizacji różnorodnych autorskich projektów i programów edukacji zdrowotnej oraz promocji zdrowia. W Polsce program Szkoła Promująca Zdrowie koordynowany jest przez Zespół ds. Promocji Zdrowia Ośrodka Rozwoju Edukacji, zaś na terenie województwa śląskiego przez Wojewódzki Zespół

210 B. Woynarowska, A. Kapuścińska, Przedszkole promujące zdrowie. Propozycja koncepcji i standardów,

„Wychowanie w Przedszkolu” 2012, nr 8.

211 Stan na grudzień 2016, Szkoła Promująca Zdrowie, strona internetowa Ośrodka Rozwoju Edukacji, https://www.ore.edu.pl/programy-i-projekty-19445/szkola-promujaca-zdrowie/szkola-promujaca-zdrowie [dostęp: 01.02.2018].

212 Ibidem.

213 Śląska Sieć Przedszkoli i Szkół Promujących Zdrowie. Szkoły i placówki z certyfikatem, strona internetowa Regionalnego Ośrodka Metodyczno-Edukacyjnego Metis w Katowicach, https://www.metis.pl/szpz/Itemid,41/

[dostęp: 01.02.2018].

66

Koordynujący Śląską Sieć Szkół Promujących Zdrowie, który działa w Regionalnym Ośrodku Metodyczno-Edukacyjnym Metis w Katowicach.

Można stwierdzić, że systematycznie powiększająca się sieć szkół promujących zdrowie w Polsce, a zwłaszcza w województwie śląskim, potwierdza bardzo dobrze realizowaną oraz zorganizowaną edukację zdrowotną w szkołach. Rozwijająca się na przestrzeni lat sieć SzPZ przynosi dobre efekty wychowawcze, a ich idee wpisują się w priorytety dotyczące kształcenia, wychowania oraz profilaktyki. Koncepcja szkoły promującej zdrowie jest bezpośrednio powiązana z założeniami promocji zdrowia, której działania ukierunkowane są na kształtowanie u dzieci i uczniów zachowań prozdrowotnych oraz dokonywanie zmian w środowisku życia. Szkoła promująca zdrowie tworzy warunki sprzyjające dobremu samopoczuciu całej społeczności szkolnej, samodzielnie diagnozuje swoje problemy, podejmuje inicjatywy służące rozwiązywaniu tych problemów oraz dokonuje ewaluacji swoich działań.

2.4. Szkolne oraz zewnętrzne programy profilaktyczne jako element edukacji