Rozwój oraz koncepcja zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Niewątpliwie edukacja zdrowotna jest ściśle skorelowana z szeroko pojętym rozwojem dziecka, bowiem od stopnia tego rozwoju zależy przyswojenie wiedzy zdrowotnej dzieci. Jak twierdzi B. Woynarowska oraz A. Małkowska-Szkutnik¹¹⁶, edukację zdrowotną w dzieciństwie rozpatrywać należy w kontekście dynamicznych zmian zachodzących we wszystkich sferach rozwoju i środowiska, w których rozwój ten się dokonuje. Rozwój w okresie dzieciństwa jest bardzo istotną fazą, przebiegającą dynamicznie, w którym dziecko rozwija się zarówno fizycznie, psychicznie, emocjonalnie, intelektualnie, jak i społecznie.

W ujęciu ogólnym rozwój to „ciąg zmian podczas całego życia człowieka”¹¹⁷. W podobny sposób termin „rozwój” opisany został przez N. Sillamy’ego, który uważa, że jest to „seria etapów, przez które przechodzi istota żywa, by osiągnąć pełnię rozkwitu”¹¹⁸. Człowiek przez całe życie rozwija się, ulega pewnym wpływom oraz modelowaniu. Wszystkie doświadczenia życiowe, zbierane już od najmłodszych lat, nadają taki, a nie inny kształt konkretnej osobie.

Nie bez powodu zakłada się, że „istotą rozwoju jest zmiana, zaś jego cechą charakterystyczną plastyczność”¹¹⁹. Warto zaznaczyć, że sposób, w jaki dziecko rozumie chorobę oraz porządkuje i aktualizuje doświadczenia w tym względzie, determinowany jest przez możliwości poznawcze dziecka na danym etapie jego rozwoju¹²⁰. Wydaje się, że dobór metod i strategii edukacji zdrowotnej powinien być dostosowany przede wszystkim do rozwoju poznawczego, typów uczenia się, aktywności, doświadczenia, pełnionej roli oraz potrzeby w danym okresie życia¹²¹. W związku z tym, podejmując rozważania na temat rozwoju poznawczego dziecka zarówno w wieku przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym, należy oprzeć się na teorii J. Piageta¹²², która powinna być brana pod uwagę w doborze technik

116 B. Woynarowska (red. nauk.), Edukacja zdrowotna. Podstawy teoretyczne, metodyka, praktyka, Wyd. PWN, Warszawa 2017, s. 251.

117 A.S. Reber, E.S. Reber, Słownik psychologii, PWN, Warszawa 2005, s. 671.

118 N. Sillamy, Słownik psychologii, PWN, Warszawa 1999, s. 256.

119 B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, PWN, Warszawa 2005, s. 10.

120 M. Bonner, J. Finney, A Psychosocial Model of Children’s Health Status, [w:] T.H. Ollendick, R.J. Prinz (eds.), Advances in Clinical Child Psychology, vol. 18, Plenum Press, New York 1996.

121 B. Woynarowska (red. nauk.), Edukacja zdrowotna. Podstawy…, op. cit., s. 256.

122 J. Piaget, Mowa i myślenie dziecka, przeł. J. Kałudzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.

42

i metod w edukacji zdrowotnej. Należy także zauważyć, że obecnie rozwój dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym zakłada pełne wykorzystanie fizycznych, umysłowych oraz emocjonalnych potencjałów rodziców tych dzieci w celu twórczej współpracy z nauczycielami przedszkolnymi, co z kolei wspomaga wielowymiarowo rozwój ich dziecka¹²³.

Psychologia oraz pedagogika rozróżniają kilka okresów, faz rozwojowych życia człowieka, w odniesieniu do osób niepełnoletnich, a mianowicie¹²⁴:

 niemowlęctwo – do 1. roku życia

 wczesne dzieciństwo – od l. roku do 3 lat

 wiek przedszkolny (średnie dzieciństwo) – od 3 lat do 6 lat

 młodszy wiek szkolny (późne dzieciństwo) od 7 lat do 11-12 lat

 wiek dorastania – powyżej 12. roku życia.

W niniejszej rozprawie bliżej opisane zostały dwa okresy rozwojowe: dzieci w wieku przedszkolnym oraz młodszym wieku szkolnym.

Wiek przedszkolny to najlepszy okres rozwojowy do kształtowania nawyków, postaw i umiejętności życiowych. Jego tradycyjna nazwa wywodzi się stąd, że okres ten poprzedza podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego¹²⁵. Wiek przedszkolny jest okresem intensywnego rozwoju na wszelkich poziomach funkcjonowania. Jego prawidłowy przebieg ma istotne znaczenie dla późniejszych lat życia, a wiadomości oraz umiejętności zdobyte przez dziecko w trakcie wychowania przedszkolnego stanowią istotne podłoże zarówno do dalszego kształcenia, jak i rozwoju¹²⁶. Ten etap rozwoju osobniczego jest również bardzo istotnym momentem ze względu na inicjowanie działań zdrowotnych oraz wspieranie rozwoju fizycznego dziecka. Proces edukacji zdrowotnej w przedszkolu jest zatem szeregiem działań wychowawczych, które charakteryzuje planowość, ciągłość oraz systematyczność, mające na celu, wraz z rozwojem osobniczym dziecka, wyposażyć je w elementarną wiedzę o zdrowiu. Wyposażenie dziecka w tego typu wiedzę i umiejętności powinno odbywać się w sposób naturalny, a więc w powiązaniu z innymi czynnościami, takimi jak: zabawa, wypoczynek oraz czynności higieniczne.

123 M. Sitarczyk, Działalność informacyjno-edukacyjna przedszkola w kształtowaniu postaw wychowawczych rodziców, [w:] S. Guz (red.), Edukacja przedszkolna na przełomie tysiącleci. Wybrane zagadnienia, PWN, Warszawa 2001, s. 103.

124 E.B. Hurlock, Rozwój dziecka, Difin, Warszawa 2008, s. 77.

125 M. Przetacznikowa, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1997, s. 416.

126 Ibidem, s. 247-251.

43

Jak już wcześniej wspomniano, rozwój dziecka to wzajemnie powiązane ze sobą i przeplatające się sfery rozwoju zarówno fizycznego, psychicznego, społecznego, jak i emocjonalnego. Wszystkie te zmiany pomagają mu lepiej rozumieć i porządkować świat wokół oraz myśleć o nim w twórczy i coraz bardziej samodzielny, jak również złożony sposób. Wczesny rozwój społeczno-emocjonalny tworzy podstawy funkcjonowania człowieka w ciągu całego życia. Pierwsze lata życia dziecka stwarzają okazję do wyposażenia go w kompetencje umożliwiające efektywną i dającą satysfakcję adaptację w środowisku – zarówno w danym momencie życia, jak i w przyszłości¹²⁷.

Rozwój społeczny oraz emocjonalny dziecka w wieku przedszkolnym to procesy długotrwałe, jak i wzajemnie ze sobą powiązane. Wzajemna zależność obu tych procesów jest istotnym czynnikiem w kształtowaniu osobowości dziecka w tym okresie¹²⁸.

E.B. Hurlock twierdzi, że rozwój społeczny odbywa się poprzez¹²⁹:

 uczenie się zachowań społecznie aprobowanych, obejmujących poznawanie obyczajów oraz tradycji i uczenie się zachowań akceptowanych przez grupę

 pełnienie ról społecznie aprobowanych, tzn. takich, które dana grupa społeczna przyjęła za własne

 rozwój postaw społecznych, łączących się z przyjęciem nowych sposobów zachowania.

Wiek przedszkolny cechuje wzbogacenie i różnicowanie życia uczuciowo-emocjonalnego. Okres przedszkolny to również duże zmiany w sposobie przeżywania emocji i ich wyrażania.

O rozwoju emocjonalnym J. Strelau pisze następująco: między 2. a 6. rokiem życia dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, nabiera zdolności regulowania ekspresji emocji, nabywa umiejętności zaradczych, które pozwalają mu kształtować pozytywne kontakty z dorosłymi i rówieśnikami¹³⁰. W zachowaniu u dzieci w wieku przedszkolnym można zaobserwować wyraźnie zaznaczające się afekty, takie jak: uczucia gwałtowne, silne, krótkotrwałe, które dziecko odtwarza w gestach, mimice w słowach i ruchach¹³¹. W tym okresie dziecko łatwo uzewnętrznia afekty, które u niego powstają, powodując tym samym wiele jego konfliktów z otoczeniem społecznym. Oprócz

127 M. Czub, Diagnoza funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dziecka w wieku od 1,5 do 5,5 lat, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014, s. 10.

128 M. Iwanicka, Rodzinne uwarunkowania rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, „Wychowanie w Przedszkolu” 1995, nr 10, s. 584.

129 E.B. Hurlock, Rozwój…, s. 437.

130 J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki. Podstawy psychologii, Gdańsk 2003, t. 1 i 2.

131 M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa, Warszawa 1980, s. 106-107.

44

impulsywności widoczna jest również zmienność w nastrojach i uczuciach. Wraz z wiekiem dzieci dojrzewają emocjonalnie, uczą się opanowywać swoje afekty oraz rozwijać uczucia wyższe, w tym społeczne, moralne i estetyczne¹³². Dziecko w wieku przedszkolnym nawiązuje również szerokie kontakty społeczne z otoczeniem. Głównym środowiskiem społecznym dla dziecka jest w tym okresie rodzina, a kontakty z jej członkami mają ogromne znaczenie dla rozwoju osobowości dziecka. W tym stadium rozwoju dziecko naśladuje zachowanie oraz postawy społeczne, przyjmując wzorce i pewne role.

Dla rozwoju społecznego dziecka w wieku przedszkolnym ważne są także kontakty w grupach przedszkolnych¹³³. W wieku przedszkolnym jedną z ważniejszych aktywności związanych zarówno z rozwojem społeczno-emocjonalnym, jak i poznawczym jest zabawa.

Określana jest ona jako najważniejsza linia rozwoju w tym okresie życia. Za pośrednictwem zabawy dziecko realizuje swoje pragnienia, uczy się oddzielać rzeczywistość od wyobraźni, rozwija myślenie abstrakcyjne, poznaje i ćwiczy sytuacje społeczne, podporządkowywanie się regułom, przechodzi od spontanicznego działania do realizowania zaplanowanych wcześniej aktywności¹³⁴.

Zabawy pełnią także inną znaczącą rolę w rozwoju dziecka na etapie rozwoju przedszkolnego, tzn. stanowią jedyną w swoim rodzaju okazję do nawiązywania oraz rozwoju kontaktów społecznych z rówieśnikami. W zakresie rozwoju w okresie przedszkolnym zabawa z rówieśnikami odgrywa zatem zasadniczą rolę w rozwoju psychicznym dziecka, a także w jego rozwoju emocjonalnym i społecznym. Podczas zabawy dzieci „wchodzą w interakcje równoważne, czują się coraz bardziej odpowiedzialne za wspólne działania oraz ustalanie celu zabawy niż w kontaktach z dorosłymi”¹³⁵.

Warto jednakże podkreślić, że w trakcie rozwoju na etapie przedszkolnym można zauważyć, iż przychodzi moment, w którym dziecko zaczyna przejawiać zachowania aspołeczne.

Jak opisuje B. Hurlock, w okresie wczesnego dzieciństwa najczęściej przejawianymi wzorami zachowań aspołecznych są: „negatywizm, kłótnie, agresja, dokuczanie i znęcanie się, zachowanie wyniosłe, uprzedzenia, antagonizm płci,” egocentryzm oraz

„przeciwstawienie się naciskom ze strony innych osób” ¹³⁶.

132 M. Kwiatkowska, Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988, s. 245.

133 M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, Psychologia…, op. cit., s. 113-116.

134 L.S. Wygotski, Zabawa i jej rola w rozwoju psychicznym dziecka, [w:] A. Brzezińska, M. Marchow (red.), Lew S. Wygotski. Wybrane prace psychologiczne II. Dzieciństwo i dorastanie, Zysk i S-ka, Poznań 2002.

135 M. Kielar-Turska, Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny, [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka…, op. cit., s. 115.

136 Ibidem, s. 459.

45

Zachowania aspołeczne dają, wbrew pozorom, wiele cennych doświadczeń w zakresie rozwoju dziecka na analizowanym w niniejszym podrozdziale etapie. Dzięki nim najmłodsi mogą zaobserwować, jakie są reakcje innych ludzi na ich negatywne zachowania oraz

„dowiadują się, że jeżeli chcą być akceptowanymi członkami grupy społecznej, muszą zmienić swoje zachowanie”¹³⁷. Właśnie przez liczne doświadczenia zdobywane w okresie przedszkolnym zachodzi „doskonalenie się zachowań społecznych dzieci. W ostatnich dekadach w edukacji zdrowotnej dzieci nastąpiła wyraźna koncentracja na zagadnieniach zdrowia psychospołecznego, wynikająca z warunków życia we współczesnym świecie, nieraz utrudniającym prawidłowy rozwój społeczny i emocjonalny młodych ludzi”¹³⁸. Rozwijanie społecznych oraz emocjonalnych umiejętności dzieci w wieku przedszkolnym idealnie wpisuje się w zadania współczesnej edukacji zdrowotnej, w której to aspekt ten nie może zostać pominięty.

Rozwój fizyczny i motoryczny dziecka w wieku przedszkolnym charakteryzuje się progresywnością, która przebiega w sposób uporządkowany i logiczny¹³⁹. Zachodzące w rozwoju fizycznym zmiany charakteryzują się zwiększoną wydolnością całego organizmu oraz poszczególnych jego organów. Prawidłowy rozwój fizyczny i poziom sprawności psychomotorycznych jest wyznacznikiem zdrowia u dzieci. Stanowi on wartość, o którą trzeba dbać i którą należy modyfikować, szczególnie w wieku przedszkolnym.

W rozwoju fizycznym dzieci w wieku przedszkolnym zachodzą istotne zmiany ilościowe i jakościowe, przejawiające się we wzrastaniu, różnicowaniu oraz dojrzewaniu poszczególnych układów i narządów. Nasilenie tych zmian występuje między 4. i 5. rokiem życia dziecka i nazwane zostało ,,skokiem rozwojowym”.

Z rozwojem fizycznym w ścisłym związku pozostaje rozwój motoryczny dziecka.

Rozwój motoryczny małego dziecka związany jest z rozwojem ruchów mięśni, które w początkowym okresie życia są przypadkowe i bez znaczenia. Wraz z rozwojem dziecka, a także dojrzewaniem jego układów fizjologicznych oraz narządów wewnętrznych ruchy przypadkowe zastępowane są celowymi i prawidłowymi. Dziecko zaczyna wykonywać coraz bardziej złożone ruchy oraz skomplikowane czynności, a jego działania stają się coraz bardziej celowe i inteligentne. Rozwój motoryczny dziecka w wieku przedszkolnym wiąże się z dokonującymi się zmianami ilościowymi i jakościowymi, które przejawiają się

137 Ibidem, s. 460.

138 Ibidem, s. 461.

139 H. Cudak, Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Warszawa 1999, s. 206.

46

w opanowaniu nowych czynności i ruchów, doskonaleniu ich precyzyjności oraz w coraz lepiej rozwiniętej koordynacji ruchowej i wzrokowo-ruchowej¹⁴⁰.

Rozwój psychiczny dziecka w wieku przedszkolnym jest silnie sprzężony i uwarunkowany rozwojem fizycznym. Mówiąc o rozwoju psychicznym, mamy na uwadze rozwój różnych procesów poznawczych, jak również cech psychicznych, które kształtują osobowość dziecka¹⁴¹. W zakresie bezpośredniego sensorycznego oraz bezpośredniego umysłowego poznawania świata zachodzą w wieku przedszkolnym duże zmiany, które prowadzą do tego, że dziecko coraz lepiej dostosowuje się do swego środowiska i zyskuje szersze możliwości działania. Dzięki stopniowemu doskonaleniu się funkcji poznawczych i czynności umysłowych dziecko osiąga pod koniec wieku przedszkolnego wyższy jakościowo poziom rozwoju psychicznego¹⁴².

Procesy poznawcze to przede wszystkim spostrzeganie, uwaga i pamięć, jak również wyobrażenia, myślenie i mowa. Etapy rozwoju poznawczego dziecka w wieku przedszkolnym (okres przedoperacyjny) najtrafniej opisuje J. Piaget¹⁴³. Teoria rozwoju poznawczego J. Piageta zakłada, że każde dziecko przechodzi takie same stadia rozwoju poznawczego i w takiej samej kolejności. Zdaniem Piageta rozwój dziecka zależy przede wszystkim od niego samego i podejmowanych przezeń działań w odkrywaniu otoczenia.

Dzieci w fazie rozwoju inteligencji przedoperacyjnej (2-6 r.ż.) stają się zdolne, wraz z rozwojem mowy, do myślenia symbolicznego, a możliwości intelektualne są zdominowane przez postrzeżenia, a nie myślenie i operowanie pojęciami. Zgodnie z propozycją J. Piageta drugim stadium aktywności zabawowej dzieci jest zabawa symboliczna. W jej trakcie, czyli przez cały etap pobytu w przedszkolu, „dziecko wykorzystuje fantazję oraz jest usatysfakcjonowane używaniem jednego przedmiotu jako symbolu innego”¹⁴⁴. W tym właśnie przejawia się dziecięca wyobraźnia i – jak zauważył J. Piaget – rozwój inteligencji¹⁴⁵. W związku z tym adekwatnymi metodami oraz technikami w edukacji zdrowotnej są:

kształtowanie podstawowych umiejętności troski o ciało oraz bezpieczeństwo w powiązaniu z codziennymi czynnościami w formie zabawy, jak również rozwijanie umiejętności psychospołecznych¹⁴⁶. Wymienione wyżej właściwości rozwojowe dzieci w wieku

140 K. Żuchelkowska, Edukacja zdrowotna…, op. cit., s. 125.

141 D. Chrzanowska, Dziecko w wieku przedszkolnym, Warszawa 1978, s. 47.

142 M. Przetacznikowa, Wiek przedszkolny, [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1980, s. 439.

143 J. Piaget, Mowa…, op. cit.

144 A. Birch, T. Malim, Psychologia rozwojowa w zarysie – od niemowlęctwa do dorosłości, PWN, Warszawa 1995, s. 30-35.

145 Ibidem, s. 36.

146 B. Woynarowska (red. nauk.), Edukacja zdrowotna. Podstawy…, op. cit., s. 256.

47

przedszkolnym powodują, że dzieci te w zakresie edukacji zdrowotnej są uczestnikami zaprogramowanych i organizowanych działań przez dorosłych. Niewątpliwie jednak należy pytać je o zdanie i brać pod uwagę ich opinie, jak również umożliwiać współpracę z rówieśnikami i stwarzać możliwości osiągania sukcesów¹⁴⁷.

Z kolei odnosząc się do rozwoju dzieci w wieku wczesnoszkolnym, należy zauważyć, że mówiąc o młodszym wieku szkolnym, mamy na myśli czas tak zwanego późnego dzieciństwa, trwający (około) od 7. do 11. czy 12. roku życia. W tym czasie młody człowiek rozpoczyna naukę w szkole¹⁴⁸. Dzieci podejmujące naukę w szkole zazwyczaj różnią się od swoich rówieśników zarówno pod względem stopnia przygotowania do podjęcia edukacji, jak również rozwoju psychofizycznego.

Przekraczając próg szkoły, dzieci zaczynają nowy etap swojego życia. W porównaniu do dzieci rozpoczynających przedszkole są silniejsze i dojrzalsze. Wzrasta ich odporność na choroby, charakteryzują się znacząco rozwiniętą koordynacją ruchową¹⁴⁹, a aktywność ruchowa u dziecka jest naturalnym zjawiskiem w tym okresie. Mówiąc o rozwoju psychicznym dziecka w wieku wczesnoszkolnym, myślimy głównie o rozwoju procesów i cech psychicznych mających wpływ na kształtującą się osobowość. Do procesów psychicznych zaliczamy m. in.: procesy poznawcze, uczucia i procesy woli. Natomiast do cech psychicznych zaliczamy m.in.: cechy temperamentu, charakteru, a także zdolności, zainteresowania, skłonności¹⁵⁰. W rozwoju psychicznym obserwuje się utratę dziecięcej spontaniczności, charakterystycznej dla okresu przedszkolnego, a także zwiększa się wiedza dotycząca emocji. Wraz z rozwojem wiedzy na temat emocji oraz możliwością oceny własnych sukcesów i porażek pojawia się zdolność do samooceny. Ukształtowanie się pozytywnej i realistycznej samooceny stanowi oznakę właściwego przebiegu procesów rozwojowych¹⁵¹.

Życie emocjonalne dziecka w tym wieku cechuje duża impulsywność, a jednocześnie chwiejność równowagi. Warto zauważyć, że dojrzałość emocjonalna łączy się z dojrzałością szkolną, jest to nieodłączny element¹⁵². Wraz z wiekiem poszerza się też skala uczuć – dzięki

147 Ibidem, s. 218.

148 L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1977, s. 523.

149 E. Chobocka, Rozwój sprawności ruchowej, [w:] D. Al-Khamisy (red. prow.), Obserwacja dziecka w przedszkolu, Raabe, Warszawa 2005, s. 105.

150 I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, s. 43.

151 K. Appelt, Wiek szkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka?, [w:] A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 259-303.

152 E. Uchmanowicz, Dojrzałość emocjonalna a dojrzałość szkolna, „Wychowawca” 2012, nr 1, s. 10.

48

bliskim kontaktom z przyrodą dzieci zaczynają rozwijać swe uczucia estetyczne, a dzięki kontaktom z innymi ludźmi, w tym też z rówieśnikami – swe uczucia społeczne. Wraz z uczuciami rozwija się i wola dziecka¹⁵³. Aby było ono gotowe do nauki, musi spełnić szereg warunków, które pozwolą mu sprostać oczekiwaniom, jakie stawia przed nimi szkoła.

Najogólniej dojrzałość szkolna oznacza „osiągnięcie przez dziecko pewnego momentu równowagi pomiędzy własnymi możliwościami rozwojowymi a wymaganiami szkoły”¹⁵⁴. Aktualny model dziecka dojrzałego do podjęcia nauki w szkole obejmuje następujące aspekty: dojrzałość fizyczna dziecka uwidacznia się w jego ogólnej aktywności i zdrowiu.

Dojrzałość emocjonalno-społeczna wyraża się przede wszystkim w zdolnościach współdziałania w grupie rówieśniczej, opanowaniu relacji emocjonalnych, jak również w wytrwałości w pracy¹⁵⁵. Wejście w ten nowy dla dziecka etap staje się bardzo intensywnym bodźcem rozwoju każdej sfery: emocjonalnej, umysłowej fizycznej i społecznej¹⁵⁶. Rozwojowi poznawczemu dzieci w wieku szkolnym odpowiada, według Jeana Piageta¹⁵⁷, stadium operacji konkretnych. Rozwój poznawczy dziecka cechują operacje umysłowe z wykorzystaniem posiadanej wiedzy. Dziecko rozumie w sposób systematyczny, stara się rozwiązywać problem logicznie oraz wyzbywa się egocentryzmu¹⁵⁸. Osiągnięcia związane z tym okresem rozwoju dziecka pozwalają na budowanie koncepcji dotyczących otaczającego świata, w tym również koncepcji zdrowia i choroby. W edukacji zdrowotnej dzieci w wieku wczesnoszkolnym zwiększa się możliwość wykorzystania coraz większej liczby metod i technik jej realizacji, poprzez odwołanie się do konkretnych sytuacji, zachowań i przeżyć dziecka¹⁵⁹. Umiejętne kierowanie wszystkimi procesami poznawczymi daje sylwetkę rozwojową dziecka harmonijnie rozwiniętą, na poziomie jego możliwości wiekowych.

Należy zauważyć, że ważną rzeczą jest umiejętność wykształcenia w dziecku prawidłowych postaw społecznych. Nauczyciel powinien umieć wykształcić w uczniu postawy, które będą przydatne w jego przyszłym życiu. Rola nauczyciela w edukacji zdrowotnej nie ogranicza się tylko do przekazywania uczniom wiedzy, ale również polega na kształtowaniu umiejętności życiowych oraz rozwijaniu psychologicznych zasobów dla

153 I. Sikorska, Rozwój dziecka w przedszkolu: stymulujące wartości wybranych systemów edukacyjnych, Wyd.

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 89.

154 E. Jarosz, Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, s. 69.

155 G. Grabowska, A. Wysocka, Wybrane zagadnienia z metodyki nauczania początkowego i wychowania początkowego oraz praktyki pedagogicznej, Słupsk 1987, s. 291.

156 R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny, [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, PWN, Warszawa 2000, s. 131.

157 J. Piaget, Mowa…, op. cit.

158 Ibidem.

159 B. Woynarowska (red. nauk.), Edukacja zdrowotna. Podstawy…, op. cit., s. 256.

49

zdrowia. Edukacja zdrowotna w tym okresie powinna pomóc dziecku w rozumieniu zmian zachodzących w jego organizmie, w emocjach oraz relacjach z innymi. Powinna wspierać dziecko w lepszej adaptacji do warunków szkolnych, chronieniu się przed zagrożeniami dla zdrowia oraz rozwoju, jak również w przygotowaniu do nadchodzącego okresu dojrzewania płciowego¹⁶⁰.

Warto również zaznaczyć, że wielu badaczy zwraca uwagę na fakt, że dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym inaczej postrzegają zdrowie i chorobę niż ludzie dorośli.

Zmiany w rozumowaniu zdrowia w dzieciństwie wyjaśnia teoria rozwoju poznawczego J. Piageta¹⁶¹. Zgodnie z tą teorią dzieci w stadium przedoperacyjnym (2-6 r.ż.) udzielają zazwyczaj ogólnych odpowiedzi na temat zdrowia, często odnoszą się do samych siebie.

Z kolei dzieci w stadium operacji konkretnych (młodszy wiek szkolny) wymieniają specyficzne działania oraz zasady dotyczące utrzymania zdrowia bądź też uniknięcia choroby.

Dzieci w tym wieku zazwyczaj wykazują przekonanie, że choroby są wywołane przez kontakt fizyczny z chorą osobą¹⁶². Pojmowanie zdrowia i choroby jako zjawisk wprawdzie nienamacalnych, ale przejawiających się na różne konkretne sposoby, powinno znaleźć swój wyraz w dziecięcych opisach konkretnych zachowań, emocji czy symptomów towarzyszących człowiekowi w sytuacji choroby¹⁶³.

Obecnie zmiany w rozumieniu zdrowia w dzieciństwie w znacznej mierze przypisuje się doświadczeniu rodzinnemu oraz wpływom społecznym, kulturowym i edukacji zdrowotnej¹⁶⁴. Z kolei, jak twierdzą I. Kalnins¹⁶⁵ oraz S. Normandeau¹⁶⁶, badając rozumienie zdrowia i czynników go warunkujących przez dzieci młodsze, należy zadawać pytania w kontekście ich życiowych doświadczeń. Przy zastosowaniu takiego podejścia okazuje się, że dziecięca koncepcja zdrowia wykazuje podobieństwa do koncepcji zdrowia osoby dorosłej.

Jest ona złożona i obejmuje trzy podstawowe wymiary¹⁶⁷: bycie sprawnym, zachowania sprzyjające zdrowiu oraz zdrowie psychiczne. Ponadto można stwierdzić, że na koncepcję

160 B. Woynarowska (red.), Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów i nauczycieli szkół podstawowych, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2014, s. 63.

161 J. Piaget, Mowa…, op. cit.

162 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna…, 2007, op. cit., s. 252.

163 Y. Woźniakowa, Rozumienie choroby przez dzieci w wieku szkolnym – badania pilotażowe, [w:] Z. Dołęga, M. John-Borys (red.), Zdrowie psychiczne uczniów – różne konteksty i odniesienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 185-195.

164 M. John-Borys, Koncepcja zdrowia…, op. cit., s. 22.

165 I. Kalnins, S. Jutras, S. Normandeau, P. Morin, Children’s health actions within the context of daily living,

„American Journal of Health Behaviour” 1998, vol. 22, no. 6, s. 460-472.

166 S. Normandeau, I. Wins, S. Jutras, D. Hanigan, A description…, op. cit.

166 S. Normandeau, I. Wins, S. Jutras, D. Hanigan, A description…, op. cit.

W dokumencie Edukacja zdrowotna na etapie wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej : diagnoza i ewaluacja rozwiązań systemowych w województwie śląskim (Stron 41-50)