Działania podejmowane w fazie odbudowy

Kiedy zapewnione jest bezpieczeństwo wszystkich członków społeczności dotkniętej ka-tastrofą, bezpośrednie zagrożenie już nie istnieje (np. ustąpiła woda powodziowa, tornado ucichło lub skończyły się działania wojenne), można przystąpić do odbudowy swego nor-malnego życia. Trudno wskazać precyzyjny moment, kiedy kończy się faza reagowania, a zaczyna faza odbudowy, gdyż większość działań zaczyna się w fazie reagowania a natu-ralnie wygasa w fazie odbudowy. Dotyczy to np. dystrybucji pomocy rzeczowej, udzielania pomocy finansowej na podstawie prowadzonych wywiadów, wsparcie psychologiczne itd. z drugiej strony w tej fazie zaczynają się już działania kontynuowane w fazach zapobie-gania i przygotowania – działania edukacyjne, ewaluacja pomocy.

Istotą fazy odbudowy jest117:

Î przywrócenie normalnych warunków życia mieszkańców,

Î zmniejszenie problemów (napięć) społecznych występujących wskutek traumatycz-nych przeżyć ludzi,

Î budowanie atmosfery nadziei na szybki powrót do stanu sprzed klęski (do stanu normalności),

Î zmniejszenie (ograniczenie) negatywnych oddziaływań sytuacji kryzysowej na zdro-wie ludzi,

Î zmniejszenie ryzyka wystąpienia negatywnych długofalowych skutków o charakte-rze ekonomicznym i społecznym (np. utrata miejsc pracy),

Î ograniczenie poziomu strat, które mogą się nasilać przy nadmiernej zwłoce w podję-ciu działań (np. postępujące uszkodzenia budynków lub obiektów wskutek opóźnień w wykonywaniu zabezpieczeń).

Główne działania podejmowane w tej fazie to szacowanie strat i potrzeb, kontynua-cja pomocy poprzez organizowanie bezpośrednim ofiarom i innym potrzebującym różnych usług z zewnątrz, konstruowanie długofalowych programów pomocy, orga-nizowanie grup wsparcia oraz zapewnienie doradztwa i edukacji, a także ewaluacja pomocy. Jakichkolwiek strategii by nie stosować, interwenci winni stosować się do trzech ważnych zasad:

Î ocaleni doświadczają normalnych reakcji na nienormalną sytuację;

Î ocaleni nie są osamotnieni; są ludzie i służby gotowe do pomocy;

Î ocaleni są w stanie uporać się z pourazowym i chronicznym stresem w zdrowy, po-zytywny sposób.

4.3.1. Szacowanie potrzeb ofiar i rozmiarów kryzysu

Kiedy sytuacja uspokoi się na tyle, że można bezpiecznie ruszyć w teren, aby obejrzeć powstałe zniszczenia w całej gminie wójt, burmistrz, prezydent miasta powinien po-wołać komisję ds. ustalania szkód i szacowania strat powstałych wskutek sytuacji kry-zysowej. W takiej komisji mogą być również pracownicy ośrodka pomocy społecznej, ale nie można dopuścić do tego, aby te zadanie było całkowicie powierzone pracow-nikom instytucji pomocy społecznej118. W skład komisji muszą wchodzić osoby, które znają wszystkie zasady obliczania strat oraz mieć uprawnienia do tego, aby stwier-dzić czy dany budynek nadaje się do zamieszkania. W zależności od zasięgu katastrofy mogą być powołane dwie lub więcej komisji, a także komisje wyspecjalizowane do szacowania szkód np. w rolnictwie.

Komisja taka powinna dokonać oceny strat, jakie poniosła dana rodzina i na tej podstawie powinno kwalifikować się ją do otrzymania zasiłku o podwyższonej wysokości. W przy-padku każdej sytuacji kryzysowej są ustalane szczegółowe wytyczne dotyczące zasiłków na odbudowę lub remont domu lub mieszkania, dlatego w tej kwestii trzeba kontaktować się urzędami wojewódzkimi. Każdorazowo komisja powinna spisać protokół z oględzin takiego miejsca, w którym będą zawarte informacje o danej rodzinie i rozmiarach strat

wraz z wyceną napraw lub odbudowy danego budynku mieszkalnego (dokonaną przez rzeczoznawcę). Do protokołu powinny być również dołączone zdjęcia oraz wszystkie do-kumenty potwierdzające prawo własności do danego terenu lub budynku. Na podstawie protokołów oprócz wypłat zasiłków w stosownej wysokości, można również zaapelować o zbiórkę darów potrzebnych do odbudowy czy remontów. Kiedy są oszacowane stra-ty ludności można również zaplanować długofalową pomoc poszczególnym rodzinom, które ucierpiały najbardziej, a także w ramach pracy ze społecznością lokalną zaplanować działania, które społeczność może wykonać we własnym zakresie (np. uporządkowanie zniszczonego parku).

Komisja taka szacuje również straty dotyczące infrastruktury społecznej, czyli m.in. wszyst-kich budynków użyteczności publicznej, w tym m.in. domów pomocy społecznej, świetlic dla dzieci itd.119.

4.3.2. Kontynuacja pomocy i wycofywanie się z pomocy

W fazie odbudowy nadal prowadzone są takie działania jak przyznawanie pomocy finan-sowej nie tylko na odbudowę, ale również na zakup żywności, opłatę wynajmowanego mieszkania (gdy jest taka konieczność ze względu na remont lub odbudowę) i inne szcze-gólne potrzeby. Warto pamiętać, że niektóre osoby mogą stracić miejsca pracy (np. we własnych firmach, które uległy zniszczeniu lub w dużych zakładach pracy, które nie mogą kontynuować działalności). W fazie odbudowy równie ważne są formy pomocy związane z usuwaniem skutków katastrofy tj. porządkowanie, mycie (np. zalanych pomieszczeń). Taka pomoc powinna być przyznana (np. w formie usług lub zorganizowania grupy wo-lontariuszy) szczególnie osobom samotny, które nie mają nikogo, kto by mógł im pomóc lub osobom starszym, rodzinom z małymi dziećmi. Cały czas powinno być również udzie-lane wsparcie psychologiczne.

W udzielaniu pomocy indywidualnej w sytuacjach kryzysowych warto pamiętać o na-czelnej zasadzie udzielania pomocy, czyli asystowaniu osobie, rodzinie w przezwycię-żaniu trudności i problemów, a nie ich wyręczaniu. Sytuacja kryzysowa jest zjawiskiem na tyle rozległym w skutkach, że osobom zawodowo wspierającym osoby poszkodo-wane może się wydawać, że powinni zaspokajać ich wszystkie potrzeby. Szczególnie pracownicy socjalni mogą zacząć robić za dużo za poszkodowanych. Tymczasem ich rola nadal powinna polegać na wspieraniu, asystowaniu w rozwiązywaniu problemów, gdyż ma to duże znaczenie dla poczucia własnych zdolności, umiejętności, przydat-ności osób poszkodowanych. Stosowanie zasady „samostanowienia” (empowerment)

119 Dokładne zadania i procedury postępowania takiej komisji są opisane na stronie: http://www.ock.gov.pl/ock/kleski--zywiolowe/13,Zasady-i-procedury-ustalania-szkod-i-szacowania-strat-spowodowanych-kleskami-zyw.html.

nawet w sytuacjach kryzysowych podnosi zdolność radzenia sobie z następnymi wy-zwaniami, z którymi będą się musieli mierzyć poszkodowani w takich sytuacjach jak powódź, atak terrorystyczny.

Celem ostatecznym pomocy powinno być doprowadzenie do takiej sytuacji, aby wró-cić przynajmniej do stanu sprzed sytuacji kryzysowej. Można do tego doprowadzić m.in. przez stopniowe wycofywanie się z pomocy (coraz mniejsze zasiłki pieniężne), pomoc w uzyskaniu umiejętności, które pozwolą na znalezienie pracy, zorganizowanie wsparcia od innych członków rodziny, społeczności lokalnej.

4.3.3. Organizowanie zespołów pomocy dla konkretnych przypadków

Idealnym rozwiązaniem jest odwiedzanie osób poszkodowanych w zespołach skła-dających się z pracownika socjalnego, psychologa, lekarza, osoby z urzędu gminy120. Wówczas każda osoba z zespołu może skupić się na konkretnych aspektach pomo-cy. Ale w takich przypadkach ważne jest, aby rozmowa była prowadzona przez jedną osobę, a pozostałe osoby przysłuchują się i włączają się do pomocy, jeśli dany aspekt zostanie poruszony w rozmowie, np. jeśli zostanie zauważony zły stan psychiczny, taka rozmowa może być kontynuowana przez psychologa już bez obecności innych człon-ków zespołu.

Jeśli nie jest możliwe zespołowe odwiedzanie osób poszkodowanych w ich domach lub miejscu pobytu, warto organizować takie zespoły interdyscyplinarne w przypadkach ro-dzin lub osób, które wymagają pomocy wieloaspektowej.

Np. w przypadku, gdy pięcioosobowa rodzina straci mieszkanie, ojciec tej rodziny zostanie poważnie ranny (i prawdopodobnie będzie musiał poruszać się na wóz-ku), matka wykazuje stan depresyjny, a jedno z dzieci zachowuje się agresywnie, to oprócz zapewnienia żywności, odzieży oraz podstawowych artykułów gospodarstwa domowego, takiej rodzinie trzeba znaleźć nowe mieszkanie, zapewnić wsparcie psy-chologiczne lub psychiatryczne dla matki, pomóc w uzyskaniu orzeczenia o stopniu niepełnosprawności dla ojca, zapewnić opiekę nad dziećmi oraz skonsultować agre-sywne dziecko z psychologiem. W zespole pomocy dla tej rodziny powinny znaleźć się oprócz pracownika socjalnego i/lub asystenta rodziny, psycholog, pracownik wydziału lokalowego gminy, w której przebywa rodzina, lekarz, pracownik lokalnej organizacji pozarządowej zajmującej się sprawami dzieci i młodzieży, pedagog szkolny ze szko-ły, do której uczęszczają dzieci oraz organizacji, która rozdziela pomoc rzeczową dla osób poszkodowanych. W tym przypadku tak, jak w przypadku wszystkich zespołów

interdyscyplinarnych jest potrzebne skoordynowanie działań wszystkich instytucji i organizacji wspierających tą rodzinę. Działania zespołowe zapobiegają też sytuacji, w której rodzina jest „osaczona” przez pracowników różnych instytucji, którzy ciągle wypytują o to samo, a także sytuacji, w której rodzina uzyskuje tą samą pomoc od różnych instytucji.

Szczególnymi przypadkami są rodziny z dziećmi, gdyż sytuacja kryzysowa może spowo-dować, że rodzice nie będą w stanie opiekować się samodzielnie swoimi dziećmi z róż-nych powodów:

Î Nie mają mieszkania ani jedzenia;

Î Rodzic dziecka jest niepełnosprawny lub jego jedno lub więcej dzieci jest niepełnosprawne;

Î Jeden lub oboje rodziców są chorzy lub umierający;

Î Jeden lub więcej członków rodziny umarli;

Î Rodzic jest wyczerpany, w złym stanie psychicznym.

W takich przypadkach zawsze należy udzielić takiego wsparcia, aby nie było konieczności rozdzielania rodziny. Dzieci zawsze powinny być przy rodzicach, a kiedy ich nie ma, to w pierwszej kolejności należy zbadać możliwość sprawowania opieki na dziećmi przez dalszych członków rodziny. Nigdy nie należy przekonywać rodziców czy opiekunów dzie-cka, że w placówce opiekuńczo-wychowawczej dziecku będzie lepiej, bo będzie tam mia-ło zapewnione lepsze warunki bytowe. Rozdzielenie dzieci od rodziców lub opiekunów powinno być ostatecznością, a jeśli jest konieczne (np. rodzice muszą wyremontować mieszkanie) powinno być krótkotrwałe.

4.3.4. Poradnictwo i edukacja społeczna

Osoby dotknięte sytuacją kryzysową potrzebują różnych porad, informacji począwszy od tego, gdzie się udać po konkretną pomoc po to, co zrobić ze zniszczonymi rzeczami, jak wyremontować dom po powodzi, pożarze. „Działalność taka powinna również dostarczać praktycznych i pomocnych informacji na takie ważne tematy jak: radzenie sobie ze stre-sem, panowanie nad reakcjami dzieci oraz przygotowanie na możliwe zdarzenia katastro-falne w przyszłości. Kampania edukacyjna powinna również ułatwiać poszkodowanym akceptację i traktowanie jako normalnych reakcji związanych ze stresem posttraumatycz-nym, zachęcać do korzystania z dostępnej pomocy i wskazywać jak radzić sobie ze stre-sem w konstruktywny sposób.”121.

Poradnictwo i kampanie edukacyjne mogą być zainicjowane już na etapie wczesnej

interwencji, natychmiast po katastrofie i przybierać różne formy. Po pierwsze mogą być zorganizowane punkty informacyjno-poradnicze, w których mogą dyżurować różni spe-cjaliści – od psychologów do osób znających się na remontach. Po drugie kampania edu-kacyjna powinna angażować wszystkie publiczne media włączając w to lokalne gazety oraz rozgłośnie radiowe i stacje telewizyjne. Po trzecie informacje mogą być przekazywa-ne podczas spotkań zbiorowych organizacji sąsiedzkich, zgromadzeń kościelnych, zebrań grup roboczych, różnych związków i stowarzyszeń, spotkań rodziców w szkole i innych grup społeczności. Poradnictwo i kampanie edukacyjne mogą być organizowane przez pracowników ośrodka pomocy społecznej lub w ramach współpracy lub zadań zleconych organizacjom pozarządowym.

Aby móc skutecznie dostarczyć informacje większej grupie osób o psychice człowieka przeżywającego ciężkie sytuacje kryzysowe można rozdawać ulotki o radzeniu sobie w takich sytuacjach. Poniżej znajdują się informacje, które mogą znaleźć się na takiej ulotce.

RADZENIE SOBIE Z POWAŻNYM KRYZYSEM OSOBISTYM

Zdarzenia, które zagrażają naszemu życiu lub naszej równowadze psychicznej obejmują:

Î Poważne katastrofy, które dotykają wielu ludzi,

Î Bardziej osobiste wydarzenia, takie jak poważny uraz czy choroba, utrata bli-skiej osoby z powodu śmierci lub separacji, czy każde inne znaczące zdarzenia. Jeśli doświadczyłeś traumatycznego zdarzenia, mamy nadzieję, że ta ulotka pomo-że Ci zrozumieć to, czego mopomo-żesz doświadczyć teraz oraz po jakimś czasie. Ulotka ta podpowie Ci także jak masz wspomagać naturalny proces wychodzenia z kryzysu i uniknąć poważnych problemów.

Często doświadczane normalne uczucia i emocje:

• Odrętwienie twój umysł może z opóźnieniem reagować na zdarzenia

kryzyso-we; ty sam lub inni mogą interpretować twój stan jako “mocne trzymanie się” lub “beztroskę”.

• Lęk z powodu straty odniesionej przez ciebie i twoich bliskich, osamotnienia, utraty kontroli i obawy, że coś podobnego zdarzy się znowu.

• Poczucie winy z powodu ocalenia czy uniknięcia urazu, z powodu niepodjętych

działań.

• Bezradność i dezorientacja z powodu bezsilności w zaistniałej sytuacji, utraty

poprzednio posiadanego poczucia bezpieczeństwa.

• Złość na to co się zdarzyło, na niesprawiedliwość i bezsensowność zdarzenia,

na tych, którzy mogli być temu winni lub niekompetentni, „czemu to mnie się przytrafiło?”.

• Smutek z powodu poniesionych wszelkich strat.

• Wstyd z powodu bezradności, poruszenia emocjonalnego i potrzeby pomocy

od innych, z powodu nie reagowania tak, jak by się chciało. Częste reakcje fizyczne i psychiczne to:

• zmęczenie,

• wyczerpanie,

• koszmary senne,

• kołatania serca,

• zaburzenia snu i odżywiania,

• nerwowość i łatwe popadanie w przestrach. Wpływ na relacje społeczne

Możesz się zorientować, że twoje relacje z bliskimi osobami stały się napięte, szcze-gólnie, gdy przyjaciele i rodzina nie rozumieją przez co przechodzisz, a ty możesz się od nich odsuwać. Poprawić sytuację może pokazanie bliskim tej ulotki.

Pamiętaj, że inni ludzie mogą być źródłem pocieszenia podczas kryzysu. Opowiadanie o tym, co się zdarzyło i ujawnianie twoich uczuć zaufanemu i współ-czującemu słuchaczowi może być bardzo pomocne.

Jak możesz pomóc samemu sobie

• Autoekspresja. Pozwól sobie na zastanowienie się nad tą traumą, możesz

rów-nież o niej myśleć, mówić i śnić. Wielu ludzi uważa za pomocne mówienie o trau-matycznym wydarzeniu do innych, szczególnie jeśli są to ludzie, którzy byli obec-ni przy tym zdarzeobec-niu. Ekspresja uczuć zamiast tłumieobec-nia ich w sobie, może być bardzo terapeutyczna i redukuje ryzyko powstawania problemów nerwowych i psychicznych. Jednak wszyscy różnie radzimy sobie w życiu i niektórzy ludzie wolą sobie radzić sami. Słuchaj siebie i rób to, co uważasz za najlepsze dla ciebie.

• Konfrontowanie się z rzeczywistością. Jeśli czujesz się do tego zdolny,

kon-frontacja z rzeczywistością przez uczestniczenie w pogrzebach, oglądanie znisz-czonych domów pomoże ci pogodzić się z wydarzeniem. Niektórzy ludzie uzna-ją za pomocny powrót na miejsce zdarzenia, gdy tylko poczuuzna-ją, że są zdolni do tego. Jeśli zastanawiasz się dlaczego to się wydarzyło, dowiedzenie się i upewnie-nie się, że wiesz, co się naprawdę zdarzyło, może ci pomóc.

Zatroszcz się o siebie

• Żyj tak normalnie, jak to tylko możliwe.

• Bądź życzliwy dla samego siebie. To co czujesz jest naturalną reakcją.

• Znajdź czas na odpoczynek, dobrze się odżywiaj, uprawiaj ćwiczenia fizyczne, nie odbieraj sobie czasu na sen.

• Próbuj wyrażać swoje potrzeby wyraźnie i uczciwie wobec członków rodziny i przyjaciół.

• Pamiętaj, że dzieci potrzebują mówić o swoich emocjach i wyrażać je w zaba-wach i rysowaniu.

• Pamiętaj, że wszystkie te uczucia i reakcje są normalne po tym, czego

• Jednak, jeśli po 4-6 tygodniach nie zaczynasz czuć się lepiej, prawdopo-dobnie powinieneś poszukać profesjonalnej pomocy.

(tu można podać nazwę ośrodka wsparcia i kontakt) Opracowano na podstawie:

www.abdn.ac.uk/counselling/documents/COPINGWITHAMAJORPERSONALCRISIS.pdf [16.03.2014]

4.3.5. Grupy wsparcia

Powrót do normalności wymaga często długotrwałego planu pomocy psychologicznej skierowanego do konkretnych grup. Jedną z form (oprócz konsultacji indywidualnych) jest organizowanie grup wsparcia. Celem tworzenia takich grup jest dostarczenie poszkodo-wanym możliwości podzielenia się swoimi doświadczeniami z innymi, wymiany informacji i pomysłów oraz zaoferowania wzajemnego wzmocnienia i wsparcia. „W pewnych okolicz-nościach takie grupy mogą okazać się bardziej skuteczne niż indywidualna interwencja. Struktura grupy daje jednostce, na przykład sposobność zobaczenia własnych reakcji jako normalnych, zwyczajnych w takiej sytuacji, do upewnienia się że nie jest ona osamotniona w swoich doznaniach i uczuciach. Przez udział w takich grupach, ocaleni mogą również nauczyć się efektywnych, pozytywnych strategii radzenia sobie ze stresem pourazowym oraz ćwiczyć różne umiejętności interpersonalne jak otwartość czy asertywność.”122. Grupy takie mogą być organizowane przez pracowników ośrodka pomocy społecznej (np. pra-cownik socjalny, konsultant, psycholog), innych instytucji pomocowych (ośrodki inter-wencji kryzysowej, powiatowe centra pomocy rodzinie, organizacje pozarządowe) lub same osoby poszkodowane. Spotkania takie mogą być organizowane dla ogółu miesz-kańców lub dla konkretnych grup, np. kobiet, mężczyzn, młodzieży, osób starszych lub dla grup zawodowych np. pracowników służb społecznych, ratowniczych, medycznych, którzy brali udział w akcji ratowniczej. Poniżej znajdują się podstawowe zasady organizo-wania i prowadzenia grup wsparcia.

Jak zorganizować i prowadzić grupę wsparcia?

Najlepiej żeby zainicjowana przez Ciebie grupa liczyła od 7 do 12 osób, lecz jeśli nie można inaczej zacznij z mniejszą ilością. Pamiętaj, że na pierwszym spotkaniu znajdą się ludzie, którzy przyszli, ponieważ hasło, wokół którego tworzy się Wasza grupa wsparcia [radzenie sobie ze stratami po powodzi], to dla nich ważna sprawa i chcą z tym coś zrobić. Nie traćcie zbyt dużo czasu na dyskutowanie, jak zorganizować następne spotkania, chociaż i to jest

122 L.G. Echterling, Hidden Wounds…, op. cit.

123 Na podstawie książki Robin Norwood, Kobieta, która kocha zbyt mocno. Jeśli pragniesz, żeby to on się zmienił, i ciągle

ważne. Najlepiej zacząć od podzielenia się Waszymi historiami (czy też tą ich częścią, która dotyczy sprawy konstytuującej grupę), gdyż w ten sposób tworzy się bezpośrednia więź i poczucie przynależności. Macie dużo podobnych problemów. Może będziecie zdziwieni, jak dużo. Niech, więc dzielenie się będzie najważniejszą rzeczą, dla której się spotykacie. Wypróbujcie następujący program pierwszego spotkania, które nie powinno trwać dłużej niż godzinę.

1. Zacznijcie punktualnie. Będzie to dla wszystkich zainteresowanych sygnał, że muszą przyjść na czas na następne spotkanie.

2. Przedstaw się jako osoba, która wyszła z taką inicjatywą, i wyjaśnij, że nie chciałbyś, aby grupa stała się stałym źródłem wsparcia dla Ciebie i wszystkich tu obecnych. 3. Podkreśl, że wszystko, co zostanie powiedziane na spotkaniu, musi tutaj pozostać,

że o nikim, kogo tu widzicie i niczym, co tu usłyszycie, nie powinno się rozmawiać nigdzie i nigdy. Zaproponuj, żeby obecne osoby przedstawiając się posługiwały się po prostu imionami.

4. Wyjaśnij, że najprawdopodobniej wszystkim tu obecnym pomoże, kiedy nawzajem wysłuchacie, co jest powodem przyłączenia się do grupy, i że każda osoba mogłaby chyba przeznaczyć do pięciu minut na opowiedzenie o tym, co spowodowało, że postanowiła przyjść. Zaznacz, że nikt nie musi mówić tak długo, ale że każdy z Was, gdyby chciał, może mieć tyle czasu. Bądź przygotowany/a na to, żeby sam/a zacząć, podając swoje imię i opowiadając krótko własną historię.

5. Gdy wszyscy chętni podzielili się już opowieścią o sobie, wróć do jednej z tych osób, które nie chciały mówić, kiedy była ich kolej, i delikatnie spytaj, czy nie zrobiłaby tego teraz. Nie naciskaj na nikogo. Niech to będzie absolutnie jasne, że każdy jest miło widziany niezależnie od tego, czy w tej chwili jest gotów mówić o swojej sytuacji, czy nie.

6. Pomówcie teraz o pewnych regułach, które Twoim zdaniem powinny być przestrze-gane w grupie. Osobiście za sensowne uważam następujące. Można przepisać je w paru kopiach i rozdać wszystkim uczestnikom:

a. Nie radzić. Wszystkie osoby są zaproszone do dzielenia się własnymi doświad-czeniami i tym, co pomaga im czuć się lepiej, ale żadna nie powinna radzić innej, co ma robić. Radzenie trzeba delikatnie wytknąć, jeżeli ktoś zacznie dawać upust takiej chęci.

b. Prowadzenie grupy powinno być rotacyjne. Przejmowane, co tydzień przez inną osobę, która będzie prowadzić kolejne spotkanie. Prowadzący/a jest odpowie-dzialna za rozpoczynanie spotkania o czasie, ustalenie tematu do omawiania,

zarezerwowania paru minut pod koniec na sprawy organizacyjne, i za wybór innego prowadzącego na następny tydzień, zanim zakończy spotkanie.

c. Spotkania powinny trwać określoną ilość czasu (godzina – dwie). Nikt z Was nie nastawia się na rozwiązanie wszystkich swoich problemów w ciągu jednego spotkania i ważne jest, żeby nie próbować tego robić. Spotkania powinny za-czynać się punktualnie i kończyć w zapowiedzianym czasie. (Lepiej, żeby były za krótkie niż za długie. Uczestnicy mogą zdecydować się na ich przedłużenie