2. CHARAKTERYSTYKA OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH SYTUACJI KRYZYSOWYCH
2.2. Materialne, społeczne i psychologiczne konsekwencje sytuacji kryzysowej
Wystąpienie zagrożenia prowadzi do sytuacji kryzysowej głównie ze względu na skutki jakie ze sobą niesie. Skutki te są różnorodne i zależą od danego zdarzenia i jego inten-sywności. Lista skutków dla poszczególnych i najbardziej prawdopodobnych zagrożeń występujących w Polsce znajduje się w tabeli nr 1. Inne konsekwencje przynosi powódź (np. zalane domy, zniszczone drogi), a inne katastrofa lotnicza (przede wszystkim śmierć ludzi, zniszczenia w miejscu, w którym katastrofa miała miejsce), ale generalnie wiele zda-rzeń niesie ze sobą podobne zagrożenia, które można pogrupować w cztery kategorie: materialne, społeczne, zdrowotne i psychologiczne.
Każda osoba, która przeżyła sytuację kryzysową lub nawet tylko brała udział w akcji po-mocniczej doświadcza pewnej straty oraz przeżyć, które na trwałe zapisują się w jej pamię-ci. Pracując z ludźmi z takimi przeżyciami warto sobie zdawać sprawę czego doświadczyli oraz jakie to ma konsekwencje.
2.2.1. Straty materialne
Z relacji medialnych przedstawiających sytuacje kryzysowe najbardziej w pamięci zo-stają obrazki, na których widać ogromne zniszczenia: budynków, dróg, mostów. Są to straty materialne, których wartość jest szacowana w milionach lub miliardach złotych (lub dolarów). Straty całościowe są wyrażane w niewyobrażalnych dla nas sumach pieniędzy, dlatego lepiej na naszą wyobraźnię działają ludzie, którzy stracili swój dom, swoje miejsce do życia. Pokazuje to, że o stratach materialnych można mówić w dwóch wymiarach: jednostkowym oraz lokalnym (regionalnym lub krajowym – w zależności od rozmiaru katastrofy).
Straty materialne w wymiarze jednostki (rodziny) to przede wszystkim utrata lub zniszcze-nia domu, mieszkazniszcze-nia, budynków gospodarczych, przedmiotów gospodarstwa domowe-go oraz ubrań, zgromadzonej żywności, plonów. Warto również pamiętać, że osoby, które
przeżywają sytuację kryzysową mają poczucie utraty własności, o czym często mówią w słowach „straciłam cały dobytek”, choć może się wydawać, że to co straciły nie było wiele warte. Poza tym takie osoby mogą stracić swoje rzeczy osobiste, do których są przywiąza-ne, które mają wartość pamiątkową lub sentymentalną. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które tracą swoje ulubione zabawki.
Straty ekonomiczne w perspektywie lokalnej, regionalnej, krajowej to przede wszystkim:
Î zniszczone i uszkodzone budynki (mieszkalne, użyteczności publicznej, gospodarcze);
Î zniszczone i uszkodzone mosty, drogi, linie kolejowe, wiadukty, tunele, wały prze-ciwpowodziowe, przepompownie, urządzenia hydrotechniczne, urządzenia i sieci kanalizacyjno-wodociągowe;
Î zniszczenia lub uszkodzenia linii energetycznych i przerwy w dostawach energii elektrycznej;
Î zniszczenie hodowli i zbiorów w gospodarstwach rolnych;
Î masowe uszkodzenia konstrukcji budynków;
Î zniszczenie obiektów stanowiących dobra kultury;
Î straty w rolnictwie oraz leśnictwie;
Î możliwe zniszczenia a nawet degradacja środowiska naturalnego.
Tak sformułowane straty materialne mają swoje dalsze konsekwencje. Jedną z nich jest powo-dowanie przez różnorodne zniszczenia awarii w infrastrukturze miejskiej np. magistrali ciepłow-niczych, wodociągów, sieci kanalizacyjnej i linii przesyłowych wysokiego napięcia, co może sparaliżować życie w miastach (w związku z tym istnieje ryzyko przerw w dostawach wody, energii elektrycznej i ciepła). Bardzo groźne są również awarie w zakładach przemysłowych, zwłaszcza gdy są połączone z uwolnieniem niebezpiecznych substancji. Kolejną konsekwencją są zakłócenia w funkcjonowaniu infrastruktury transportowej, zwłaszcza transportu kolejowe-go, drogowekolejowe-go, czasami lotniczekolejowe-go, co oprócz wysokich kosztów naprawy, może utrudniać dostarczanie pomocy. Z kolei straty w rolnictwie powodują osłabienie ekonomiczne przemy-słu spożywczego, wzrost cen produktów żywnościowych, wypłata odszkodowań dla przedsię-biorców zajmujących się przetwarzaniem i sprzedażą żywności.
Badania41 pokazują, że nawet po kilku latach są odczuwalne trudności ekonomiczne, techniczne i społeczno-administracyjne. Domy wyremontowane po powodzi wygląda-ją jak nowe, ale nawet w siedem lat po katastrofie trudno pozbyć się wilgoci, wszędzie, w różnych nieoczekiwanych miejscach natrafia się na muł, nie można też takiego domu
41 L.G. Echterling, Hidden Wounds, Hidden Healing of Disaster/ Ukryte rany, ukryte uzdrawianie po katastrofie/, The Virginia Disaster Stress Intervention Site, 1997.
sprzedać, bo nikt nie chce się osiedlać w tak narażonym miejscu. Straty ekonomiczne są trudne do odrobienia, często traci się pracę lub własny biznes, nieraz trzeba się przeprowa-dzić w inne miejsce, dlatego ci, którzy są w stanie uciekają z zalanego rejonu, co zmienia strukturę i więzi społeczne.
2.2.2. Konsekwencje zdrowotne
Oprócz strat materialnych bardzo poważnymi zagrożeniami są te związane z życiem i zdro-wiem ludzi. Jest to zagrożenie bezpośrednie oraz pośrednie. Konsekwencja bezpośrednie wystąpienia niebezpiecznej sytuacji to np. utopienie w wyniku nagłego przyrostu wody lub porwanie przez falę powodziową, śmierć na skutek zawalenia się budynku. W wyni-ku odniesionych ran, traumatycznych przeżyć osoby, które przeżyły sytuację kryzysową mogą zapaść na długotrwałe choroby lub stać się osobami niepełnosprawnymi.
Zagrożenie dla zdrowia i życia powstaje również jako skutek wystąpienia danego ryzyka, do których należą zagrożenie epidemiologiczne oraz skażenie środowiska. W wyniku po-wodzi występuje bardzo duże zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawania ognisk epidemicznych, a np. w czasie suszy niski poziom wody w rzekach, do których odprowa-dza się ścieki może spowodować skażenie wody. Poza tym szczególnie podczas awarii technicznych (np. uszkodzenia budynków zakładów przemysłowych), ale też w wyniku pożarów, może nastąpić skażenie powietrza, co powoduje konieczność ewakuacji ludzi z zagrożonych terenów.
2.2.3. Konsekwencje psychologiczne
Typowe symptomy psychologiczne sytuacji kryzysowych
Nagłość zdarzenia powodującego sytuację kryzysową, oczekiwanie na zapowiadane na-dejście zagrożenia oraz trwanie takich sytuacji jest okresem wysokiego stresu dla wszyst-kich uczestników tej sytuacji. Takie zdarzenia jak klęska żywiołowa, awarie techniczne na wielką skalę oraz kryzysy gospodarczo-polityczne, w tym konflikty zbrojne są źródłem bar-dzo silnych, negatywnych przeżyć dla każdego człowieka. W psychologii są one nazywane sytuacjami traumatycznymi. Ich istotą jest zachwianie poczucia bezpieczeństwa związane z bezpośrednim zagrożeniem życia42. Bezpośrednią konsekwencją takich doznań może być ostre zaburzenie stresowe (acute stress disorder; ASD), które rozwija się w ciągu kilku dni po zdarzeniu i trwa do około miesiąca43.
42 M. Czerkawska, Człowiek w sytuacji kryzysowej (na przykładzie klęski powodzi), „Praca Socjalna”, nr 2/2002.
43 American Psychiatric Association, DSM IV TR. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (wyd. 4). Washington 2000.
Skutki psychologiczne sytuacji kryzysowych ujawniają się na wielu płaszczyznach, w tym przede wszystkim na płaszczyznach: emocjonalnej, fizjologicznej, zachowania. Wiele z nich jest wspólnych dla wszystkich grup wiekowych, ale niektóre są specyficzne dla szczególnych okresów życia i rozwoju. W tabeli poniżej wyszczególnione są reakcje z po-działem na grupy wiekowe.
Tabela 4. Skutki psychologiczne sytuacji kryzysowych u osób w poszczególnych grupach wiekowych
Grupy
wiekowe Reakcje emocjonalne Reakcje na poziomie zachowania Reakcje fizjologiczne
D
zieci w wieku 1-5 la
t
złość, strach, drażliwość, wybuchy złości, smutek, wycofanie.
wznowienie moczenia noc-nego, ssania kciuka, chęci noszenia na rękach przez ro-dziców;
lęk przed ciemnością,
unikanie spania samemu w pomieszczeniu,
wzmożona płaczliwość.
utrata apetytu, bóle brzu-cha,
nudności, trudności z mową, tiki nerwowe.
D
zieci w wieku 6-11 la
t wycofanie ze spotkań z kolegami, z czynności, które były do tej pory lu-biane;
wybuchy złości;
obsesyjne zaabsorbowa-nie wydarzeniami związa-nymi z katastrofą, bezpie-czeństwem.
spadek wyników w nauce, unikanie szkoły, zachowa-nia agresywne w szkole lub w domu,
nadpobudliwość, marudze-nie, przywiązamarudze-nie, zachowy-wanie się jak małe dziecko; zwiększenie współzawod-nictwa z młodszym rodzeń-stwem w celu zwrócenia na siebie uwagi rodziców.
zmiany apetytu, bóle głowy, bóle brzucha, zaburzenia snu, koszmary.
D
zieci i młodzież w wieku
12-18 la
t
smutek i depresja, uczucie nieudolności i bezradno-ści,
społeczne wycofanie.
utrata zainteresowania wcześniejszymi działaniami społecznymi, hobby, ulubio-nymi formami odpoczynku; opór wobec autorytetów (jako osób, które coś narzu-cają);
spadek wyników w nauce; ucieczki z domu lub ze szkoły; wzrost lub spadek poziomu energii, zachowania prze-stępcze.
zmiany apetytu, bóle głowy, problemy gastryczne, wy-pryski skórne, narzekanie na złe samopoczucie (bóle, których miejsca nie można określić), zaburzenia snu.
Grupy
wiekowe Reakcje emocjonalne Reakcje na poziomie zachowania Reakcje fizjologiczne
Dor
ośli
intensywny szok, przera-żenie,
rozpacz, złość, poczucie winy i klęski, bezradność i poczucie beznadziejno-ści, niepokój o przyszłość, zaprzeczanie,
zmęczenie, brak poczucia bezpieczeństwa, poczu-cie utraty kontroli, żal, wściekłość i otępienie, niepewność, panika, depresja, frustracja, oszołomienie.
niezdolność do podejmo-wania typowych aktyw-ności, zmiana aktywaktyw-ności, zwiększenie zależności od otoczenia, intensyfikacja działalności nieprzemyśla-nych lub/i patologicznieprzemyśla-nych (alkohol, narkotyki), wybuchy gniewu, poddenerwowanie, reakcje histeryczne, osłabio-ne reakcje,
zmiana w sposobie ko-munikowania się, wzrost konfliktów w rodzinie, płacz, pobudzenie ruchowe.
pocenie się, biegunka, wymioty, bóle, wysypka, problemy z oddychaniem, męczliwość, utrata apetytu, zaburzenia snu. Osob y starsz e (po w yż ej 65. r oku ż ycia)
depresja, rozpacz nad stratami, apatia, dezorien-tacja,
podejrzliwość, złość, wściekłość związana z nieznanym otoczeniem.
wycofanie i izolacja, niechęć do opuszczania domu, do przemieszczania się, ograni-czenia sprawności fizycznej.
pogorszenie ogólnego stanu zdrowia, zaburzenia snu, problemy z pamięcią, problemy ze wzrokiem, słuchem.
Na podstawie: D. J. De Wolfe, Field Manual for Mental Health Human Services…, op. cit.
Wyżej wymienione sytuacje są potęgowane przez emocje towarzyszące śmierci bliskich osób, poszukiwaniu zaginionych lub oczekiwaniu na informację dotyczącą identyfikacji zwłok. Osoby, które przeżyły sytuację kryzysową muszą często zmienić swoje plany życio-we, porzucić dotychczasowe marzenia, czemu mogą towarzyszyć utrata pewności siebie, poczucie porażki, negatywne myślenie. A każde niepowodzenie jest utwierdzaniem się w swoich przekonaniach, co też może prowadzić do obniżenia poczucia wartości.
Zespół stresu pourazowego
Wyżej wymienione reakcje organizmu na stres związany z przeżyciem sytuacji kryzysowej są zjawiskiem normalnym, choć wymagają interwencji psychologicznej. Bardziej niepo-kojące zjawiska to bardziej nasilone reakcje takie jak: zjawiska rozszczepienia (deperso-nalizacja, derealizacja, amnezja); fobie (lęk przed wodą, wyczulenie na odgłosy przypo-minające katastrofę, np. helikoptery), stany submaniakalne (zaprzeczanie zniszczeniom, bagatelizowanie ich rozmiaru), wtręty myślowe (intensywne, wyraziste wspomnienia, sny koszmarne, natrętne odtwarzanie wydarzeń); czynności przymusowe (np. budzenie się w nocy i sprawdzanie stanu wałów przeciwpowodziowych), nadużywanie alkoholu, le-ków oraz zaburzenia psychotyczne (halucynacje, dziwaczne interpretacje, wyobrażenia), a także myśli samobójcze.
Jeśli pojawiają się wyżej wymienione reakcje nasilone lub symptomy stresu utrzymują się dłużej niż jeden miesiąc mamy do czynienia z tzw. zespołem stresu pourazowego (post--traumatic stress disorder – PTSD)44.
Zespół stresu pourazowego rozpoznawany jest, gdy człowiek uczestniczy w zdarzeniu łączącym się ze śmiercią lub zagrożeniem życia wywołującym intensywny lęk i poczu-cie bezradności.
Istnieje kilka różnych dokładnych definicji i klasyfikacji objawów, dzięki którym można roz-poznać PTSD. Przykład jednej z nich przedstawiony jest w ramce poniżej. Generalnie wy-różnia się trzy grupy symptomów składających się na zespół stresu pourazowego: 1. „Nawracanie polegające na utrzymującym się odtwarzaniu traumatycznych zdarzeń
na różne sposoby, odnawianiu ich w świadomości w postaci: natrętnych obrazów myśli i snów, halucynacji, silnej fizjologicznej reaktywności na bodźce przypominają-ce różne aspekty zdarzenia.
2. Unikanie sprowadzające się do utrzymującej się tendencji niedoświadczenia wszel-kich bodźców kojarzących się z traumą i odrętwienia emocjonalnego ujawniają-cego się w odcinaniu się od myśli, uczuć i czynności przypominających zdarzenie. Przejawem tego symptomu jest także niemożność przypomnienia sobie faktów, spa-dek chęci do działania, ograniczenie zainteresowań, poczucie obcości, obojętności wobec innych.
3. Pobudzenie przejawiające się w zachowaniach, takich jak: trudności w zasypianiu, przerywany sen, irytacja, wybuchy gniewu, trudności w koncentracji, nadmierna czujność, wzmożona ogólna reaktywność niewystępująca przed traumą”45.
Klasyfikacja PTSD na podstawie ICD-1046
1. Pacjent był narażony na stresujące wydarzenie lub sytuację (oddziałujące krótko- lub długotrwale) o cechach wyjątkowo zagrażających lub katastroficznych, które mogłoby spowodować przenikliwe odczuwanie cierpienia u niemal każdego. 2. Występuje uporczywe przypominanie sobie lub „odżywanie” stresora w
po-staci zakłócających „przebłysków” (ang. flashbacks), żywych wspomnień lub
44 Diagnostic and statistical Manual of Mental Disorders (4th), American Psychiatric Association, DC, Washington, 1994.
45 M. Czerkawska, Człowiek w sytuacji kryzysowej…, op. cit.
46 Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 jest opracowana przez WHO i obowiązuje w Polsce od roku 1996.
powracających snów, albo w postaci gorszego samopoczucia w sytuacji zetknię-cia się z okolicznośzetknię-ciami przypominającymi stresor lub związanymi z nim.
3. Pacjent aktualnie unika lub preferuje unikanie okoliczności przypominających stresor lub związanych z nim, co nie występowało przed zetknięciem się z działaniem stresora. 4. Występowanie któregokolwiek z następujących:
Î częściowa lub całkowita niezdolność do odtworzenia pewnych ważnych okoliczności zetknięcia się ze stresorem,
Î uporczywie utrzymujące się objawy zwiększonej psychologicznej wrażliwo-ści i stanu wzbudzenia (niewystępujące przed ekspozycją na stresor) w po-staci którychkolwiek dwóch z poniższych:
Î trudności z zasypianiem i podtrzymaniem snu,
Î drażliwość lub wybuchy gniewu,
Î trudność koncentracji,
Î nadmierna czujność,
Î wzmożona reakcja zaskoczenia.
Wszystkie z kryteriów 2, 3 i 4 zostały spełnione w ciągu 6 miesięcy od stresującego wy-darzenia albo od zakończenia okresu oddziaływania stresora.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, Uniwersytecie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków-Warszawa, 1998, s. 96-97.
W przypadku PTSD każdorazowo wymagana jest pomoc psychologiczna, o zasadach jej udzielania więcej w rozdziale „Rola pracowników socjalnych…”.
Nawet wiele lat po sytuacji traumatycznej może wystąpić zjawisko tzw. „efektu rocznico-wego”, czyli odczuwanie stanów silnego napięcia i lęku związane z elementami sytuacji przypominającej to wydarzenie, jak np. zbliżająca się rocznica powodzi, trzęsienia ziemi. Ludzie mogą się poczuć gorzej, reagować rozdrażnieniem, niepokojem, zwiększoną wraż-liwością emocjonalną, smutkiem. Wiąże się to z przypominaniem sobie minionych wyda-rzeń, strat, odradzają się często przytłumione codziennymi sprawami emocje i lęki. Wyniki różnych badań pokazują, że wielu ludzi po przeżyciu sytuacji kryzysowej zacho-wuje przez długi okres ukryte emocjonalne rany47. Badania przeprowadzone po roku od wystąpienia powodzi w Polsce (1997 r.) pokazują, że liczba cierpiących na zespół stresu
47 Por. N. Ogińska-Bulik, Pozytywne skutki wydarzeń traumatycznych czyli kiedy łzy zamieniają się w perły, Difin, Warszawa, 2013.
pourazowego dotyczyła 20-25% osób. Wyniki badań prowadzonych w kolejnych latach pokazały, że częstość rozpoznania PTSD wśród Polaków jest znacząco wyższa niż w innych krajach, nawet o porównywalnym rozwoju społeczno-ekonomicznym48.
Badania49 prowadzone nad psychologicznymi i społecznymi skutkami powodzi, która dotknęła zachodnią część Virginii, Shenandoach Valley, w listopadzie 1985 roku pokazują, że krótko po powodzi, prawie wszystkie bezpośrednie ofiary zgła-szały jakieś objawy stresu pourazowego i chociaż, z upływem czasu ich nasile-nie zmnasile-niejszało się, to jednak nasile-niektóre z nich okazały się głębokie i odporne na działanie czasu. Przykładowo: 74% bezpośrednich ofiar doświadczało natrętnych wspomnień bezpośrednio po powodzi, a siedem lat później jeszcze 34% badanych zgłaszało występowanie takiego objawu. Natomiast udział procentowy tych, któ-rzy doświadczali zaburzeń emocjonalnych w następstwie powodzi zmniejszał się wyraźnie w ciągu tych siedmiu lat – z 93% do 8%. Niemniej jednak pewna, mniej-szościowa, ale znacząca liczba badanych osób nadal zgłaszała utrzymywanie się symptomów posttraumatycznych: powtórne lub wielokrotne przeżywanie traumy – 12%, objawy unikania – 10%, objawy lękowe – 8%.
Nie należy zapominać, że wszystkie wymienione objawy nie dotyczą jedynie bezpośrednich ofiar katastrofy, ale również doświadczają ich przyjaciele, krewni i inni członkowie społeczności, a w szczególności pracujący podczas katastrofy oraz inni członkowie systemu pomagania, jak duchowieństwo, są w wysokim stopniu narażeni na psychologiczne urazy. Również oni po wielu latach mogą odczuwać poczucie winy, lęk, zmęczenie oraz inne symptomy posttrau-matycznego i chronicznego stresu, na co wskazują przytaczane już badania50. Z wywiadów przeprowadzanych po kilku miesiącach pracy, na rzecz powodzian wynika, że 69% uskarżało się na zmęczenie, 53% czuło się „wypalonymi” i paradoksalnie aż 66% zgłaszało poczucie winy z powodu tego, że we własnym poczuciu nie zrobili wystarczająco dużo dla ofiar katastrofy. Niektórzy z duchownych zgłaszali nawet objawy stresu pourazowego, takie jak: lęki – 34%, sny o powodzi – 34% i natrętne przypomnienia – 31%. Kiedy badano ich ponownie, ponad sześć lat po katastrofie, niektórzy z nich nadal zgłaszali odczuwanie długoterminowych skutków pra-cy z bezpośrednimi ofiarami powodzi w postaci negatywnego stresu i bolesnego odczuwa-nia całego zdarzeodczuwa-nia. „W rezultacie, rozgraniczenie pomiędzy pomagającymi w katastrofie a jej ofiarami staje się nieostre, ponieważ każdy w społeczności, w bardzo realnym znaczeniu jest ocalałym z katastrofy”51.
48 B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, „Nauka” 2/2008, s. 47-55.
49 L. G. Echterling, Hidden Wounds, Hidden Healing of Disaster... op. cit.
50 Ibidem.
Indywidualne i środowiskowe uwarunkowania zespołu stresu pourazowego
Światowe i polskie badania ofiar katastrof naturalnych wskazują, że na prawdopodo-bieństwo wystąpienia zaburzeń potraumatycznych wpływa wiele czynników, wśród któ-rych należy wymienić zmienne przed-, około- i pourazowe zarówno indywidualne, jak i społeczne.
Wyróżnia się cztery główne grupy ryzyka zaburzeń pourazowych52: 1. charakterystykę samego zdarzenia i następujących po nim stresorów:
Î charakter zdarzenia – łatwiej podnieść się po katastrofie naturalnej niż po zdarzeniu wynikającym z działalności człowieka,
Î wielkość ekspozycji na traumę, w tym stopień zagrożenia życia podczas zdarzenia, doznanie urazów ciała oraz wielkość doznanych strat materialnych, życie w społecz-ności, która doznała znacznych strat lub wykazuje symptomy zaburzeń,
Î „wtórne stresory” – konsekwencje materialne katastrofy, jak i kolejne wydarzenia trau-matyczne czy inne stresujące zmiany życiowe;
2. charakterystykę ofiary:
Î płeć (żeńska),
Î wiek średni (w przedziale 40-60 lat),
Î małe doświadczenie z radzeniem sobie z danym rodzajem katastrofy,
Î przynależność do grup mniejszościowych (np. etnicznych, kulturowych),
Î ubóstwo lub niski status społeczno-ekonomiczny,
Î cechy osobowości (neurotyczność, mała stabilność emocjonalna oraz introwersja),
Î zaburzenia psychiczne poprzedzające katastrofę; 3. kontekst rodzinny:
Î dla osób dorosłych obecność dzieci w domu,
Î w przypadku kobiet stan cywilny (mężatki),
Î dla dzieci – dystres rodziców,
Î obecność członka rodziny, który wykazuje symptomy zaburzeń pourazowych,
Î konflikty rodzinne i brak atmosfery wsparcia w rodzinie;
4. zmienne określające skuteczność radzenia sobie z konsekwencjami katastrofy:
Î brak przekonania lub utrata przekonania o możliwości kontrolowania i przeciwdzia-łania następstwom katastrofy,
Î brak źródeł społecznego wsparcia (np. zdezintegrowana i zawistna społeczność).
2.2.4. Konsekwencje społeczne
Podsumowaniem występujących strat materialnych, zdrowotnych oraz skut-ków psychologicznych sytuacji kryzysowych są konsekwencje społeczne, które są wielowymiarowe.
Utrata członka rodziny, przyjaciół, znajomych jest bardzo ciężka w wymiarze psycholo-gicznym, ale również w wymiarze społecznym, gdyż niejednokrotnie rodzina zostaje bez matki lub ojca, lub bez dzieci. Samotne rodzicielstwo lub osierocenie może wywoływać liczne problemy społeczne, tym silniejsze im silniejsze skutki psychologiczne „odbiły się” na osobie lub osobach, które przeżyły katastrofę. Utrata dorosłego członka rodziny zwykle wiąże się z utratą części dochodów oraz jego wkładu w utrzymanie rodziny. Nawet jeśli ten dochód nie był wielki lub wkład nie był materialny, tylko np. polegał na opiece nad dzieć-mi, zajmowanie się gospodarstwem domowym, to zawsze jest to zaburzenie struktury rodzinnej, jej zwyczajów i rutyny.
Dodatkowe trudności powstają w sytuacji, gdy jakiś członek rodziny zostaje uznany za zaginionego, gdyż nikt nie może potwierdzić jego śmierci. Wówczas oprócz kłopotów na-tury prawnej, pozostali członkowie rodziny żyją w ciągłym oczekiwaniu, rozmyślaniu co się z tą osobą dzieje, tworzeniu różnych scenariuszy (a może on wykorzystał sytuację i od nas odszedł? przekładanie wszystkich spraw na czas, kiedy dana osoba się odnajdzie), co utrudnia powrót do normalnego życia.
Kolejną społeczną konsekwencją jest możliwa utrata miejsca pracy spowodowana czy to zniszczeniami w firmie, instytucji, w której dana osoba pracowała bądź utratą sprawności, która pozwalałaby na kontynuowanie dotychczasowego zatrudnienia. To oprócz skut-ków psychologicznych jakie niesie ze sobą bezrobocie i niepełnosprawność (które mogą przyczyniać się do powstania PTSD) wywołuje zubożenie materialne danej rodziny. Poza tym, jeśli zniszczenia są poważne na większym terenie lub np. dotknęły duży zakład pracy,