1. DEFINICJA I GENEZA SYTUACJI KRYZYSOWYCH
1.3. Rodzaje sytuacji kryzysowych i ich charakterystyka
Kiedy zapytamy kogokolwiek o największe katastrofy (sytuacje kryzysowe) jakie nawiedziły Polskę w ciągu ostatnich lat, z pewnością otrzymamy dwie odpowiedzi: powódź w 1997 r. oraz katastrofa lotnicza z 10 kwietnia 2010 r. Te dwie katastrofy są dobrym przykładem dwóch typów sytuacji kryzysowych.
Zagrożenia, które mogą spowodować sytuację kryzysową to w szczególności zdarzenia fizyczne, zjawiska lub działalność ludzka, które mogą spowodować utratę życia lub po-ważne obrażenia ciała, straty dóbr materialnych, szkody społeczne i ekonomiczne oraz degradację środowiska naturalnego. Zagrożenia te mogą obejmować warunki ukryte, któ-re mogą ujawnić się w przyszłości i mają różne przyczyny: naturalne (geologiczne, hydro--meteorologiczne, biologiczne) lub spowodowane działaniami ludzi (skażenie środowiska, ryzyka technologiczne). Ryzyka mogą występować pojedynczo, sekwencyjnie lub mogą być złożone. Każde ryzyko jest charakteryzowane przez lokalizację, intensywność, częstość i prawdopodobieństwo wystąpienia.
Najczęściej przyczyny katastrof dzieli się na dwie ogólne grupy: naturalne i spowodowane przez człowieka.
1.3.1. Katastrofy naturalne
Zagrożenia naturalne są bardzo różnorodne i mają określoną specyfikę, wywołują też róż-ne skutki. Można je podzielić na następujące kategorie:
Î geofizyczne – trzęsienia ziemi, osunięcia ziemi, tsunami, wybuchy wulkanów;
Î hydrologiczne – lawiny, powodzie;
Î klimatologiczne – wysokie temperatury, susze, pożary;
Î meteorologiczne – cyklony, burze;
Î biologiczne – epidemie, plagi insektów lub zwierząt.
Najczęściej występujące zagrożenia naturalne w Polsce zostały opisane w tabeli 1 na stronie 26. Na świecie w ostatniej dekadzie ogólna liczba katastrof naturalnych wzrosła, natomiast nieznacznie zmienia się średnia liczba ofiar w ciągu roku, co oznacza, że zmniejsza się średnia liczba ofiar w przeliczeniu na katastrofę18. Może to być konsekwencją działania różnych czynników, np. lepszego przygotowania do rozpoznawania zagrożeń lub szybszej i odpowiednio udzielanej pomocy podczas kryzysu. Może to również oznaczać poprawę systemu odnotowywania katastrof i ich wpływów. Najczęściej występującymi katastrofami są katastrofy hydrologiczne, które powodują największą liczbę ofiar.
Warto zauważyć, że niektóre zagrożenia naturalne mogą wywoływać inne zagrożenia. Np. silne wiatry mogą powodować katastrofy komunikacyjne, w tym szczególnie zagrożenia dla żeglu-gi, a także wpychania wody morskiej do ujściowych odcinków rzek, co może skutkować pod-niesieniem się poziomu wody i wystąpienia zagrożenia powodziowego. Wysokie temperatury będą sprzyjać powstawaniu przestrzennych pożarów lasów i susz.
1.3.2. Katastrofy spowodowane działaniami człowieka
Do drugiej kategorii katastrof zaliczane są wydarzenia spowodowane działaniami ludzi. W tej kategorii można wyróżnić:
Katastrofy techniczne:
Î awarie ze skażeniem promieniotwórczym,
Î katastrofy kolejowe,
Î katastrofy drogowe,
Î katastrofy kolejowe i drogowe z uwolnieniem się niebezpiecznych środków chemicznych,
Î katastrofy budowlane,
Î awarie sieci energetycznych,
Î awarie instalacji ciepłowniczych,
Î awarie instalacji gazowych;
Zagrożenia terrorystyczne:
Î podłożenie ładunku wybuchowego,
Î bioterror;
Kryzysy złożone.
Z uwagi na stabilną sytuację polityczną w Polsce można powiedzieć, że obecnie najmniej prawdopodobne jest wystąpienie kryzysów złożonych (complex emergency), które są de-finiowane jako „kryzys humanitarny w kraju, regionie, społeczeństwie, gdzie jest zupełny lub poważny upadek władzy spowodowany wewnętrznym lub zewnętrznym konfliktem, i który wymaga interwencji międzynarodowej prowadzonej dzięki zdolnościom lub przy pełnomocnictwie pojedynczej agencji i/lub programu ONZ”19. Cechami charakterystycz-nymi takich kryzysów są:
1. występująca przemoc i ofiary śmiertelne, masowe przesiedlenia ludności, rozległe szkody społeczne i ekonomiczne;
2. potrzeba wieloaspektowej pomocy humanitarnej na dużą skalę;
3. przeszkody w udzielaniu pomocy humanitarnej spowodowane warunkami politycz-nymi lub militarpolitycz-nymi;
4. znaczące zagrożenie bezpieczeństwa pracowników humanitarnych na niektórych obszarach.
Tak zdefiniowany kryzys zawiera szeroki zakres przypadków krajów, w których panuje niestabilna sytuacja polityczna i gospodarcza. Jest ona najczęściej spowodowana długo-trwałym konfliktem wewnętrznym, który prowadzi do wyniszczenia zasobów kraju i czę-sto prowadzi do jego upadku. Kryzys złożony obejmuje wiele rodzajów konfliktów, w tym konflikty wewnętrzne, międzynarodowe, zbrojne, wojny20.
19 OCHA Orientation Handbook on Complex Emergencies. Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, August 1999, dostępna na stronie OCHA: http://www.reliefweb.int/library/documents/ocha__orientation__handbook_on__.htm, [30.09.2008].
20 Istnieje bogata literatura dot. kwestii definicyjnych poszczególnych terminów, por. R. Bierzanek, J. Simonides, Prawo
międzynarodowe publiczne, LexisNexis, Warszawa, 2001; Konflikty współczesnego świata, opracowanie zbiorowe, PWN,
Tabela 1. Najczęściej występujące zagrożenia naturalne w Polsce – definicja, przyczyny, skutki
Rodzaj katastrofy Definicja Przyczyny powstawania Skutki
Osuwiska Ruchy masowe,
polega-jące na przesuwaniu się materiału skalnego lub zwietrzelinowego; ruch taki zachodzi pod wpły-wem siły ciężkości;
• wzrost wilgotności gruntu spowodowany długotrwałymi opadami lub roztopami; • podcięcie stoku przez erozję, np. w dolinie
rzecznej lub w wyniku działalności człowie-ka, np. przy budowie drogi;
• nadmierne obciążenie stoku, np. przez zabudowę;
• wibracje związane np. z robotami ziemny-mi, ruchem samochodowym, eksplozjami; • trzęsienia ziemi.
• zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi;
• zniszczone i uszkodzone budynki (mieszkalne, użyteczności publicznej, gospodarcze); • zniszczone i uszkodzone mosty, drogi, linie kolejowe;
• zniszczenia lub uszkodzenia linii energetycznych.
Silne wiatry (wichury, huragany, trąby po-wietrzne)
Wiatr wiejący z prędkością średnią większą niż 15 m/s lub z prędkością w pory-wach większą niż 20 m/s.
Ogólna cyrkulacja atmosfery oraz znaczna różnica temperatury i wilgotności na granicy dwóch mas powietrza.
• ofiary wśród ludności w wyniku przygniecenia przez łamiące się drzewa; • zerwania linii wysokiego napięcia i przerwy w dostawach energii elektrycznej; • powstania wiatrołomów na drogach i zablokowania jezdni;
• wpychania wody morskiej do ujściowych odcinków rzek;
• podniesienia się poziomu wody i wystąpienia zagrożenia powodziowego; • masowe uszkodzenia konstrukcji budynków;
• przerwy w kursowaniu pociągów z powodu uszkodzenia trakcji elektrycznej i zablokowania torów; • zniszczenia zadaszeń na obiektach stanowiących dobra kultury;
• straty w rolnictwie oraz leśnictwie;
• zamknięcie szkół, szpitali, urzędów administracji publicznej;
• awarie w zakładach przemysłowych, połączone z uwolnieniem niebezpiecznych substancji; • katastrofy komunikacyjne, w tym szczególnie zagrożenie dla żeglugi;
• lawiny śnieżne w górach. Powódź (ze względu
na genezę wyróżniamy powódź: opadową, roztopową, sztormową, zatorową, wywołaną awariami budowli hy-drotechnicznych lub niewłaściwym gospo-darowaniem wodą na zbiornikach wodnych.
Czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w nor-malnych warunkach nie jest pokryty wodą, powstałe na skutek wez-brania wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony morza.
• „cofka wód morskich”, • długotrwałe opady,
• szybkie, gwałtowne topnienie śniegów, • tworzenie się zatorów lodowych, • duże przybory wód spływających z gór
i łączących się rzek.
• zagrożenie dla życia ludzi oraz zwierząt; • uwzględnienie konieczności ewakuacji ludności; • wystąpienie epidemii, epizootii oraz epifitoz; • wystąpienie plagi owadów i gryzoni;
• zniszczenie hodowli i zbiorów w gospodarstwach rolnych (osłabienie ekonomiczne przemysłu spo-żywczego, wzrost cen produktów żywnościowych, wypłata odszkodowań dla przedsiębiorców zajmu-jących się przetwarzaniem i sprzedażą żywności);
• zniszczenie i uszkodzenie budynków (mieszkalnych, gospodarczych, użyteczności publicznej); • zniszczenia w infrastrukturze (m.in. drogi, mosty, wiadukty, tunele, wały przeciwpowodziowe,
prze-pompownie, urządzenia hydrotechniczne, urządzenia i sieci kanalizacyjno-wodociągowe).
Silne mrozy Zjawisko występuje wów-czas, gdy temperatura powietrza spadnie poniżej -20°C. W aspekcie społecz-nym natomiast o silnych mrozach mówimy wtedy, gdy chłód staje się przy-czyną śmierci ludzi i po-woduje straty materialne.
• w wyniku wychłodzenia organizmu ludzkiego dochodzi do zgonu;
• mróz może powodować awarie: magistrali ciepłowniczych, wodociągów, sieci kanalizacyjnej i linii przesyłowych wysokiego napięcia, co może sparaliżować życie w miastach. W związku z powyższym istnieje ryzyko przerw w dostawach wody, energii elektrycznej i ciepła;
• awarie w oczyszczalniach ścieków mogą spowodować katastrofę ekologiczną;
• wzrasta zapotrzebowanie na energię elektryczną i groźba powstania pożarów z powodu nieprzestrze-gania zasad ochrony przed pożarem podczas dogrzewania pomieszczeń mieszkalnych;
Tabela 1. Najczęściej występujące zagrożenia naturalne w Polsce – definicja, przyczyny, skutki
Rodzaj katastrofy Definicja Przyczyny powstawania Skutki
Osuwiska Ruchy masowe,
polega-jące na przesuwaniu się materiału skalnego lub zwietrzelinowego; ruch taki zachodzi pod wpły-wem siły ciężkości;
• wzrost wilgotności gruntu spowodowany długotrwałymi opadami lub roztopami; • podcięcie stoku przez erozję, np. w dolinie
rzecznej lub w wyniku działalności człowie-ka, np. przy budowie drogi;
• nadmierne obciążenie stoku, np. przez zabudowę;
• wibracje związane np. z robotami ziemny-mi, ruchem samochodowym, eksplozjami; • trzęsienia ziemi.
• zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi;
• zniszczone i uszkodzone budynki (mieszkalne, użyteczności publicznej, gospodarcze); • zniszczone i uszkodzone mosty, drogi, linie kolejowe;
• zniszczenia lub uszkodzenia linii energetycznych.
Silne wiatry (wichury, huragany, trąby po-wietrzne)
Wiatr wiejący z prędkością średnią większą niż 15 m/s lub z prędkością w pory-wach większą niż 20 m/s.
Ogólna cyrkulacja atmosfery oraz znaczna różnica temperatury i wilgotności na granicy dwóch mas powietrza.
• ofiary wśród ludności w wyniku przygniecenia przez łamiące się drzewa; • zerwania linii wysokiego napięcia i przerwy w dostawach energii elektrycznej; • powstania wiatrołomów na drogach i zablokowania jezdni;
• wpychania wody morskiej do ujściowych odcinków rzek;
• podniesienia się poziomu wody i wystąpienia zagrożenia powodziowego; • masowe uszkodzenia konstrukcji budynków;
• przerwy w kursowaniu pociągów z powodu uszkodzenia trakcji elektrycznej i zablokowania torów; • zniszczenia zadaszeń na obiektach stanowiących dobra kultury;
• straty w rolnictwie oraz leśnictwie;
• zamknięcie szkół, szpitali, urzędów administracji publicznej;
• awarie w zakładach przemysłowych, połączone z uwolnieniem niebezpiecznych substancji; • katastrofy komunikacyjne, w tym szczególnie zagrożenie dla żeglugi;
• lawiny śnieżne w górach. Powódź (ze względu
na genezę wyróżniamy powódź: opadową, roztopową, sztormową, zatorową, wywołaną awariami budowli hy-drotechnicznych lub niewłaściwym gospo-darowaniem wodą na zbiornikach wodnych.
Czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w nor-malnych warunkach nie jest pokryty wodą, powstałe na skutek wez-brania wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony morza.
• „cofka wód morskich”, • długotrwałe opady,
• szybkie, gwałtowne topnienie śniegów, • tworzenie się zatorów lodowych, • duże przybory wód spływających z gór
i łączących się rzek.
• zagrożenie dla życia ludzi oraz zwierząt; • uwzględnienie konieczności ewakuacji ludności; • wystąpienie epidemii, epizootii oraz epifitoz; • wystąpienie plagi owadów i gryzoni;
• zniszczenie hodowli i zbiorów w gospodarstwach rolnych (osłabienie ekonomiczne przemysłu spo-żywczego, wzrost cen produktów żywnościowych, wypłata odszkodowań dla przedsiębiorców zajmu-jących się przetwarzaniem i sprzedażą żywności);
• zniszczenie i uszkodzenie budynków (mieszkalnych, gospodarczych, użyteczności publicznej); • zniszczenia w infrastrukturze (m.in. drogi, mosty, wiadukty, tunele, wały przeciwpowodziowe,
prze-pompownie, urządzenia hydrotechniczne, urządzenia i sieci kanalizacyjno-wodociągowe).
Silne mrozy Zjawisko występuje wów-czas, gdy temperatura powietrza spadnie poniżej -20°C. W aspekcie społecz-nym natomiast o silnych mrozach mówimy wtedy, gdy chłód staje się przy-czyną śmierci ludzi i po-woduje straty materialne.
• w wyniku wychłodzenia organizmu ludzkiego dochodzi do zgonu;
• mróz może powodować awarie: magistrali ciepłowniczych, wodociągów, sieci kanalizacyjnej i linii przesyłowych wysokiego napięcia, co może sparaliżować życie w miastach. W związku z powyższym istnieje ryzyko przerw w dostawach wody, energii elektrycznej i ciepła;
• awarie w oczyszczalniach ścieków mogą spowodować katastrofę ekologiczną;
• wzrasta zapotrzebowanie na energię elektryczną i groźba powstania pożarów z powodu nieprzestrze-gania zasad ochrony przed pożarem podczas dogrzewania pomieszczeń mieszkalnych;
Rodzaj katastrofy Definicja Przyczyny powstawania Skutki
Upały Stan pogody, gdy
tem-peratura powietrza przy powierzchni ziemi prze-kracza +30o C.
• negatywne skutki dla zdrowia ludzi, zwłaszcza osób starszych, dzieci, osób cierpiących na schorzenia układu krążenia;
• zamknięcia szkół, szpitali i urzędów administracji publicznej;
• zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawania ognisk epidemicznych;
• zakłócenia w funkcjonowaniu infrastruktury, zwłaszcza transportu kolejowego i drogowego. Upały mogą spowodować uszkodzenia nawierzchni dróg wykonanych z masy mineralno–bitumicznej i szla-ków kolejowych (wypaczenia szyn) co w konsekwencji może doprowadzić do katastrof komunikacyj-nych;
• wysokie temperatury będą sprzyjać powstawaniu przestrzennych pożarów lasów; • upały wiosenne mogą spowodować duże straty w rolnictwie;
• zakłócenia w dostawach energii elektrycznej (uszkodzenia sieci spowodowane wysoką temperaturą). Przeciążenie sieci elektroenergetycznych w związku z wykorzystywaniem urządzeń i systemów klima-tyzacji i chłodzenia, zwłaszcza w dużych aglomeracjach miejskich;
Susza (meteorologiczna, rolnicza, hydrologiczna)
Zjawisko ciągłe o zasię-gu regionalnym, które oznacza dostępność wody poniżej średniej w określonych warunkach naturalnych.
Brak opadów • przesuszenie gleby, obniżenie poziomu wód podziemnych i zmniejszenie przepływu wody w rzekach; • susza w okresie wegetacji roślin wiosną, może spowodować duże straty w rolnictwie;
• wysuszenie ściółki leśnej zwiększa groźbę pożaru;
• wielkoobszarowe pożary lasów powodują olbrzymie straty materialne i katastrofę ekologiczną; • niski poziom lustra wody w rzekach, do których odprowadza się ścieki może spowodować skażenie
wody;
• zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawanie ognisk epidemicznych.
Pożary Niekontrolowany proces
spalania w miejscu do tego nieprzeznaczonym
Nieostrożność osób dorosłych i nieletnich przy:
• posługiwaniu się ogniem otwartym, • wypalaniu pozostałości roślinnych na po-lach,
• posługiwaniu się substancjami łatwopalny-mi i pirotechnicznyłatwopalny-mi,
• prowadzeniu prac pożarowo niebezpiecz-nych w pobliżu lasów;
• wady urządzeń i instalacji energetycznych; • wady środków transportu oraz ich
niepra-widłowa eksploatacja;
• samozapalenie biologiczne lub chemiczne; • wyładowania atmosferyczne;
• umyślne podpalenie, itp.
• niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzi, zwierząt; • konieczność ewakuacji ludności oraz zwierząt;
• skażenie powietrza, konieczność ewakuacji ludzi z zagrożonych terenów; • zniszczenie mienia znacznej wartości;
• możliwe zniszczenia a nawet degradacja środowiska naturalnego; • ogromne straty w gospodarce leśnej;
• zniszczenia w infrastrukturze wytwarzania, przesyłu lub dystrybucji energii elektrycznej; • utrudnienia w komunikacji lotniczej, drogowej i kolejowej.
Rodzaj katastrofy Definicja Przyczyny powstawania Skutki
Upały Stan pogody, gdy
tem-peratura powietrza przy powierzchni ziemi prze-kracza +30o C.
• negatywne skutki dla zdrowia ludzi, zwłaszcza osób starszych, dzieci, osób cierpiących na schorzenia układu krążenia;
• zamknięcia szkół, szpitali i urzędów administracji publicznej;
• zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawania ognisk epidemicznych;
• zakłócenia w funkcjonowaniu infrastruktury, zwłaszcza transportu kolejowego i drogowego. Upały mogą spowodować uszkodzenia nawierzchni dróg wykonanych z masy mineralno–bitumicznej i szla-ków kolejowych (wypaczenia szyn) co w konsekwencji może doprowadzić do katastrof komunikacyj-nych;
• wysokie temperatury będą sprzyjać powstawaniu przestrzennych pożarów lasów; • upały wiosenne mogą spowodować duże straty w rolnictwie;
• zakłócenia w dostawach energii elektrycznej (uszkodzenia sieci spowodowane wysoką temperaturą). Przeciążenie sieci elektroenergetycznych w związku z wykorzystywaniem urządzeń i systemów klima-tyzacji i chłodzenia, zwłaszcza w dużych aglomeracjach miejskich;
Susza (meteorologiczna, rolnicza, hydrologiczna)
Zjawisko ciągłe o zasię-gu regionalnym, które oznacza dostępność wody poniżej średniej w określonych warunkach naturalnych.
Brak opadów • przesuszenie gleby, obniżenie poziomu wód podziemnych i zmniejszenie przepływu wody w rzekach; • susza w okresie wegetacji roślin wiosną, może spowodować duże straty w rolnictwie;
• wysuszenie ściółki leśnej zwiększa groźbę pożaru;
• wielkoobszarowe pożary lasów powodują olbrzymie straty materialne i katastrofę ekologiczną; • niski poziom lustra wody w rzekach, do których odprowadza się ścieki może spowodować skażenie
wody;
• zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawanie ognisk epidemicznych.
Pożary Niekontrolowany proces
spalania w miejscu do tego nieprzeznaczonym
Nieostrożność osób dorosłych i nieletnich przy:
• posługiwaniu się ogniem otwartym, • wypalaniu pozostałości roślinnych na po-lach,
• posługiwaniu się substancjami łatwopalny-mi i pirotechnicznyłatwopalny-mi,
• prowadzeniu prac pożarowo niebezpiecz-nych w pobliżu lasów;
• wady urządzeń i instalacji energetycznych; • wady środków transportu oraz ich
niepra-widłowa eksploatacja;
• samozapalenie biologiczne lub chemiczne; • wyładowania atmosferyczne;
• umyślne podpalenie, itp.
• niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzi, zwierząt; • konieczność ewakuacji ludności oraz zwierząt;
• skażenie powietrza, konieczność ewakuacji ludzi z zagrożonych terenów; • zniszczenie mienia znacznej wartości;
• możliwe zniszczenia a nawet degradacja środowiska naturalnego; • ogromne straty w gospodarce leśnej;
• zniszczenia w infrastrukturze wytwarzania, przesyłu lub dystrybucji energii elektrycznej; • utrudnienia w komunikacji lotniczej, drogowej i kolejowej.
Choć w Polsce taki kryzys jest mało prawdopodobny, to warto zdawać sobie sprawę z istnienia takich kryzysów z uwagi na możliwość rozprzestrzeniania się jego negatywnych skutków na państwa leżące w tym samym regionie, a szczególnie na kraje sąsiednie. Jest to zwykle spo-wodowane masowymi migracjami ludności z państw, gdzie występują kryzysy złożone. Takie migracje mogą wywołać sytuacje kryzysowe szczególnie w rejonach przygranicznych.
1.3.3. Kryzysy złożone a katastrofy naturalne
Kryzysy złożone, a w szczególności konflikty zbrojne, długotrwałe wojny domowe, głę-bokie kryzysy gospodarcze wpływają na podatność na sytuacje kryzysowe wywołane czynnikami naturalnymi (katastrofy naturalne). W takich krajach jak Afganistan, Somalia, Sudan, Etiopia, Czad, Liberia, Angola, Mozambik, Sierra Leone i Kongo długie wojny, głód i niemożność poradzenia sobie ze skutkami katastrof naturalnych wpływały na siebie wza-jemnie. Powodowało to zarówno przedłużanie się konfliktów oraz kryzys humanitarny na ogromną skalę. W takich przypadkach trudno powiedzieć czy konflikt jest przyczyną kry-zysu humanitarnego czy to kryzys (np. głód) lub działanie ryzyka naturalnego (np. susza) jest przyczyną przedłużającego się konfliktu.
Długie wojny domowe obniżają zdolności władz krajowych i lokalnych do zapobiegania lub zmniejszania występowania ryzyk naturalnych. Istnieje szereg zależności między kon-fliktami a katastrofami naturalnymi21:
Î Przesiedlenia dużej liczby ludności podczas wojny i innych konfliktów może prowa-dzić do narażenia na nowe ryzyka (np. choroby, nieznane ryzyka w nowym środowi-sku wiejskim lub miejskim).
Î Grupy podatne społecznie w warunkach katastrofy naturalnej są często również podatne na nadużycia (zranienia, śmierć, gwałty, przymuszanie do pracy) podczas konfliktów.
Î Konflikt często odwraca uwagę krajowych i międzynarodowych zasobów finanso-wych i ludzkich, które mogłyby być użyte do zmniejszania ryzyka związanego z kata-strofami naturalnymi.
Î Podczas konfliktu niszczona jest infrastruktura, co może spowodować niebezpie-czeństwa naturalne (np. zniszczenia tam, wałów przeciwpowodziowych, systemów irygacyjnych) lub utrudnienia w możliwości ostrzegania i ewakuacji podczas kata-strofy (np. zaminowanie dróg).
Î Pomoc humanitarna w warunkach konfliktu jest utrudniona, co może powodować braki w zaopatrzeniu w żywność i wodę.
Powyższe zależności pokazują, że konflikty: 1) zwiększają narażenie na ryzyka naturalne, 2) podnoszą podatność na katastrofy, 3) wzmacniają negatywne skutki ryzyk naturalnych. Z drugiej strony nieporadność władz państwowych w odtworzeniu struktur społecznych po katastrofie może być przyczyną konfliktów wewnętrznych.