Przygotowanie do udzielania wsparcia w sytuacjach kryzysowych

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zagrożeniom związanym z pracą w sytua-cjach kryzysowych jest rzetelne przygotowanie się do świadczenia pomocy w trudnych warunkach poprzez różne formy kształcenia: szkolenia, studia podstawowe oraz uzupeł-niające, wyznaczanie standardów, inne inicjatywy. Ze względu na to, że w Polsce temat kształcenia do pracy w sytuacjach kryzysowych jest słabo rozwinięty, można uznać, że jest to wyzwanie, które czeka instytucje odpowiedzialne za kształcenie pracowników socjal-nych oraz insocjal-nych służb pomocowych. Poniżej przedstawione zostały inicjatywy polskie i zagraniczne, które można wykorzystać w tworzeniu systemu przygotowania służb spo-łecznych do świadczenia pomocy w sytuacjach kryzysowych. Są to działania właściwe dla fazy zapobiegania i przygotowania do sytuacji kryzysowej.

5.3.1. Organizator wsparcia społecznego w sytuacjach kryzysowych –

nowa rola pracownika socjalnego

Po doświadczeniach powodzi w 1997 r. powstała potrzeba zwiększania wiedzy w zakre-sie organizowania wsparcia w sytuacjach kryzysowych na różnych poziomach: organi-zacyjnym, indywidualnym, grupowym czy też w różnych obszarach: psychologicznym, rzeczowym, finansowym itd. Kompleksowość skutków katastrof jest odzwierciedlona w różnorodnych potrzebach dokształcania profesjonalistów biorących udział w akcjach pomocowych. Inicjatywą urzeczywistniającą te potrzeby było powołanie przy Oddziale Warszawskim Polskiego Towarzystwa Pracowników Socjalnych od grudnia 2002 r. grupy

„Organizatorów wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu”141. Powstanie tej grupy było in-spiracją do opracowania zakresu obowiązków organizatora wsparcia społecznego w sytu-acjach kryzysu (patrz ramka poniżej) oraz systematycznego szkolenia pracowników, którzy chcieli być przygotowani na wypadek udzielania pomocy w takich sytuacjach. Celem tej grupy było podnoszenie swoich umiejętności tak, by móc uczestniczyć w akcjach pomo-cowych na terenie całej Polski. W przypadku sytuacji kryzysowej grupa taka wyjeżdżałaby do miejsca, gdzie ona się wydarzyła i udzielałaby wsparcia organizacyjnego (oraz innego) miejscowym pracownikom instytucji pomocowych. W związku z tym, że byłaby to grupa dobrze przeszkolona i przygotowana mogłaby spełniać rolę doradców, edukatorów oraz dodatkowej „siły roboczej”.

Tabela 14. Zakres czynności organizatora wsparcia społecznego w sytuacjach kryzysu

Î Zbadanie i ocena przygotowania i organizacyjnej gotowości lokalnych pracowników socjalnych do organizowania wsparcia społecznego w sytuacjach kryzysu.

Î Czynności związane z minimalizowaniem szkód materialnych, psychologicznych i psychospołecz-nych jednostek i rodzin:

1. Instruktaż i doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie: • Wstępnej oceny (diagnozy) psychologicznych skutków traumy;

• Wstępnej oceny (diagnozy) dezorganizacji rodziny i stosunków interpersonalnych wewnątrzro-dzinnych i zewnątrzrowewnątrzro-dzinnych (np. z sąsiadami) na skutek doświadczonej traumy;

• Udzielania adekwatnego wsparcia psychologicznego;

• Podstawowego poradnictwa psychospołecznego oraz w zakresie problemów do rozwiązania; • Oceny zdolności rodziny i poszczególnych jej członków do samodzielnego wyjścia z kryzysu; • Identyfikacji szkód w obrębie gospodarstwa domowego (warunki mieszkaniowe, sprzęt, ubrania itp.); • Prowadzenia niezbędnej dokumentacji.

2. Bezpośrednia praca z ofiarami kryzysu:

• Wstępna ocena (diagnoza) psychologicznych skutków traumy;

• Wstępna ocena (diagnoza) dezorganizacji rodziny i stosunków interpersonalnych wewnątrzro-dzinnych i zewnątrzrowewnątrzro-dzinnych (np. z sąsiadami) na skutek doświadczonej traumy;

• Udzielanie adekwatnego wsparcia psychologicznego;

• Podstawowe poradnictwo psychospołeczne oraz w zakresie problemów do rozwiązania; • Ocena zdolności rodziny i poszczególnych jej członków do samodzielnego wyjścia z kryzysu; • Identyfikacja szkód w obrębie gospodarstwa domowego (warunki mieszkaniowe, sprzęt, ubra-nia itp.);

• Prowadzenie niezbędnej dokumentacji.

3. Opracowanie wespół z lokalnymi pracownikami socjalnymi planu wsparcia w wychodzeniu z kry-zysu w sferze ekonomicznej, zdrowotnej, psychologicznej i społecznej.

Î Czynności związane z rozwiązywaniem konfliktów w społeczności dotkniętej kryzysem: • Doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie komunikacji społecznej; • Doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie rozwiązywania konfliktów. Î Czynności związane z organizacją akcji charytatywnych:

1. Instruktaż i doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie: • Przyjmowania, magazynowania, ustalania zasad dystrybucji darów; • Rekrutacji i organizowania pracy wolontariuszy;

• Radzenia sobie ze stresem;

2. Bezpośrednia praca organizacyjna w zakresie:

• Przyjmowania, magazynowania, ustalania zasad dystrybucji darów; • Rekrutacji i organizowania pracy wolontariuszy.

Î Wykonywanie na zlecenie osób odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe innych niezbędnych czynności z obszaru pomocy społecznej, o ile służby społeczne nie są w stanie im podołać.

A. Olech, T. Kaźmierczak, Organizator wsparcia w sytuacji kryzysu – nowa rola pracownika socjalnego, [w:] A. Rajzner (red.), Ćwiczenia z polityki społecznej, IRSS, Warszawa 2007, s. 78.

5.3.2. Nabywanie kompetencji do pracy podczas sytuacji kryzysowych

– szkolenia

Założeniem powyżej opisanej grupy organizatorów było też systematyczne podnosze-nie swoich umiejętności, tak aby podwyższać kompetencje potrzebne w sytuacjach kryzysowych. Jedną z form podnoszenia kompetencji jest cykliczne szkolenie, np. od-bywające się raz lub dwa razy do roku i trwające 2-3 dni. Takie szkolenia pozwalają nabywać wiedzę i umiejętności kompleksowo oraz ją utrwalać. Jednak w obecnych warunkach, gdy ciągle pracownicy służb społecznych mają tak mało wiedzy i oka-zji do jej zdobywania w zakresie katastrof i udzielania pomocy w czasie ich trwania oraz w czasie odbudowy, należałoby (w ramach fazy przygotowania) organizować nawet jednodniowe szkolenia jednorazowe poświęcone konkretnym zagadnieniom. Tematyka takich szkoleń może obejmować:

Î Podstawową wiedzę o zagrożeniach (szczególnie na terenie, na którym się pracuje) oraz sposobach postępowania w czasie ich trwania;

Î Umiejętność nawiązywania kontaktu i udzielania wsparcia psychologicznego oso-bom będącym w sytuacji kryzysowej;

Î Wiedzę o społeczności w kryzysie, komunikacji w kryzysie, źródłach i dynamice kon-fliktu oraz zasadach i umiejętności prowadzenia mediacji;

Î Umiejętność budowania grup wsparcia i organizowania pomocy dla osób poszkodo-wanych w sytuacji kryzysowej;

Î Wiedzę o systemie i strukturze zarządzania kryzysowego, zadań poszczególnych in-stytucji uczestniczących w reagowaniu na sytuację kryzysową;

Î Umiejętność udzielania pierwszej pomocy medycznej i zachowania w warunkach bezpośredniego zagrożenia życia;

Î Zasady ewakuacji ludności i organizowania punktów ewakuacji;

Î Wiedzę dotyczącą typowych reakcji na katastrofę oraz umiejętność oceny swojego stanu i radzenia sobie z własnym stresem.

Są to tylko przykładowe tematy szkoleń, niektóre z nich mogą odbywać się za pomocą e--learningu (np. wiedza o zagrożeniach lub systemie zarządzania kryzysowego), a niektóre z wykorzystaniem aktywnych technik uczenia przez doświadczanie np. udzielanie pierw-szej pomocy medycznej, nawiązywanie kontaktu i udzielanie wsparcia psychologicznego (poprzez scenki, gry symulacyjne).

Oprócz przygotowanie ogólnego, należy też specjalizować się np. w pomocy w konkret-nych sytuacjach – powódź, atak terrorystyczny, lub w pomocy do określokonkret-nych grup: dzieci, osoby starsze, grupy etniczne (np. Czeczeni).

5.3.3. Studia podyplomowe dotyczące sytuacji kryzysowych w Polsce

Obecnie na rynku studiów podyplomowych brakuje oferty, która w sposób kompleksowy przygotowywałaby do udzielania wsparcia w sytuacjach kryzysowych. Jednak z przepro-wadzonego rozeznania wynika, że pojawiają się oferty142 dotyczące poszczególnych mo-dułów takiego wsparcia tj.

Î pomocy psychologicznej i interwencji kryzysowej w sytuacjach kryzysowych (nie tyl-ko skierowanej na jednostkę czy rodzinę, obejmującą również społeczność w czasie klęski żywiołowej czy konfliktu zbrojnego);

Î zarządzania kryzysowego (w tym: zajęcia o konfliktach społecznych, komunikacji społecznej oraz organizowaniu pomocy humanitarnej);

Î negocjacje kryzysowe (w tym: skuteczna komunikacja w sytuacjach kryzysowych, rozwią-zywanie konfliktów interpersonalnych, regulacje prawne negocjowania kryzysowego).

5.3.4. Kształcenie w ramach studiów o specjalności „praca socjalna”

W związku z tym, że program kształcenia pracowników socjalnych na uczelniach wyższych (studia licencjackie, magisterskie o specjalności „praca socjalna” oraz kolegia pracowników socjalnych) nie wyszczególniają tematyki sytuacji kryzysowej jako odrębnej dziedziny wie-dzy (nie ma przedmiotów oddzielnie omawiających udzielanie wsparcia w sytuacjach kry-zysowych lub zagadnień związanych z zarządzaniem kryzysowym), poniżej przedstawiono

142 Celowo nie podaję nazwy studiów podyplomowych oraz uczelni, na których oferta jest dostępna, gdyż nie mam informacji o jakości prowadzonych zajęć.

program zajęć poświęconych zarządzaniu sytuacjami kryzysowymi (disaster manage-ment) dla studentów Szkoły Pracy Socjalnej George’a Warrena Browna na Uniwersytecie Waszyngtona w St. Louis143.

Cele zajęć z zarządzania sytuacjami kryzysowymi:

• Dostarczenie wiedzy na temat społecznych konsekwencji zagrożeń naturalnych i katastrof;

• Dostarczenie wiedzy na temat czynników społecznych wpływających na zapobieganie sytuacjom kryzy-sowym, przygotowaniu się do nich oraz reagowaniu i odbudowy po takich sytuacjach;

• Ujawnienie mitów na temat zachowań ludzi w sytuacjach kryzysowych;

• Zwiększenie świadomości dotyczącej zagrożeń i katastrof mających miejsce na świecie oraz konsekwen-cji nierówności społecznej wynikających z sytuakonsekwen-cji kryzysowych;

• Dostarczenie świadomości o dostosowaniu polityk i zastosowaniu wyników badań;

• Stworzenie lub wzmocnienie uznania dla praktycznej wartości teorii z silnym naciskiem na budowanie potencjału i praktyki opartej na dowodach;

• Nauczenie umiejętności wykorzystywania technologii informacyjnych w dostępie do najnowszych wia-domości o wydarzeniu w szacowaniu, planowaniu, zapobieganiu, reagowaniu oraz odbudowie po kata-strofie na poziomach od lokalnego do globalnego;

• Podkreślenie wartości i etyki pracy socjalnej w badaniu konsekwencji sytuacji kryzysowej związanych z rasą, pochodzeniem etnicznym, narodowym, klasowym, płcią, orientacją seksualną, niepełnospraw-nością fizyczną lub umysłową, chorobą psychiczną i wiekiem.

Poszczególne tematy zajęć przedstawiają się następująco:

• Wprowadzenie do zagrożeń i katastrof na świecie; • Ocena ryzyka i podatności na katastrofę;

• Zapobieganie zagrożeniom;

• Rola i odpowiedzialność sektorów międzynarodowego, rządowego i prywatnego; • Planowane w sytuacji kryzysowej;

• Koordynowanie zasobami społeczności; • Przygotowanie do sytuacji kryzysowej; • Reagowanie instytucji, służb zorganizowanych;

• Reagowanie struktur nieformalnych (poszkodowani, ochotnicy); • Odbudowa po katastrofie;

• Sytuacje kryzysowe a rozwój; • Technologie informacyjne; • Teorie i badania;

• Wyzwania dotyczące zarządzania kryzysowego.

David Gillespie, Sylabus zajęć z zarządzania kryzysowego, Szkoła Pracy Socjalnej George’a Warrena Browna na Uniwersytecie Waszyngtona w St. Louis, 2007.

143 Szkoła ta zajmuje aktualnie drugie miejsce w rankingu programów magisterskich w zakresie pracy socjalnej (MSW) w USA.

5.4. Pracownicy socjalni jako uczestnicy operacji humanitarnych