2. CHARAKTERYSTYKA OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH SYTUACJI KRYZYSOWYCH
2.1. Grupy szczególnie narażone na wystąpienie i negatywne skutki sytuacji kryzysowej
Wydaje się, że w obliczu katastrofy naturalnej, poważnej katastrofy technicznej lub kryzysu polityczno-społecznego wszyscy, którzy znajdą się w jego zasięgu są w równym stopniu narażeni na jego skutki. Oczywiście jest w tym sporo prawdy, jednak są pewne czynniki, które powodują, że niektóre osoby i grupy społeczne są narażone bardziej.
2.1.1. Podatność na sytuacje kryzysowe
Ważnym pojęciem pozwalającym lepiej zrozumieć istotę sytuacji kryzysowych jest podat-ność na sytuacje kryzysowe (vulnerable to disasters). Określenie to oznacza istnienie wa-runków powodujących, że w danych rejonach takie sytuacje zdarzają się częściej i mają negatywne skutki. Ten pogląd może wydawać się oczywisty przy rozpatrywaniu katastrof naturalnych, lecz również ma zastosowanie do katastrof spowodowanych działaniami człowieka, w szczególności w przypadku kryzysów złożonych.
Jedna z popularniejszych definicji podatności, określa ją jako: „cechy osoby lub grupy oraz ich sytuacji, które wpływają na ich zdolności przewidywania, zapobiegania, ra-dzenia [w sytuacji zagrożenia] i odradzania się po skutkach wystąpienia naturalnego ryzyka”32. Można ją również opisać jako kombinację różnych czynników, które wpły-wają na stopień zagrożenia życia ludzkiego i jego mienia spowodowane zdarzeniami w środowisku naturalnym i społecznym. W związku z tym, że różne czynniki w różnym stopniu występują na różnych terenach, a także mają inny stopień oddziaływania na
32 P. Blaikie, T. Cannon, I. Davis, B. Wisner, At Risk: Natural Hazards, People’s Vulnerability and Disasters, Routledge, Londyn 2004, s. 11.
grupy ludności, można mówić o różnym stopniu narażenia. Podatność to też „warunki i procesy wynikające z czynników fizycznych, społecznych, ekonomicznych i środowi-skowych, które determinują prawdopodobieństwo i skalę zniszczeń spowodowanych danym ryzykiem”33. Dlatego na podatność poszczególnych grup na katastrofę skła-dają się: system ekonomiczny i społeczny oraz istniejąca infrastruktura i środowisko naturalne.
W pojęciu podatność na katastrofę jest odniesienie do czasu, czyli skutki zagrożeń są bra-ne pod uwagę nie tylko wtedy, gdy się wydarzą, ale w odniesieniu do czasu przyszłego. Poza tym w pojęciu „podatność” można kłaść nacisk na różne jego elementy. Jak wynika z przeglądu definicji i publikacji są trzy główne nurty ujmowania tego pojęcia:
1. Zwrócenie większej uwagi na „zdolności” ludzi do chronienia się przed skutkami kata-strof niż na „podatność” na te skutki.
2. Używanie podatności jako wartości mierzalnej oraz narzędzia do planowania i kształ-towania polityki zapobiegania katastrofom; jest to podejście szczególnie rozwijane przez organizacje międzynarodowe np. UNDP.
3. Podkreślanie wpływu czynników kulturowych, psychospołecznych i odczuć subiek-tywnych związanych z katastrofą.
Tak więc można mówić o dwóch rodzajach podatności: na katastrofę oraz na ryzyko. W pierwszym przypadku będzie odnosiło się do cech społeczno-ekonomicznych danej społeczności, a w drugim przypadku do środowiska, w którym żyje.
Rysunek 5. przedstawia kontekst, w którym ludzie przeżywają swoje życie oraz zdarzające się sytuacje kryzysowe. Obrazuje podejście holistyczne do środowiska człowieka z wielo-ma poziowielo-mami, które z jednej strony mogą być niszczone przez dane zdarzenie, a z drugiej strony wielość tych poziomów daje wiele możliwości interwencji w sytuacji kryzysowej i oddziaływania na różnych poziomach.
Cechy osobiste, rodzina i społeczność, w której żyjemy oraz większa społeczność (tzw. kul-turowa – w przypadku Polski to kultura zachodnioeuropejska) to również płaszczyzny, na których kształtują się czynniki podatności na katastrofę. Według tego podejścia czynniki, które zwiększają podatność na katastrofę (czynniki ryzyka) to:
33 M. Pelling (red.), Reducing Disaster Risk, A Challenge for Development, New York: United Development Nation Programme, Bureau for Crisis Prevention and Recovery, 2004, dostępny na stronie United Development Nation Programme, http://www.undp.org/cpr/whats_new/rdr_english.pdf, [29.09.2009], s. 136.
Î ubóstwo,
Î przynależność do grup społecznie wykluczonych,
Î wcześniejsze występowanie fizycznych lub psychicznych chorób lub niepełnosprawności,
Î przebywanie w placówkach tj. więzienia, domy dziecka, szpitale,
Î brak więzów rodzinnych lub społecznych,
Î wcześniejsze doświadczenia związane z przemocą, gwałtem, niebezpieczeństwami,
Î trudności w adaptacji do nowych warunków oraz trudności emocjonalne w radzeniu sobie w sytuacjach niepewnych.
Natomiast czynniki, które zmniejszają narażenie na sytuacje kryzysowe to:
Î bliskie relacje interpersonalne,
Î poczucie własnej wartości (jako osoba lub jako członek społeczności),
Î poczucie własnej skuteczności,
Î więzy ze społecznością i kulturą, w której się żyje bez względu czy jest to społeczność pochodzenia czy wyboru,
Rysunek 5. Człowiek w podejściu ekologii społecznej
Społeczeńst
wo kulturowe
społeczność
Rozw ój fi zy cz ny Rozwój poznawczy ijęzykowy Ro z wój spo łeczny i e k onom iczny rodzina osoba Rozwój fizyczny
Źródło: M. Bragin, Człowiek w podejściu ekologii społecznej, Clinical Social Work in Situations of Disaster and Terrorism, Sage Publications, 2011.
Î zdolność do myślenia elastycznego i kreatywnego,
Î możliwość dostępu do potrzebnych zasobów,
Î głęboka wiara (religijna lub przekonania polityczne),
Î altruizm.
Poniżej zostały szczegółowiej opisane niektóre z wymienionych czynników, na podstawie których można wyróżnić grupy szczególnie narażone na wystąpienie sytuacji kryzysowej.
2.1.2. Niski status społeczny jako czynnik zwiększający stopień podatności
na sytuacje kryzysowe
W literaturze dotyczącej różnych aspektów sytuacji kryzysowych, często wskazuje się, że największy wpływ na podatność na katastrofy ma status społeczny osób (i grup), które są narażone na działanie ryzyka. Wśród najważniejszych czynników społecznych wpływają-cych na podatność są klasa, kasta, narodowość, płeć, niepełnosprawność i stan zdrowia, wiek (określający status społeczny danej jednostki), a także sieć społeczna34. Np. ludzie o wysokim statusie majątkowym, którzy mają dostęp do informacji (np. o zbliżającej się powodzi), środki finansowe, narzędzia (pozwalające na ucieczkę lub schronienie się) i sieć społeczną do uruchomienia zasobów zewnętrznych (wezwanie pomocy lub istniejące procedury postępowania w sytuacji zagrożenia) są mniej podatni na negatywne skutki ryzyka i mogą uniknąć katastrofy. Ich straty w wymiarze materialnym są zazwyczaj większe niż ludzi uboższych, ale mają większe szanse, aby szybciej odnowić swoje zasoby, majątek. Niski status społeczny wiąże się również z biedą, co w przypadku wystąpienia sytuacji kry-zysowej oznacza, że osoby biedne mają mniej szans na „podniesienie się” po takiej sytuacji. Np. jest bardziej prawdopodobne, że nie mają ubezpieczonych domów lub gospodarstw, co pozwoliłoby na odbudowanie ich domów. W związku z tym, że mają niskie dochody (lub w ogóle ich nie mają) nie są w stanie spłacać ewentualnych kredytów zaciąganych na odbudowę domów35. Poza tym związany z niskim statusem materialnym zły stan zdrowia (długotrwałe choroby, niepełnosprawność) ulega dalszemu pogorszeniu, w wyniki prze-życia ogromnego stresu w czasie np. powodzi, co może skutkować tym, że nawet aktywna dotąd osoba będzie wymagała leczenia i rehabilitacji oraz stanie się niezdolna do pracy. Przy dostępie do tak określonych zasobów ważne są stosunki społeczne, które określają przepływ dóbr i pieniędzy (kto ma dostęp do zasobów), oraz strukturę dominacji, czyli relacje zachodzące pomiędzy różnymi grupami. Najmniej zasobów lub utrudniony dostęp
34 P. Blaikie et al., At Risk: Natural Hazards, op. cit.
35 M. J. Zakour, E.B. Harrell, Access to Disaster Services: Social Work Interventions for Vulnerable Populations, „Journal of Social Service Research”, 30(2), s. 27-54.
do zasobów posiadają w szczególności grupy marginalizowane lub te, które znajdują się w środowiskowo „marginalnych” warunkach (osiedlach oddalonych od miasta, odizolo-wanych, na terenach zagrożonych powodziami). Ludzie, którzy mają niewystarczające i niedające pewności bytu zasoby, zachowują się w sposób, który podwyższa ich stopień podatności na sytuacje kryzysowe. Przykładowo jest to podejmowanie działalności zarob-kowej w miejscach lub warunkach niebezpiecznych lub narażanie swego życia i zdrowia poprzez popadanie w nałogi, co również obniża sprawność (działania i myślenia) w przy-padku wystąpienia zagrożenia. Inna kwestia to walka tych grup ludzi o bardziej bezpieczne warunki mieszkaniowe czy pracy. Zwykle są to grupy, których potrzeby są mniejszym prio-rytetem w interwencjach rządu w celu zmniejszenia występowania zagrożeń, a słabość członków tych grup powoduje, że nie stanowią one silnej grupy interesu, która mogłaby walczyć o poprawę swoich warunków życiowych. Przykładem mogą tu być zaniedbania w ocenie zagrożenia oraz pracach remontowych w budynkach komunalnych, co było jed-ną z przyczyn tragicznego w skutkach pożaru bloku socjalnego w Kamieniu Pomorskim. Izolacja w sensie fizycznym (osiedla komunalne lub schroniska dla bezdomnych na obrzeżach miast bez dobrej infrastruktury drogowej) i społecznym (brak więzi społecz-nych pomiędzy poszczególnymi grupami, np. pomiędzy Romami a pozostałymi miesz-kańcami) również mogą powodować trudności w przekazywaniu informacji o niebezpie-czeństwie, co może utrudniać podjęcie decyzji o ewakuacji, a także otrzymania pomocy instytucjonalnej.
2.1.3. Zdolności adaptacyjne związane z wystąpieniem sytuacji kryzysowych
Innym czynnikiem mającym wpływ na podatność na katastrofy są „zdolności”, czyli moż-liwości społeczeństwa w zapobieganiu niszczycielskim skutkom katastrofy i możmoż-liwości szybkiego odbudowania normalnego życia po wystąpieniu katastrofy. Na zdolności adap-tacyjne składają się zarówno przystosowanie do niekorzystnych warunków, jak i podejmo-wane działania prewencyjne i istniejące systemy zarządzania kryzysowego.
Zdolność minimalizowania skutków ryzyk naturalnych wynika z tradycji kulturowej, która nie tylko podpowiada sposoby zachowań, swoiste modelowe reakcje w sytuacjach tra-gicznych, ale jednocześnie pomaga odpowiedzieć na pytanie „dlaczego?” coś takiego się zdarzyło (np. kara boska za grzechy, przepowiednia)36. Naturalnym stanem w takich sy-tuacjach jest poczucie bezradności, które wynika z braku kontroli i wpływu na tego typu zdarzenia, co wiąże się z ich nieprzewidywalnością i przypadkowością. „Powstanie tego stanu powoduje, że człowiek w trakcie działania jest skłonny opierać się przede wszystkim
na starych, sprawdzonych wzorach, a więc na zespole uprzednio utworzonych, rutyno-wych, schematycznych sposobów myślenia i sterowania zachowaniem. Istotą tego stanu jest bowiem unikanie wysiłku poznawczego, a więc brak skłonności do poznawczego an-gażowania się w stojące przed nim zadania”37. Potwierdzają to badania socjologów: Iana Burtona, Roberta Katesa i Gilberta White’a, którzy analizując zachowania społeczne w sy-tuacji naturalnych zagrożeń w oparciu o materiał empiryczny pochodzący z całego świata, wyróżnili cztery podstawowe wzory zachowań38:
1. zaprzeczanie istnieniu zagrożenia, ignorowanie ewentualnych strat (w przypadku, gdy zdarzenie rzadko występuje na danym terenie, mieszkańcy nie uświadamiają so-bie istoty zagrożenia);
2. liczenie się z możliwością nadejścia katastrofy i akceptowanie ewentualnych strat, czemu towarzyszy pasywność (mieszkańcy nawet jeśli doświadczyli w niedalekiej przeszłości podobnej katastrofy nie są w stanie podjąć działań zapobiegawczych); 3. przygotowanie się do nadejścia kataklizmu, działania w celu zredukowania strat; 4. radykalna zmiana warunków życia pod wypływem powtarzających się kataklizmów
(zmiana miejsca zamieszkania lub sposobu życia).
Każdy z wyróżnionych wzorów zachowań zależy od częstotliwości występowania kataklizmu.
Częstotliwość występowania danego ryzyka zwiększa zdolności adaptacyjne. Pierwszy wzór zachowania, czyli zaprzeczanie istnieniu zagrożenia występuje w przypad-kach, kiedy dane ryzyko jeszcze nie wystąpiło na danym terenie lub wystąpiło na tyle dawno, że nie istnieje w powszechnej świadomości. Przykładem może tu być tsunami w rejonie Oceanu Indyjskiego w 2004 r., które było zaskoczeniem dla miejscowej ludności oraz turystów. Polskim przykładem jest powódź w 1997 r. W takiej sytuacji ludność przeby-wająca na danym terenie nie jest w stanie przygotować się do tego wydarzenia i w takich sytuacjach ginie najwięcej ludzi.
Drugi wzór zachowania można zaobserwować np. w rejonach Afryki nawiedzanych okre-sowo przez susze, np. Somalia, Czad. W związku z położeniem w rejonie subsaharyjskim okresy suszy zdarzają się często i zawsze są związane ze zmniejszonymi plonami lub ich brakiem, co powoduje głód na masową skalę. Jednak miejscowa ludność nie jest w sta-nie poradzić sobie z tym problemem, a z drugiej strony konflikty międzyplemienne
37 G. Sędek, Jak ludzie radzą sobie z sytuacjami, na które nie ma rady?, [w:] M. Kofa, T. Szustrowa (red.), Złudzenia, które
pozwalają żyć. Szkice z psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1991.
(m.in. o dostęp do wody lub pastwisk, na których można wypasać bydło) uniemożliwiają tworzenie systemowych rozwiązań, czyli np. budowę sieci irygacyjnych.
Podejmowanie działań w celu zredukowania strat w przypadku wystąpienia ryzyka można obserwować na terenach, gdzie dane ryzyko występuje często i jest niemożli-we do uniknięcia. Jako przykład można podać systemy budownictwa przeciwpowo-dziowego (np. wały przeciwpowodziowe, zbiorniki retencyjne, budynki na palach), a także sposoby zabezpieczeń, czyli istniejące systemy wczesnego ostrzegania i mo-nitorowania zjawiska oraz istniejące systemy zarządzania kryzysowego. Polska po po-wtarzających się okresach powodzi jest obecnie w fazie takich przygotowań i rozwoju systemów zarządzania kryzysowego. Wydaje się, że taki system dobrze funkcjonuje w Holandii, której 50% terenów jest zagrożonych zalaniem39. Z kolei w Japonii wy-pracowano systemy budownictwa, które są odporne na wstrząsy, co powoduje, że pomimo częstych trzęsień ziemi stosunkowo mało jest ofiar śmiertelnych. Poza tym przystosowanie to objęło również wyposażenia mieszkań (minimalizm w urządzaniu mieszkań, niskie meble).
Przykładem czwartego z możliwych sposobów reagowania na zagrożenia jest prze-siedlenie lub ucieczka z zagrożonego miejsca. Dotyczy to zarówno ryzyk naturalnych, np. opuszczenie terenów zagrożonych wybuchem wulkanu, jak również konfliktów zbroj-nych. Szczególnie w przypadku tego drugiego ryzyka wiele ludzi postrzega to jako jedyny możliwy sposób ochrony własnego życia i życia najbliższej rodziny. Jest to główną przy-czyną masowego uchodźctwa z terenów objętych walkami (np. uchodźcy i wewnętrzni przesiedleńcy z Syrii), co jest dużym wyzwaniem dla organizacji humanitarnych.
Zastosowanie danej strategii jest w dużym stopniu uzależnione od częstości występo-wania danego ryzyka, ale możliwość zastosowystępo-wania środków zapobiegawczych zależy też od zasobów umożliwiających wdrożenie nowoczesnych technologii w budownictwie lub systemów ostrzegających.
2.1.4. Przygotowanie władz lokalnych do zarządzania sytuacją kryzysową
Na poziomie społeczności najważniejszym czynnikiem zwiększającym narażenie na wy-stąpienie sytuacji kryzysowej jest niski poziom funkcjonowania władz lokalnych oraz ich przygotowania do takich sytuacji kryzysowych. Trudniej będzie przeżyć katastrofę w spo-łeczności, w której nie ma lub istnieje niewiele instytucji (choćby społecznych, nie tylko
39 Por. K. Pilarczyk, Ochrona przeciwpowodziowa w Holandii, materiały z seminarium „Nowe podejścia do zagadnień ochrony przeciwpowodziowej”, Gdańsk, 21-22 października 2004, tekst dostępny na stronie Biblioteki Cyfrowej Politechniki Warszawskiej: http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/221/ Ochronaprzeciwpowodziowa.pdf, [30.09.2008].
państwowych), które mogłyby udzielić pomocy w sytuacjach kryzysowych, a dodatkowo one same oraz ich programy są źle zarządzane. Brak sieci instytucji i organizacji pomoco-wych utrudnia również pomoc w odbudowie po katastrofie, gdyż nawet jeśli dana pomoc jest udzielana z zewnątrz (np. żywność, chemia gospodarcza), brak dokładnego rozezna-nia w lokalnej społeczności, nie ma odpowiednich osób i struktur do jej sprawnego roz-dzielania. Więcej informacji o odpowiednim przygotowaniu władz i instytucji lokalnych znajduje się w rozdziale poświęconym zarządzaniu kryzysowemu.
2.1.5. Kategorie grup szczególnie narażonych na sytuacje kryzysowe
Na podstawie wyżej wymienionych czynników zwiększających podatność na wystąpienie i ponoszenie negatywnych skutków sytuacji kryzysowych można powiedzieć, że najbar-dziej narażone są grupy osób o niskim statusie społecznym z małymi doświadczeniami, a tym samym zdolnościami adaptacyjnymi oraz zamieszkujący gminy, ze słabymi władza-mi lokalnywładza-mi (zwłaszcza w obszarze zarządzania kryzysowego).
Poniżej wyszczególnione są grupy podatne na sytuacje kryzysowe wraz z ich krótką cha-rakterystyką oraz wyjaśnieniem przyczyn ich podatności40. Zidentyfikowanie tych grup w społecznościach pozwoli na lepsze przygotowanie się do udzielenia im pomocy w przy-padku wystąpienia któregoś z zagrożeń, co pozwoli zminimalizować jego skutki, a nawet zapobiec powstaniu kryzysu.
Dzieci
Dzieci, w szczególności te najmniejsze (do 6. roku życia) są całkowicie zależne od osób dorosłych i nie są w stanie same poradzić sobie w sytuacji zagrożenia. Czynniki szczegól-nie stresogenne to rozdzieleszczegól-nie z rodzicami lub innymi opiekunami, utrata lub zniszczenia domu, miejsca i rzeczy, do których dziecko było przywiązane. To również na dzieciach sytuacje kryzysowe zostawiają piętno, które może decydować o ich przyszłym życiu.
Osoby starsze
Osoby powyżej 70. roku życia, podobnie jak najmniejsze dzieci, są w dużym stopniu zależ-ne od innych osób, głównie z uwagi na ograniczenie swojej sprawności fizyczzależ-nej, a czasa-mi też psychicznej. Osoby starsze w obliczu zagrożenia życia często prezentują postawę bierną wyrażającą się słowami „zostawcie mnie, jestem stary, nie chcę robić kłopotu”, „chcę umrzeć w swoim domu”, co utrudnia udzielanie pomocy.
40 Na podstawie: D. J. De Wolfe, Field Manual for Mental Health Human Services Workers in Major Disasters, Center for Mental Health Services, Substance Abuse and Mental Health Services Administration, dostępny na stronie: http:// www.samhsa.gov/dtac/FederalResource/Response/3-Field_Manual_MH_Workers.pdf. [16.03.2014].
Mniejszości narodowe, grupy etniczne
Grupy etniczne i mniejszości narodowe mają często niższy status społeczny, co może się przejawiać w osadnictwie na terenach lub w mieszkaniach bardziej narażonych na wystąpienie ryzk (np. nielegalni imigranci, Romowie). Poza tym są zwykle w gorszym położeniu niż reszta społeczeństwa ze względu na niewystarczające zasoby material-ne oraz słabe więzi społeczmaterial-ne z otoczeniem (np. ubóstwo wśród Romów oraz brak kontaktów z sąsiadami). Dodatkowe bariery to język (słaba lub brak znajomości języka polskiego), podejrzliwość wobec programów i pomocy oferowanych przez instytucje publiczne oraz bariery kulturowe (np. Czeczeni niechcący przyjmować pomocy od kobiet).
Osoby chore psychicznie
Osoby, które mają ograniczony kontakt z rzeczywistością lub błędnie spostrzegają to, co się dzieje wokół nich, mogą nie rozumieć powagi sytuacji kryzysowej i nie wykonywać po-leceń poszczególnych służb (np. odmowa ewakuacji) oraz powodować inne utrudnienia w prowadzeniu akcji ratowniczych oraz pomocowych. Z drugiej strony osoby te w sytuacji zagrożenia mogą prezentować heroiczne postawy (takie, jakie można zauważyć wśród innych członków społeczności).
Osoby przebywające w placówkach opiekuńczych
Osoby, które przebywają w zbiorowych instytucjach opiekuńczych, takich jak domy pomocy społecznej, domy dziecka, zakłady opiekuńczo-lecznicze, szpitale, zakłady za-mknięte (i wiele innych), bardzo szybko mogą wpaść w złość, panikę i frustracje spo-wodowaną całkowitą lub znaczną zależnością od innych osób (personelu placówki) oraz swoimi ograniczeniami w poruszaniu się. Ewakuacja lub przemieszczenie osób z poważnymi problemami zdrowotnymi może mieć poważne skutki. Zmiana otocze-nia, środowiska, opiekunów oraz codziennej rutyny jest zwykle dla takich osób bardzo stresującym przeżyciem.
Pracownicy służb ratowniczych i społecznych
Pracownicy różnych służb ratowniczych (straż pożarna, służba zdrowia, policja, wojsko) oraz różnych instytucji pomocowych (pracownicy socjalni, wolontariusze, personel placówek opiekuńczych, psycholodzy itp.), władze i urzędnicy lokalnych urzędów podczas sytuacji kryzysowych muszą być w ciągłej gotowości i wyko-nywać swoje obowiązki, aby zaspokajać potrzeby społeczności. W zależności od sytuacji mogą być świadkami ludzkich tragedii, takich jak śmierć, poważne uszko-dzenia ciała, a także są osobami, wobec których osoby poszkodowane kierują swo-je pretensswo-je, żale, nieswo-jednokrotnie obwiniając ich za powstałą sytuację. Po wielu
godzinach (lub dniach) wytężonej pracy osoby pomagające mogą odczuwać fi-zyczne zmęczenia, stres, mogą być zirytowani, depresyjni, nieproduktywni oraz mieć trudności z koncentracją i podejmowaniem decyzji. Dodatkowo tzw. „poma-gacze” sami mogą doświadczyć bezpośrednich skutków występującego zjawiska (np. mogą stracić dom, członka rodziny) lub ktoś z ich najbliższego otoczenia może ponieść szkody (członkowie najbliższej rodziny, sąsiedzi itp.), w takich sytuacjach pracownicy mogą mieć dylematy komu udzielać pomocy.