Wprowadzenie
Małedziecko, przychodząc naświat, nieotrzymuje gotowego dziedzictwa kul turowego, lecz stopniowo zapoznaje się z nim iprzyswaja je sobie podczas procesu wychowania ikształcenia.
Najpierw rodzice pouczają dziecko i przekazują mu własne doświadczenia życiowe,a wśród nich również te, które uzyskaliod swoich rodziców, oraz te za
warte w kulturzeicywilizacji.Dziecko,nienabywszy jeszcze dystansu poznawczego, skazanejest na„ścieranie się, aktywne przyswajanie, przekształcanie i przeżywanie przestrzeni i przedmiotów”1. W ramach procesu wychowania w rodzinie wiedza o otaczającym świecie jest przekazywana dzieckuw naturalny sposób przez najbliż
sze osoby z jego kręgu,z którymi małyczłowiekjest silnie związanyemocjonalnie.To sprawia, że dziecko bezrefleksyjnie przyjmujerespektowane przez tych ludzizasady i wartości, podziela i dziedziczy kulturę, w której wzrasta. Ponadto dziejesię tak rów nieżdlatego, że
W. Lippitz, Różnicai obcość,przeł.A.Murzyn, Impuls,Kraków 2005,s. 267.
Tamże.
[...] dziecko jest całkowicie ogólne, będąc intensywnie związane z rzeczami świata, na płaszczyźnie obcowania angażuje ono swoje afekty i pragnienia znacznie intensywniej niż dorosły, który stosuje wobec rzeczy cały system reguł myślenia*2.
22
Dany dziecku w rodzinnym środowisku wychowawczymobraz świata [...] ulega reifikacji, stając się rzeczywistością, w której dziecko sytuuje siebie, czyli rozpoczyna świadome, odpowiedzialne kreowanie Ja, budowanie własnej tożsamości w postaci zbioru uświadamianych autocharakterystyk (definicji siebie)3.
3 J. Nikitorowicz, Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej, GWP, Gdańsk 2005,s.61.
4 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego orazkształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół(Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009 r.). Załącznik nr 1: Podstawa programowa wychowania przed szkolnego dlaprzedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołachpodstawowych oraz innychform wychowania przedszkolnego.
Ukierunkowanierozwojumałego dziecka zgodnie z jego wrodzonympotencja łem i możliwościami, przy jednoczesnym uwzględnieniu jegorelacji ze środowiskiem przyrodniczym oraz społeczno-kulturowym, powinno także mieć miejsce w przed szkolu (oddzialeprzedszkolnymw szkolepodstawowej), którejest pod względem znaczeniadrugim - obok rodziny - środowiskiem wychowawczym.
Nauczyciel i opiekundziecka na etapiejego wychowania przedszkolnegomado zrealizowania liczne zadania, które są związanezprocesem uspołeczniania przed szkolaka. Należą do nich: wzmacnianie więzi uczuciowej z rodziną; wyrabianiesa
modzielności, umiejętnościwspółdziałania i działania narzeczinnych; wdrażanie do przestrzegania zasad życia zbiorowego; rozwijanie aktywnościspołecznej; wzmac nianie więzi ze środowiskiem; rozwijanie uczućpatriotycznych. Przede wszystkim dziecikończąceprzedszkole:
• wymieniają imiona i nazwiska osób bliskich, wiedzą, gdzie onepracują, czym się zajmują;
• znają nazwę miejscowości, wktórej mieszkają,iważniejszeinstytucje;
• wiedzą, jakiej są narodowości, oraz że mieszkają w określonym regionie i w Polsce;
• nazywajągodło i flagę państwową, znają polski hymn i wiedzą, żePolska na
leżydo UniiEuropejskiej4.
W realizacji niektórych z powyższych wytycznych mogą służyć - przedstawione w dalszej części tego rozdziału - propozycje metodyczne.
W dwóch pierwszych scenariuszach szczególnąuwagę zwrócono nawięź regio
nalną i małą ojczyznę, a więc na wspólnedziedzictwokulturowe, wspólne tradycje, rodzime wartości. Ich trwałym podłożem jestgwara, strój, obyczaj. Odwołanie się do własnych korzeni kulturowych oraz wiedza o tym, skądpochodzimy, przyczy niająsię do ocalenia i trwania elementów dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo jest spuścizną, spadkiem odziedziczonympo poprzednich pokoleniach. W jego skład wchodzą wszystkie dobrakultury przejęte z przeszłości, do którychodwołujemy się w życiu codziennym. Mówiąc o dziedzictwie, możnamiećnamyślizarówno:
23
• dziedzictwo narodowe - wielkie, do którego możnazaliczyćważne zabytki, miejsca upamiętniające historyczne wydarzenia, język polski stanowiący ważny składniktożsamości narodowej, wybitne postacie z historii i kultury polskiej;
• dziedzictwo lokalne - małe, które ważne jestdla lokalnejspołeczności, grupy regionalnej; do takiego lokalnego dziedzictwa można zaliczyć gwarę, lokalne zwyczaje,wydarzeniaitp.5
5 A.W. Brzezińska, W poszukiwaniu korzeni kulturowych [w:] A.W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006,s. 194.
6 J. Bartmiński (red.), Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej,Lublin 1993, s. 35.
Proponowane zajęcia służąprzedstawieniu wybranych elementówdziedzictwa lokalnego. Przedewszystkim upowszechniająwiedzęo Śląsku(jego poszczególnych miejscowościach)jako o małej ojczyźnie. Określony skrawek ziemi,nazywany małą ojczyzną,jest bliski idrogi, gdyż jest to zazwyczajmiejsce, w którymczłowiek przeżył swoje dzieciństwo, którego wspomnienie napełnia go uczuciem ciepła oraz bezpie czeństwa i gdzie zaczynało się kształtować jego rozumienieorazodczuwanie świata.
Zasięg granic małej ojczyzny wyznacza subiektywna świadomość ludzi, którzy się z nią utożsamiają i nie musi się on pokrywać z granicami administracyjnymi. J.
Bartmiński6 małąojczyznę lokalną i regionalną stawia pośrodku między ojczyzną domową („gniazdem rodzinnym”, „kolebką”), którą tworzy wspólnota rodzinna, a wielką - narodową.
Charakter ćwiczeńi zadań zawartych wproponowanych scenariuszachzajęć:
• zmniejsza u małego dziecka napięcie między tym, co bezpieczne, znajome, bliskie a tym, co odległeiobce;
• sprawia, że dzieci zaczynają przypisywać siebie nawzajem do określonych miejsc - koledzy i koleżanki z przedszkola zaczynająbyć spostrzeganijed
nocześnie jakokoledzy ikoleżanki z tej samej miejscowości,z tego samego regionu;
• umożliwia dzieciom wwieku przedszkolnym:
- zapoznanie się zwszystkim tym,co składa sięna niepowtarzalność regionu śląskiego lub konkretnej miejscowościznajdującej się na Śląsku;
- zapoznanie się z tematyką dotyczącą najbliższego otoczenia - miejsca, wktórym dziecisięurodziły, mieszkają, uczą,bawią;
- dostrzeżenie różnicmiędzystrojamiludowymizwielu regionów Polski;
- poznaniespecyfiki gwary śląskiej;
- nabycie umiejętności prezentowaniaswojejrodzinyisiebie.
Zdaniem J. Nikitorowicza,
[...] zachodzące zmiany w systemie społeczno-ekonomicznym, politycznym, ekologicznym, informatycznym czy kulturowym stawiają przed edukacją nowe oczekiwania, wskazując na potrzebę modyfikacji i projektowania działań
241
chroniących „świat zakorzenienia” z jednoczesnym podejmowaniem działań kształtujących świadomość europejską i globalną7.
7 J.Nikitorowicz, Nauczyciel w komunikacji regionalnej i międzykulturowej [w:] W. Prokopiuk(red.), Rozwój nauczyciela w okresietransformacji,Trans Humana, Białystok 1998,s. 142.
Wobec tego kolejne dwie propozycje metodyczne dotyczą zagadnień związa
nych z życiem w skali europejskiej, ponieważ jestbardzo ważne, aby już od najmłod szych lat człowiek - poznając kulturę innych narodów - odkrywał, dostrzegałi starał się zrozumieć przenikanie sięwartościkulturowych.
Na proponowanych zajęciach dzieci mają okazję zapoznaćsię zkulturą dwóch państw należących - takjak Polska - do Unii Europejskiej: Włoch i Francji. Przed szkolakimogąrównież uświadomić sobie, że przynależnośćludzido określonej grupy (grupy narodowej) niezawsze musi wykluczać przynależność doinnej grupy (grupy Europejczyków). Dziecko,wiedząc o różnicach kulturowych,uświadamia sobie, że inni równieżmająwłasne wartości, osiągnięcia,zwyczaje, język,potrzeby ioczekiwania.
W edukacji międzykulturowej, w której dążysię doukształtowania u wycho wanka postawy refleksyjnej, a takżeo przełamanie utrwalonych stereotypówi o kon
frontację z odmiennością kulturową, bardziej stosowne wydaje się zastosowanie metod opierających się na aktywnymuczestnictwie dziecka, niż metod tworzących sytuacje, podczasktórychjestonobiernei odtwórcze.
Wobec powyższego wscenariuszach zadbano o to, abywychowanekmógłwy szukiwać informacje,dyskutować, zadawać pytania, rozwiązywać problemy, komu
nikować się i współpracowaćw zespole - wówczas może częściejprzeżywać różno
rodne emocje,rozwijać empatię, analizować punktywidzeniainnychuczniów. Tym samym stwarzasiędzieciom okazję dowyrażaniawłasnego zdania na temat różnic kulturowych. Ponadtowskazuje się wychowankomuroki odmienności, podkreślając, że dzięki nim możliwejest porównywanie,zestawianie i odkrywanie kulturowego bogactwa świata.
I Bibliografia
Bartmiński J. (red.), Pojęcie ojczyzny we współczesnychjęzykacheuropejskich, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1993.
Brzezińska A.W., W poszukiwaniu korzeni kulturowych [w:] A.W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2006.
Lippitz W., Różnica i obcość, przeł. A. Murzyn, Impuls, Kraków2005.
Nikitorowicz J„ Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturo wej,GWP,Gdańsk 2005.
Nikitorowicz J., Nauczyciel w komunikacji regionalnej i międzykulturowej [w:]
W. Prokopiuk(red.), Rozwój nauczyciela w okresietransformacji,Trans Humana, Białystok 1998.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia23 grudnia 2008roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typachszkół(Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009 r.). Załącznik nr 1:
Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych formwychowania przed
szkolnego.
26
Scenariusze
Scenariusz 1. Tydzień śląski1
1 Scenariusz opracowali studenci pedagogiki:AnnaGrzegorska, Barbara Jończyk, Zuzanna Klaczka, Dorota Kózka, KatarzynaOgiermani Dominik Strzemczok, w ramach przedmiotu z zakresuedu
kacji wielo-i międzykulturowej.
Temat zajęć: Tydzień śląski Typ placówki: przedszkole Grupa wiekowa: 5-latki, 6-latki
Czas trwania zajęć: 5oddzielnych bloków tematycznych po 30 minutkaż dego dnia
Cele - dziecko:
• zdobywa wiedzę dotyczącą małej ojczyzny;
• poznaje kulturę, tradycjęigwaręśląską;
• kształtuje swojątożsamośćlokalnąi regionalną.
Zajęcia 1
• Określanie miejsca swego zamieszkania - lokalizacja ulic, budynków mieszkalnych,instytucji.
• Rozpoznawanie własnej miejscowościna ilustracjachi fotografiach.
• Kształtowanie tożsamościlokalnej.
Zajęcia 2
• Poznawanie strojów ludowych z różnych regionów.
• Wskazywanie elementówludowegostroju śląskiego.
• Wskazywanienaróżnicepomiędzy strojami ludowymi z różnych regionów.
Zajęcia 3
• Zapoznanie zwybranymiokreśleniamiw gwarze śląskiej.
• Zapoznanie z twórczością literackąw gwarze śląskiej.
Zajęcia4
• Charakterystyka zwyczajów panujących wrodzinieśląskiej.
• Opisywanie pracy górnika jako przedstawiciela zawodu charakterystycznegodla regionu śląskiego.
Zajęcia5
• Zapoznanie zcechamicharakterystycznymiodwiedzanych miejsc i obiektów.
27
Formy pracy:
• indywidualna,
• zbiorowa - wycieczka po okolicy.
Metody:
• słowna: pogadanka, opis, objaśnianie;
• oglądowa: pokaz, obserwacja, oglądanie obrazków;
• czynna: zadania do wykonania, samodzielne doświadczenie.
Pomoce dydaktyczne Zajęcia1
• plansze z nazwami obiektów i miejsc,
• widokówki i ilustracje przedstawiające obiekty związane z miastem, w któ
rym żyje i mieszka dziecko.
Zajęcia 2
• ilustracje przedstawiające wygląd i kolorystykę różnych strojów regional
nych,
• karta pracy - śląski strój ludowy,
• ilustracja przedstawiająca części składowe stroju śląskiego.
Zajęcia3
• wiersz w gwarze śląskiej - Murzinekliambo,
• plansze przedstawiające przedmioty oraz kartki z wyrazami zapisanym gwarą.
Zajęcia 4
• ilustracja przedstawiająca górnika w stroju galowym i górnika podczas wy
konywania pracy,
• zdjęcia członków rodziny przyniesione przez dzieci.
■ Przebieg zajęć
Zajęcia1.Moja miejscowość
1. Oglądanieprzygotowanych widokówek, fotografii, ilustracji. Wyodrębnienie tych, które przedstawiająfragmenty miejscowości, dzielnicy. Nazywanie roz
poznanychmiejsc iobiektów przez dzieci oraz przyporządkowanie do nich przeznauczyciela plansz zodpowiednimi nazwami.
2. Zabawa z adresami - „Wiem, gdzie mieszkam”.
28
3. Nauczyciel przebrany zalistonosza roznosi listy, na których są podaneadre sy,alebez imion i nazwisk - w ten sposób można sprawdzić, czy dzieci znają swój adreszamieszkaniai utrwalić tewiadomości.
4. Rozmowa zdziećmi: „CoCi siępodoba w twojej miejscowości?”, „Co Cisię niepodoba?”.
5. Kształtowanie tożsamości lokalnej iregionalnej przez ćwiczenie polegające na dokończeniu zdań:
Mieszkam...(np. w Katowicach),więc jestem...(katowiczaninem, kato-wiczanką).
Mieszkam...(na Śląsku), więc jestem...(Ślązakiem, Ślązaczką).
Chciałbym/chciałabym, żebyw miejscowości, w której mieszkam... -dzieci podają różne propozycje, a nauczyciel może je zapisywaćna tablicy (inny wariant tego zadania, związanego z dokończenia ostatniego zdania, może polegać na tym, abypo zapisanych propozycjach dzieciwykonały prace plastyczne, przedstawiająceichpomysły).
Uwagi dla nauczyciela:
W celu wykonania prac plastyczno-technicznych nauczyciel powinien przygotować odpowiedni warsztat pracy. Można zachęcić dzieci, aby z trzech propozycji udostępnionych przez nauczyciela wybrały odpo
wiadającą im technikę pracy. Wówczas praca może przebiegać w trzech zespołach. Pierwszy skupia tych, którzy wykonują prace plastyczną farba
mi, drugi zespół obejmuje dzieci, które chcą wykonać pracę polegającą na wyklejaniu swojego pomysłu (przy wykorzystaniu papieru kolorowego, kuleczek z bibuły). Z kolei w trzecim zespole dzieci używałyby plasteli
ny, masy solnej, aby stworzyć obiekt, który mógłby się znajdować w ich miejscowości. Zatem jeśli nauczyciel zdecyduje sie na wariant polegający na zorganizowaniu zajęć plastyczno-technicznych, musi jednocześnie po
szerzyć zakres pomocy dydaktycznych, który dotyczy propozycji realizacji pierwszych zajęć.
Zajęcia 2.Kultura ludowa mojegoregionu
1. Wprowadzenie do tematu. Pokazaniedzieciom strojów ludowych z różnych regionów.
2. Porównywanie strojuśląskiego z innymistrojamiludowymi.
Uwagi dla nauczyciela:
Chodzi przede wszystkim o zwrócenie uwagi dzieci na podobieństwa i różnice dotyczące kolorystyki, charakterystycznych wzorów (elemen
tów) w stroju zarówno kobiety, jak i mężczyzny. Nauczyciel dodatkowo może zasygnalizować, że w różnych częściach samego regionu śląskiego wystpuje też zróżnicowanie w wyglądzie, w wykonaniu stroju ludowego.
W tym celu może przygotować odpowiednie zdjęcia, albumy, w których dzieci będą mogły te różnice lub podobieństwa uchwycić.
3. Omówienie poszczególnych elementów ludowego stroju śląskiego (załącz
nik 2).
4. Praca plastyczna -kolorowanie przezdzieci śląskiego stroju ludowego (za łącznik 1).
Zajęcia3.Naszjęzyk - gwara śląska 1. Wyjaśnienie dzieciomprzeznauczyciela, co to jestgwara.
2. Przedstawienie przez nauczycielawychowankomwierszaze Śląskiego Elemen tarza pt. Murzinek Bambo. Dziecizgłaszają,którychsłów w gwarze śląskiej nie zrozumiały. Następujewspólna próba ustalenia,co te wyrazy mogą oznaczać.
Można takżezorganizować konkurs na osobę, która najlepiej rozumie zna
czenieposzczególnychsłówz wiersza.
3. Dopasowywanie obrazków do nazw w gwarze śląskiej.
Dzieci siedzą w kręgu. Każde dziecko losuje jedną zwcześniej przygotowa
nych przeznauczyciela ilustracji, które przedstawiają przedmioty codzienne go użytku. Wychowankowie starają sięokreślić, co znajduje się na obrazku i jak można danyprzedmiot nazwaćgwarą - nauczyciel pomaga imi zawiesza poszczególne ilustracje na tablicy oraz plansze z podpisamiw gwarześląskiej.
Nauczyciel pyta,czydzieci znają jakieśinnewyrazy w gwarze śląskiej -wy chowankowie wskazaną nazwętłumaczą na język polski.
Uwagi dla nauczyciela:
Można również zorganizować zabawę: dzieci losują w parach kolorową karteczkę. Nauczyciel objaśnia dzieciom, że za każdym kolorem kryje sie inne słowo w gwarze śląskiej. Po wylosowaniu nauczyciel podaje to słowo każdej parze - teraz dzieci mają przetłumaczyć je na język polski. Jeśli dzieci mają kłopoty z jego przetłumaczeniem, to nauczyciel - korzystając ze słownika gwary śląskiej - może odszukać termin i pomóc wychowan
kom właściwie go określić.
Zajęcia 4.Tradycje śląskiej rodziny
1. Przedstawienie przez nauczyciela najbardziej charakterystycznych zwycza
jóww rodzinie śląskiej.
2. Zapoznanie dzieci z nazwami członków rodziny w gwarze śląskiej - poka zywanie dzieciom ilustracji przedstawiających członków rodziny i wspólne ustalanie nazwy osób w gwarze. Inny wariant może polegać na pokazywaniu przez dzieciprzyniesionych zdjęć poszczególnych członków swojej rodziny iustalaniuwraz z nauczycielem ich nazwyw gwarze śląskiej.
30
3. Charakterystyka górnika jako przedstawiciela zawodu w regionie - zapo
znanie dzieci ze strojemgórniczym(galowym i roboczym -nailustracji lub wykorzystując rzeczywiste ubranie).
Uwagi dla nauczyciela:
Bardzo ważnym akcentem podczas omawiania galowego stroju górnicze
go będzie zwrócenie uwagi podopiecznych na różne kolory (czerwony, biały, zielony, czarny) pióropusza zamocowanego na czapce górniczej.
Istotne jest także określenie tego, co te kolory symbolizują.
4. Zorganizowaniespotkaniazgórnikiem.
Uwagi dla nauczyciela:
Przed zorganizowaniem wizyty górnika w przedszkolu, nauczyciel może zaproponować wychowankom naukę wiersza lub piosenki o górniku.
Podczas spotkania z górnikiem dzieci będą mogły powitać swego gościa w miły i przyjemny sposób. Ponadto wychowankowie będą mieli okazję zobaczyć górnika w stroju galowym (dotknąć jego czapki i ją przymie
rzyć), wysłuchać przygotowanej przez niego prelekcji, a przede wszystkim zadać pytania dotyczące kwestii najbardziej ich interesujących.
Zajęcia5.Spacerpomojej małej ojczyźnie
1. Odwiedzanie charakterystycznychmiejsciobiektów w okolicy -zapoznanie dzieci z lokalizacją głównych obiektów wmiejscowości.
Uwagi dla nauczyciela:
Można dotrzeć do miejsc, które na pierwszych zajęciach dzieci miały okazję oglądać na ilustracjach, oraz wybrać inne miejsca. Ponadto przed wyjściem wspólnie z dziećmi można zaplanować i rozrysować mapę trasy spaceru, a następnie w trakcie wycieczki po najbliższej okolicy realizować wyznaczone kolejno punkty. Podczas wspólnego spaceru nauczyciel może przy poszczególnych zabytkach, miejscach pamięci, pomnikach, charak
terystycznych budynkach zrobić swojej grupie przedszkolaków pamiąt
kowe zdjęcia, które następnie mogą zostać umieszczone w gablocie w sali lub holu przedszkola.
2. Zapoznaniedzieci z krótką historią odwiedzanychmiejsc.
31
I Załączniki
Załącznik 1.Strójludowy śląski(kolorowanka)
* W oryginalnych scenariuszach zajęć zdjęcia, ilustracje i inne pomocesą kolorowe. W tej książcema teriały przedstawiamy w wersji czarno-białej.Spowodowane tozostało m.in. koniecznością obniże
nia kosztówwydania pracy. W przypadku korzystania z podanych wzorówzalecane jest stosowanie wersji kolorowych.
32
Załącznik2. Elementy ludowego stroju śląskiego