Edukacja jest drogą do urzeczywistnienia kultury i środkiem kształtującym tożsa mośćkulturową,dlatego działalność edukacyjna ukierunkowanajest na doświadcza
nie irozumienie rzeczywistości,dokonywaniezmian społecznych,próby zrozumienia siebie i innych. To wzajemnewarunkowanie jest szczególnie istotne w przypadku dziecka w wieku wczesnoszkolnym, w późnym dzieciństwie, ponieważ można się opierać na jegonaturalnejufności, czystym i autentycznym manifestowaniu uczuć.
Dziedzictwokulturoweoznaczadobra kulturowe, które są przekazywanezpo kolenia napokolenie. W jego skład wchodzą wszystkie dobra kultury w sferze za równomaterialnej, jak i duchowej przejęte zprzeszłości, do których odwołujemy się w życiu codziennym, zdorobkuktórych korzystamy i które uważamyza konieczne dofunkcjonowania wcodziennej rzeczywistości1.
' J. Nikitorowicz, Edukacjaregionalnai międzykulturowa, WAiP,Warszawa 2009, s. 226-237.
2 A.W.Brzezińska, W poszukiwaniukorzeni kulturowych [w:] A.W. Brzezińska,A. Hulewska,J. Słom ska (red.),Edukacja regionalna, WydawnictwoNaukowe PWN,Warszawa 2006,s. 194-195.
Mówiąc odziedzictwie, A.W. Brzezińska wskazuje na:
• dziedzictwo lokalne - małe, ważne jest dla lokalnej społeczności, grupy regionalnej, mieszkańców jednej wsi, do takiego lokalnego dziedzictwa możemy zaliczyć gwarę, lokalne zwyczaje, wydarzenia mające wpływ na historię grupy; identyfikowanie się z dziedzictwem małym nie oznacza braku identyfikacji z dziedzictwem wielkim;
• dziedzictwo narodowe - wielkie, do którego możemy zaliczyć ważne zabytki, miejsca upamiętniające historyczne wydarzenia, język polski, stanowiący ważny składnik tożsamości narodowej, wybitne postacie z historii i kultury polskiej* 2.
Współcześnieistotne jesti dziedzictwo europejskie.Maonowielowiekowątra dycję. Jego specyficzne cechyzawdzięczamyw dużej mierze tradycji: greckiej, rzym skiej, żydowskiej i chrześcijańskiej. Sąsiedztwo narodówEuropy, wzajemneoddzia
94
ływanie kultur narodowych krajów staregokontynentu wytworzyło wiele elementów wspólnych przejawiających się np. w literaturze,architekturze, myśli filozoficznej, nauce. Wszystko to dajepoczucie wspólnoty kulturyeuropejskiej.
Dzieciństwo jestokresem szczególnejpodatności natworzenie siętrwałych wię
zi emocjonalnych z„małą ojczyzną”, ojczyzną,wspólnotą europejską.
Ważnymi elementami „małej ojczyzny” są zarówno krajobraz, architektura, gwara, folklor, sztuka ludowa, historia, jak i kontakty międzyludzkie, przekaz mię
dzypokoleniowy, obyczajowość człowieka3. Realizacja edukacji regionalnej wynika z założeń programowych dokumentu Dziedzictwo kulturowe w regionie i Karty Regionalizmu Polskiego4. Doświadczanie „małej ojczyzny” uświadamia istnienie szerokiego „świata zewnętrznego” jako szczególnej opozycji wobec ograniczenia świata „swoich”. Natej podstawiesą kształtowane postawy otwartości, tolerancji wo bec innych ludzi, kulturi przeciwdziałanie ksenofobii oraznegatywnym postawom wobec Inności5.
3 P. Petrykowski, Edukacja regionalna problemypodstawoweiotwarte,Wydawnictwo UMK, Toruń 2003,s. 164-165; M.T. Michalewska(red.),Edukacja regionalna. Z historii, teorii i praktyki, Impuls, Kraków 1999,s.92.
4 KartaRegionalizmu Polskiego uchwalona na V Kongresie Regionalnych Towarzystw Kultury.
Wrocław25 września1994 roku, http://www.wtk.poznan.pl/www2/pw/27-28/KartaRegionalizmu. html[data dostępu: 6.02.2010]; Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe, MEN,War szawa 1995.
5 B. Sopot-Zembok, H.Nocoń,Edukacja regionalna wsystemie wychowawczym szkoły podstawo
wej-idea „małej ojczyzny” a uświadamianiewartości etycznych [w:]S.Bednarek (red.), Edukacja regionalnadziedzictwo kulturowe w zreformowanej szkole. Materiały dlanauczycieli, Wydawnictwo DTSK Silesia, Wrocław2000, s.50-51.
6 Por. A.Szczurek-Boruta, Edukacja i odkrywanietożsamościw warunkach wielokulturowości. Szkice pedagogiczne, Wydział EtnologiiiNauk o EdukacjiUŚ - Impuls, Katowice - Cieszyn -Kraków 2007,s.97-111.
Tożsamość narodowawystępujealbojako wartośćistotna dla jednostekizbio rowości,albojako domagająca się uwzględnienia zmienna wyjaśniająca lub pozwala jąca zrozumieć ich zachowania. Kulturanarodowajest tym najgłębszym podkładem, który chroni suwerenność poszczególnych osób wwymiarze wewnętrznym. Jest ona również swoistymkodem, nieczytelnym dla obcych, który spaja naród. Ponieważ kultura narodowa stoi na straży naszego człowieczeństwa, każdy Polak musi się poważnie zastanowić nad stanem obecnymitym,comoże zrobić wskali osobistej, rodzinnej, społecznej,abyczerpiąc z ojczystegodziedzictwa, obronićw sobieczło wieka,w społeczeństwie naród, aw państwieojczyznę, otwierając się na Innych6.
Procesy jednoczenia sięEuropy, globalizacji, pluralizacjii demokratyzacji spo
łeczeństw powodują ożywienie świadomości narodowej i etnicznej. Aktualności nabiera problematyka powinności obywatelskich, którychzakres poszerzył się przez konieczność wyodrębnieniakategorii lokalności- „małej ojczyzny”, regionu,kraju, kontynentu i globu.
Integracja Europyjestideą uniwersalistyczną, jest procesem włączania sięgrup etnicznych, etniczno-narodowych w strukturyponadnarodowe,conie musi
jedno-95
cześnie oznaczać wyzbycia się dorobku narodów igrupetnicznych,asymilacjiiuni fikacji. Istnieje jednak pewne zagrożenie, że wzmacnianie tożsamości kulturowej narodu możewymknąć się spodkontroli i zwiększyć poczucieobcościInnego. Za
grożenie to wzrasta w sytuacji, gdy wspomniane procesy globalizacyjne, wraz z rów noczesną potrzebą etniczności,wzmacniająobrazróżnicstanowiących o tożsamości własnejgrupy,wytwarzająuproszczone wyobrażenie tychróżnic,wywołują potrzebę ich obrony. Proceswłączania się w struktury ponadnarodowe wymagarefleksyjności, niezależności myślenia i działania, szacunku do wartościludzkich, a tym samym do tworzącychsię wokół nich kultur, gotowości do porozumienia.
Działania edukacyjne podejmowane w ramach edukacji wielokulturowej i mię
dzykulturowej mająna celuuświadomienie dzieciom wieloetnicznej mozaikikultu rowej Europy. Podstawowym założeniem jest upowszechnianie poczucia tożsamości europejskiej i wzajemnego zrozumienia międzyspołecznościami reprezentującymi różnekultury w Europie przez przybliżanie ichwartości, znajdujących swe odbicie w dziedzictwie kulturowym. Istotne staje się dostarczenie wiedzy o kulturach na
rodowych, zapoznawanie z dziedzictwem kulturowym i różnorodnością państw europejskich, by na tym tle przygotowywać do realizacji szeroko pojętej edukacji pa
triotycznej i obywatelskiej, uświadamiającej, że członkostwo w zjednoczonej Europie nie stanowi żadnegozagrożeniadlakultury narodowej.
Programy Rady Europy7 sprzyjają rozwojowi kulturalneji środowiskowej świa domości wśród młodych ludzi. Każdy naród ma niezaprzeczalny wkład w rozwój kultury europejskiej. Znamiennymi cechami cywilizacji europejskiej są i pozostaną umiłowanie wolności i akceptacja różnorodności. Europejskie dziedzictwokultury stanowi powód do dumy. Kultury narodowe są częścią wspólnego, europejskiego dziedzictwakulturowego. Celem Unii Europejskiej jestpielęgnowanie iwspieranie różnorodności tego dziedzictwa oraz zapewnienie dostępu do dóbrkulturywszyst kim obywatelom. Różnorodnośćleży upodstaw bogactwa kultury europejskiej, które jest dziedzictwem wszystkich Europejczyków i podstawą ich jedności.
7 European Cultural Convention(ETS No. 18),http://conventions.coe.int/Treaty/en/TreatiesAVord/018.
doc[datadostępu: 6.02.2011 ].
Poniższe propozycje scenariuszy do prowadzenia zajęć na I etapie edukacji -w klasach I-III - w szkole podstawowej oraz naII etapie - w klasachIV-VI są zgodne z zakresem podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Rozporządzenie Ministra Edukacji Naro dowejz dnia 23 grudnia 2008 r„ Dz.U.2009, Nr 4,poz. 17z dnia15 stycznia 2009 r., załącznik2).
Nadrzędnym celem działań edukacyjnych szkoły podstawowej jest wszech stronnyrozwój ucznia. Szkoła ma zapewnić uczniom w szczególności poznawanie dziedzictwa kultury narodowej postrzeganej w perspektywie kultury europejskiej.
Nauczyciele, mając na uwadze osobowyrozwój ucznia, współdziałają w celu tworze nia wświadomości uczniów zintegrowanego systemuwiedzy, umiejętności ipostaw.
Mato szczególne zastosowanie w kształceniu zintegrowanym. Edukacja w szkole
96
podstawowej, wspomagając rozwój dziecka jako osoby i wprowadzając je w życie społeczne, manacelu przede wszystkim: wzmacniać poczucie tożsamościkulturo
wej, historycznej, etnicznej inarodowej; zapewniać opiekę i wspomagać rozwójdzie ckaw przyjaznym,bezpiecznymizdrowymśrodowisku w poczuciu więzi z rodziną;
uwzględniaćindywidualne potrzeby ucznia i troszczyć się o zapewnienierównych szans; stwarzać warunki do rozwijania samodzielności,obowiązkowości, podejmo
wania odpowiedzialności za siebie i najbliższe otoczenie, jak również do indywidual nego i grupowegodziałania na rzecz innych.
W szkole podstawowejszczególnieważne jest stwarzanie przyjaznej atmosfery ipomaganie dziecku wdobrym funkcjonowaniu w społeczności szkolnej. Zadania szkoły wyznaczone przez MEN obejmują: uświadamianie uczniom, że wspólnoty, takie jak: rodzina, środowisko lokalne i ojczyzna stanowią wielką wartość w życiu każdegoczłowieka i że każdymawobec tychwspólnot obowiązki; uczenie zwycza jów, obyczajów iwłaściwych zachowań w środowisku rodzinnym, wobeckolegów szkolnych i nauczycieli.
W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywa
telskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a tak
że postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Szkoła podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji8.
RozporządzenieMinistra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawypro gramowejwychowania przedszkolnegooraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typachszkół, Dz.U. z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17. Załącznik nr 2 (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17, s. 207).
Edukacja na Ietapie w ramach edukacji polonistycznej, społecznej, muzycznej, plastycznej, przyrodniczej orazetyki realizuje m.in.takie treści nauczania i działania edukacyjne, jak: domrodzinny - dzieckojako członek rodziny; szkoła - dzieckojako uczeń, kolega, przyjaciel; miejscowość, życie jej mieszkańców; ojczyzna, jejsymbole i święta narodowe; baśnie i legendy narodowe, obrazyzprzeszłościwłasnejrodziny, szkoły, miejscowości, obrazy z życia dzieci winnych krajach, słuchanie baśni, opo wiadań i legend, wtymzwłasnego regionu,jako inspiracji dosłownegoi pozasłow-negowyrażaniatreści i przeżyć, podobieństwa i różnice międzyludźmi,zrozumienie a tolerancja, krajobraz kulturowy.
Począwszy od II etapu edukacyjnego klasy IV-VI wprowadza się przedmioty i ścieżki edukacyjne o charakterze wychowawczo-dydaktycznym, takie jak: wycho
wanie do życia w społeczeństwie; wychowanie do życia w rodzinie; wychowanie regionalne- dziedzictwo kulturowe w regionie; wychowaniepatriotyczne i obywa telskie. Realizację ścieżek edukacyjnych zapewniają nauczyciele wszystkich przed miotów, którzy dowłasnego programu włączają odpowiednio treści danej ścieżki.
Częściowej realizacji tychtreści można dokonać w czasie odrębnych,modułowych, kilkugodzinnych zajęć.
197
Cele edukacyjne przedmiotów, ścieżek edukacyjnych obejmują: rozwijaniepo czucia przynależności do grupy rodzinnej, społeczności lokalnej, grupy etnicznej, narodu, państwa, społeczności europejskiej i światowej; kształtowanie świadomej postawypatriotycznej i obywatelskiej motywującej do odpowiedzialnego uczestni ctwa w życiu społecznym ipublicznym. Kształtowanie szacunkudo własnego pań
stwa; poznawanie wartości,stanowiących istotny motywdziałalności indywidualnej ipublicznej w Polsce, Europie i świecie.
Zadania szkoływtych obszarach to m.in. dostarczanie wiedzy na temat najważ
niejszych wydarzeń i najwybitniejszych postaci z dziejówPolski (w tym regionu) oraz Europy iświata; zapoznanie zsymbolami narodowymi, religijnymi ipaństwowymi;
wyjaśnienie ich znaczenia oraz kształtowanie szacunku wobec nich;rozwijanie po stawy patriotycznej; rozbudzanie zainteresowańprzeszłością własną, swojej rodziny inarodu oraz korzeniamii rozwojemrodzimej kultury.
Są one realizowane w ramachróżnychprzedmiotów:
• język polski,historia iwiedza o społeczeństwie (np. mojaojczyzna;najważ niejsze elementy polskiego dziedzictwa kulturowego; mój krąg cywilizacyjno--kulturowy;korzenie wybranych elementów kulturypolskiej; Polska w Eu ropie - kierunki współpracy, procesy integracjiz Unią Europejską; symbole i święta narodowe,religijneipaństwowe; symbole wybranych państwiinsty tucjimiędzynarodowych);
• język obcy(integrowanie różnychdoświadczeńkulturowych);
• przyroda (dostarczaniewiedzyna temat człowieka, udzielanie uczniowi po mocyw rozumieniu samego siebie; umożliwianie prowadzenia obserwacji środowiska w najbliższejokolicy oraz w poznawanychregionach);
• muzyka, plastyka (wprowadzenieuczniów do aktywnego uczestnictwa w kul
turze).
Proces rozwoju i kształtowania tożsamości jest wynikiem oddziaływania dzie
dzictwa przeszłości, komunikowania wewnętrznego i zewnętrznego, poszukiwania sensu egzystencji, przeżywania konfliktów. Jednym z zadań edukacji wielo- i mię dzykulturowej jest uwrażliwianiena różnice i podobieństwa kulturowe, wzmacnianie postawyszacunku wobecdrugiego człowieka i jego kultury. To zadanie tym bardziej istotne wprzypadku dzieci we wczesnym i późnym dzieciństwie, wsytuacjach gdy nie mają kontaktu na co dzień z różnorodnością (narodową, etniczną czy inną).
Przygotowując dzieci do kontaktuzInnością, warto kształtować postawyszacunku itolerancji wobec drugiego człowieka, osłabiaćstereotypy i uprzedzenia, przekazy wać konkretną wiedzęnatematdanejkultury.
Wprzedstawionych scenariuszachzajęćzastosowanie znajdujekoncepcja wie lostronnego nauczania - uczenia się, stosowane są przemienniecztery grupy me tod kształcenia. Przewaga metod waloryzacyjnych (nauczanie przez przeżywanie) iaktywności wykonawczej manualnejwynika z prawidłowości rozwojowych dzieci.
Łączenie naukiz życiem, odczuwanie świata zewnętrznego,kontakt z ludzkim dzia
łaniem budzą wdziecku chęć wyrażaniatego, co myśli i co czuje. Wykorzystanie
98
tematyki regionalnej, zwyczajów i tradycji ogólnonarodowych, elementów kultur innych narodów Europyjakoźródła przeżyć oraz materiału do wielostronnego roz
woju dziecka i jego działania wpłynie korzystnie na jego aktywność twórcząi kształ
towanie wartościowych postawspołecznychorazmoralnych. Wykorzystywane licz nie elementy muzykiiplastykiwprowadzają miłą atmosferę, która sprzyja integracji zespołów, rozwija emocjonalne zaangażowanie uczniów w to, co robią. Konkretni bohaterowiebajek, opowiadań, legend czy też dzieci -rówieśnicy pokazują wzorce zachowań. Wykonywanie wspólnych prac, wzajemna pomoc iwspółpraca rozwija
ją więzi międzyludzkie, umiejętność zgodnego współdziałania oraz akceptowania odmienności.Proponowane zajęciadostarczająrównież wiedzy o własnej kulturze, uczą, że przynależność do innejkultury, narodowości może być powodem do dumy.
Poniższe scenariuszemogą służyć jako inspiracja do wielu temu podobnych działań.
■ Bibliografia
Brzezińska A. W., W poszukiwaniu korzenikulturowych [w:] A.W.Brzezińska,A. Hu- lewska, J. Słomska (red.),Edukacja regionalna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Dziedzictwokulturowewregionie. Założenia programowe,MEN,Warszawa 1995.
EuropeanCultural Convention (ETSNo. 18),http://conventions.coe.int/Treaty/en/Tre- aties/Word/018.doc [data dostępu:6.02.2011].
Karta Regionalizmu Polskiegouchwalona na VKongresie RegionalnychTowarzystw Kultury. Wrocław 25 września 1994 roku, http://www.wtkpoznan.pl/www2/
pw/27-28/KartaRegionalizmu.html [datadostępu: 6.02.2010].
Michalewska M.T. (red.), Edukacja regionalna. Zhistorii, teorii ipraktyki, Impuls, Kraków 1999.
Nikitorowicz J„ Edukacja regionalnai międzykulturowa, WAiP, Warszawa 2009.
Petrykowski P., Edukacja regionalna problemy podstawowe i otwarte, Wydawnictwo UMK, Toruń2003.
Rozporządzenie MinistraEdukacji Narodowej z dnia23 grudnia 2008r. wsprawie podstawyprogramowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnychtypachszkół, Dz.U. z dnia 15 stycznia 2009 r.Nr 4, poz. 17.
Załącznik nr 2 (Dz. U. z 2009 r. Nr4, poz. 17, s. 207).
Sopot-Zembok B„Nacoń H„ Edukacja regionalna w systemiewychowawczym szkoły — idea „małej ojczyzny” a uświadamianie wartości etycznych [w:] S. Bednarek (red.), Edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe wzreformowanej szkole. Materiały dla nauczycieli,WydawnictwoDTSKSilesia, Wrocław 2000.
Szczurek-Boruta A., Edukacja iodkrywanie tożsamościw warunkach wielokulturowo-ści. Szkice pedagogiczne, Wydział Etnologii iNauk o Edukacji UŚ - Impuls, Katowi
ce - Cieszyn - Kraków 2007.