do uczestnictwa w kulturze wizualnej
Obserwacja współczesnego życia społecznego pozwala dostrzec zjawisko ciągle zwiększającego się wpływu obrazu na różne jego obszary, znajdującego odbicie w często stosowanym okre-śleniu „kultura obrazu” albo „kultura wizualna”. Już w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku René Huyghe, francuski krytyk i teoretyk sztuki, pisał, że: „świat współczesny przeżywa obsesję wszystkiego, co widzialne”1. Od tego czasu widzialność stała się rodzajem kulturowej obsesji, a najistotniejszym spośród obrazów funkcjonujących w otaczającym nas świecie jest niewątpliwie fotografia. Współczesny człowiek na każdym kroku styka się z fotografią reklamową, prasową, społeczną, co więcej – nigdy wcześniej w historii ludzkość nie produkowała tak zdumiewa-jącej liczby fotograficznych obrazów krążących w wirtualnej przestrzeni2. Obrazy są nową, globalną formą komunikacji, życie stało się obrazem.
1 Za: I. Wojnar, Perspektywy wychowawcze sztuki, Warszawa, 1966, s. 170.
2 N. Mirzoef, Jak zobaczyć świat, przekł. Ł. Zaremba, Kraków–Warszawa 2016, s. 20: „W ciągu dwóch minut sami Amerykanie robią więcej zdjęć, niż zrobiono przez cały XIX w., […] w 2014 roku zrobiono bilion zdjęć”.
Jest to bardzo istotne stwierdzenie z punktu widzenia moż-liwości i perspektyw procesu edukacji, m.in. dlatego, że infor-macja w postaci obrazu przyswajana jest w specyficzny sposób, nie wymaga kształtowania pojęć, angażuje przede wszystkim emocje. Pozbawiona właściwego kontekstu, staje się bezre-fleksyjna i przepływa przez odbiorcę, najczęściej nie pozosta-wiając żadnego śladu. Aby stała się czynnikiem pobudzającym nie tylko zmysły, lecz także procesy poznawcze, by prowadziła ku zrozumieniu procesów zachodzących w świecie i mądrości, trzeba ukazywać ją w odpowiednim kontekście, przy zapewnie-niu warunków sprzyjających jej właściwemu oddziaływazapewnie-niu.
Podstawowym rodzajem obrazu, z jakim współcześnie styka się człowiek, jest fotografia – obraz, którego istotą jest światło.
Od momentu jej oficjalnego uznania w 1839 roku fotografia jest dziedziną, która doświadczyła jednego z najbardziej spek-takularnych procesów rozwojowych w historii kultury. Zawład-nęła czasem i przestrzenią, była odciskiem i śladem przedmiotu, odbiciem rzeczywistości i jej potwierdzeniem; zmodyfikowała sposób widzenia, wprowadzając bezwzględny egalitaryzm spo-strzegania: nieselektywny obraz rzeczywistości, którego każdy fragment ma takie samo znaczenie.
Po etapie wykluczenia ze świata sztuki (a nawet utożsamiania jej z czynnikiem sztukę uśmiercającym), triumfalnie do niego powróciła. Zwodnicza natura tego medium od czasu do czasu sprawia jednakże kłopoty wszystkim, którzy się nim intere-sują. Współcześnie podważona została jej moc potwierdzania przeszłości i związek z przedmiotem, nacisk został położony na sam proces wykonywania zdjęcia; istotność została przesu-nięta z efektu działania fotografii na sam proces fotografowania.
Można powiedzieć, że technologia stanowi miarę rozwoju fotografii, sama fotografia stała się natomiast miarą nowoczesno-ści. Wybitny węgierski artysta i fotograf, László Moholy-Nagy, powiedział, że „znajomość fotografii jest równie ważna, jak
umiejętność pisania, tak iż w przyszłości nie tylko niepiśmienni, ale i pozbawieni umiejętności fotografowania będą uważani za analfabetów”3. Przy czym fotografię należy rozumieć nie tylko jako język, którego trzeba się nauczyć, lecz także jako „technikę kultury” konieczną do zrozumienia współczesności. Fotogra-fia współczesna dawno utraciła swoją pierwotną niewinność.
W miarę rozwoju technologicznego stawała się medium coraz bardziej zagadkowym, nierzadko cynicznym, wykorzystując podświadomą ufność, jaką ludzie odczuwają wobec zmysłu wzroku, a tym samym stając się znakomitym narzędziem dez-orientacji, gdyż skłonni jesteśmy jej bezwzględnie wierzyć.
Biorąc pod uwagę opisane powyżej właściwości fotografii, konieczne staje się wykształcenie odpowiednich strategii intelek-tualnych, pozwalających na sprawne poruszanie się w świecie wizualnych komunikatów. W tym celu niezbędne jest poznanie właściwości wspomnianego medium (jego najbardziej charakte-rystycznych i zwodniczych cech), aby umieć zeń czerpać i hierar-chizować informacje oraz (jeśli to możliwe) estetyczne zadowo-lenie, a jednocześnie świadomie starać się nie ulegać manipulacji i unikać zagubienia w świecie fotograficznych obrazów.
Mając świadomość skomplikowanej i niejednoznacznej natury fotografii, należy wiedzieć, że wykorzystywanie jej w pro-cesie edukacyjnym, w tym także w przygotowaniu do uczest-nictwa w kulturze wizualnej, wymaga świadomych i celowych działań na kilku poziomach: kształcenia nauczycieli, kształcenia uczniów oraz projektowania sytuacji dydaktycznej. Działania te można rozpatrywać z dwóch perspektyw. Pierwsza, częściej reprezentowana i powszechnie uwzględniana we współczesnej szkole, wiąże się z wykorzystywaniem fotografii jako wizual-nego środka dydaktyczwizual-nego w celu zwiększenia efektywności
3 Cyt. za: B. Stiegler, Obrazy fotografii. Album metafor fotograficznych, tłum.
J. Czudec, Kraków 2009, s. 13.
przyswajania wiedzy przez uczniów. Druga, stanowiąca przed-miot rozważań w niniejszym opracowaniu, łączy się z przeka-zywaniem wiedzy o fotografii w celu przygotowania uczniów do uczestnictwa w kulturze wizualnej i jest zdecydowanie zbyt rzadko uwzględniana w oddziaływaniach edukacyjnych; obej-muje dwa wymiary – teoretyczny i praktyczny. Obie perspek-tywy dotyczą, jak mówi Marianna Michałowska, „uczenia foto-grafią i uczenia fotografii”4.
Kształcenie związane z nabywaniem wiedzy o fotogra-fii powinno objąć przede wszystkim nauczycieli, aby wytwo-rzyć – przynajmniej podstawową – świadomość medium, którym posługują się podczas zajęć szkolnych. Jedynie wiedza na temat specyfiki fotografii oraz możliwych sposobów i obszarów jej oddziaływania pozwoli nauczycielom na umiejętne posługiwa-nie się materiałem fotograficznym podczas lekcji. Należy dążyć do sytuacji, w której nauczyciel będzie mógł wykorzystać foto-grafię nie tylko jako ilustrację omawianych treści, lecz zwróci uwagę na mechanizm jej oddziaływania, tworząc w świadomości uczniów podwaliny, na których będą mogli wykształcić odpo-wiednie narzędzia intelektualne pozwalające im swobodnie poru-szać się wśród wizualnych komunikatów współczesnego świata.
Jest to zadanie dla uczelni kształcących przyszłych pedagogów.
Jeśli chodzi o uczniów, podstawa programowa nie przewi-duje – jak dotąd – osobnego wymiaru związanego z nabywaniem wiedzy o fotografii, co zważywszy na charakter współczesnej kultury, w której obraz fotograficzny stanowi podstawowy śro-dek przekazu, jest podejściem kuriozalnym. Poziom obejmujący kształcenie uczniów przez odpowiednio wcześniej wyeduko-wanych nauczycieli powinien być oparty na podstawach nauki o fotografii i nauki fotografii (fotografowania).
4 Por. M. Michałowska, Uczyć fotografii, uczyć fotografią, „Zeszyty Arty-styczne” Nr 30 (2017), s. 18.
Nauka o obrazie fotograficznym – teoria fotografii powinna (przynajmniej w podstawowym zakresie) stanowić element programów nauczania już od pierwszych klas szkoły podsta-wowej. Fotografia leży na skrzyżowaniu szlaków różnych dys-cyplin naukowych, zawiera elementy techniki, fizyki, chemii (fotografia analogowa), informatyki (fotografia cyfrowa), filo-zofii i kulturoznawstwa. Wiedza na temat właściwości fotografii wydaje się być współcześnie niezbędna, gdyż pozwala uczniowi na stopniowe diagnozowanie świata, w którym żyje na co dzień (rozpoznanie osnowy egzystencji), a następnie umożliwia, przy-najmniej w pewnym stopniu, świadome w nim uczestnictwo.
Nauka fotografowania przez długi czas była zastrzeżona dla specjalistycznych uczelni bądź dla amatorów-hobbystów, ale ze względu na rozwój technologii stała się elementem codzien-nego życia większości ludzi, w tym, co bardzo istotne, także dzieci. Telefon komórkowy z wbudowanym aparatem stał się nie tylko użytecznym, często wykorzystywanym urządzeniem, lecz w dużej części społeczeństw przejął kontrolę nad ludzką działalnością. Żadna z nowoczesnych technologii nie objęła swoim oddziaływaniem w podobnym stopniu tak ogromnej liczby ludzi – człowiek rzeczywiście stał się, co zauważył już Vilém Flusser, funkcją maszyny5. W związku z powszechnością cyfrowych aparatów fotograficznych wbudowanych w telefon i smartfon coraz łatwiejsze powinno być wprowadzanie w szko-łach różnorodnych zajęć fotograficznych, gdyż, jak wspomina Michałowska, „jeśli [fotografia] ma być językiem i narzę-dziem komunikacji, jak chcieli jej pierwsi twórcy, to musimy poznać i nauczyć innych jego słownika i gramatyk. Tego zaś najłatwiej nauczyć przez praktyczne działania – zachęcając do świadomego fotografowania, ale też do rozmowy o obrazach”6.
5 V. Flusser, Towards a Philosophy of Photography, London 2000, s. 24.
6 Por. M. Michałowska, Uczyć fotografii…, s. 34.
Fotografując, można najpełniej przyswoić i zrozumieć pewne istotne właściwości fotografii.
Powstaje zatem konieczność ukazania możliwości przygoto-wania jednostki żyjącej w kulturze nasyconej fotografią do efek-tywnego w niej uczestnictwa. Próba ukazania tych możliwości stanowi cel niniejszego opracowania. Podjęto ją z perspektywy nauczyciela w roli przewodnika w poznawaniu fascynującego świata kultury fotograficznej.
Cel opracowania zawiera się w pytaniu, jaką wiedzę powi-nien przekazać uczniom w procesie edukacji i jakie działania jest w stanie podjąć nauczyciel, aby przygotować dzieci i mło-dzież do uczestnictwa w kulturze wizualnej, z którą będą się oni nieustannie stykać także jako dorośli. Zwrócono również uwagę na skutki braku takiego przygotowania.
Podstawą przygotowania jednostki do uczestnictwa w kultu-rze obrazowej jest dostarczenie jej istotnej wiedzy o fotografii poprzez działania nauczyciela uwzględniające poziom rozwoju poznawczego (umysłowego) i emocjonalnego ucznia. Próbę uka-zania tych aspektów wiedzy, które wydają się niezbędne z punktu widzenia podjętych rozważań, przedstawiamy poniżej.